KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH System ubezpieczeń zdrowotnych we Francji Październik 2002 Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja Nr 923 Zamierzone zmiany w systemie ubezpieczeń zdrowotnych w naszym kraju skłaniają do zapoznania się z rozwiązaniami w zakresie funkcjonowania Kas Chorych we Francji. W informacji została przedstawiona struktura organizacyjna instytucji ubezpieczenia zdrowotnego, źródła finansowania ochrony zdrowia oraz tzw. służba medyczna Kas, będącą oryginalną instytucją francuską odgrywającą zasadniczą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu ubezpieczeń zdrowotnych.
BSiE 1 1. Ustawowe ubezpieczenie zdrowotne System ochrony socjalnej we Francji obchodził niedawno 100 rocznicę. W 1898 r. rozpoczęto proces tworzenia podwalin prawnych, legalizując działalność towarzystw wzajemnej pomocy i ustanawiając ustawową odpowiedzialność pracodawcy za skutki wypadków przy pracy. Następnie w latach 1910-30 określono prawo do emerytury dla wszystkich pracowników. Po II wojnie światowej, wszyscy Francuzi zamieszkali na stałe na terytorium kraju zostali objęci obowiązkową przynależnością do systemu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. W 1967 r. doszło do wyodrębnienia trzech głównych ryzyk, tj. choroby, starości i utraty dochodów przez rodzinę. Powstały odrębne i niezależne od siebie Kasy Kasa Narodowa Ubezpieczeń Chorobowych, Kasa Narodowa Ubezpieczeń Starości i Kasa Narodowa Zasiłków Rodzinnych. Na szczeblu narodowym utworzono również Agencję Centralną Organów Ubezpieczeń Społecznych (ACOSS), której zostały powierzone zbieranie należności finansowych i zarządzanie majątkiem ubezpieczeń społecznych. Obecnie we Francji około 99% populacji objęte jest ustawowym ubezpieczeniem zdrowotnym, które jest częścią systemu ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenie zdrowotne we Francji złożone jest z różnych typów ubezpieczeń. Można wyróżnić w nim trzy główne systemy w zależności od rodzaju zatrudnienia, czyli dla poszczególnych grup społecznozawodowych. Większość społeczeństwa jest objęta ubezpieczeniem ogólnym (powszechnym) CNAM, które grupuje pracowników zarobkowych (wraz z członkami ich rodzin pozostających na ich wyłącznym utrzymaniu) przemysłu, handlu i usług a ponadto emerytów i rencistów, uczniów i studentów do lat 20 uczących się i studiujących w normalnym trybie, inwalidów i dzieci, niepełnosprawną młodzież do lat 20 oraz bezrobotnych. System ten obejmuje ogółem ok. 82% populacji. Dla ludzi zatrudnionych w rolnictwie i rolników indywidualnych istnieje oddzielne ubezpieczenie system rolniczy AMEXA. Jest w nim ubezpieczonych 8% obywateli. Trzeci fundusz prowadzi ubezpieczenia osób pracujących na swój rachunek oraz przedstawicieli tzw. wolnych zawodów system TNS, który obejmuje ok. 5,9% populacji. Należy mieć na uwadze, że oprócz systemu publicznego funkcjonują na szeroką skalę tzw. ubezpieczenia wzajemne (Mutuels) oraz stowarzyszenia przyjazne (ubezpieczyciele nie nastawieni na zysk). Z tego typu ubezpieczeń korzysta 80% populacji. Oprócz tego istnieje możliwość skorzystania z dodatkowych ubezpieczeń prywatnych (posiada je we Francji ok. 14% populacji), które pełnią jedynie rolę uzupełniającą w stosunku do systemu ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenia te refundują część dodatkowych opłat nie pokrywanych przez system ubezpieczeń zdrowotnych. We Francji osoby ubogie nie mogące ponieść kosztów leczenia, mają zapewnianą opiekę medyczną organizowaną przez państwo i władze lokalne. 2. Organizacja ubezpieczenia zdrowotnego Funkcjonowanie powszechnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych we Francji opiera się na kasach ubezpieczeń chorobowych działających na trzech poziomach. Na poziomie narodowym jest to centralna Kasa Krajowa Ubezpieczenia Chorobowego, na poziomie regional-
2 BSiE nym 16 Kas Regionalnych Ubezpieczeń Chorobowych GRAM, na poziomie lokalnym 129 Kas Pierwotnych Ubezpieczeń Chorobowych CPAM. Instytucje te są kierowane i zarządzane przez wybieralne rady administracyjne i podlegają kontroli władzy publicznej (Ministerstwu Bezpieczeństwa Socjalnego na szczeblu krajowym i Regionalnej Dyrekcji Spraw Sanitarnych i Socjalnych DRASS na szczeblu regionalnym). Pobieraniem składek na ubezpieczenie zdrowotne od zakładów pracy i osób indywidualnie się ubezpieczających zajmują się specjalne, w tym celu powołane na poziomie terytorialnym, organizacje Unie Zbierania Składek Ubezpieczeń Społecznych i Dodatków Rodzinnych URSSAF. Środki finansowe przekazywane są następnie do Agencji Centralnej Organów Ubezpieczeniowych (ACOSS), która przydziela je Kasom Pierwotnym na pokrycie kosztów leczenia. Kasa Krajowa Ubezpieczeń Chorobowych jest instytucją państwową o charakterze administracyjnym, zajmującą się sprawami związanymi z chorobą, macierzyństwem, inwalidztwem, zgonem, także tym wszystkim, co dotyczy wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Do jej zadań należy koordynacja funkcjonowania wszystkich kas regionalnych i lokalnych, w tym przekazywanie im niezbędnych środków na działalność administracyjną. Koszty administracyjne kas wynoszą ok. 6% ich wpływów (budżetów). Inne ważne funkcje Kasy to: prowadzenie negocjacji i podpisywanie z organizacjami związkowymi zawodów medycznych (lekarzy, pielęgniarek, dentystów) umów regulujących zasady rozdziału środków przeznaczonych na świadczenia i taryf świadczeń, sprawowanie kontroli medycznej, prowadzenie akcji sanitarnych i socjalnych, tj. uczestniczenie w zdrowotnych kampaniach oświatowych, promowanie działań mających zapobiegać chorobom, finansowanie badań naukowych, wspieranie stowarzyszeń pracujących na rzecz ochrony zdrowia, wydawanie opinii dotyczących projektów ustaw i prawnych regulacji w zakresie swoich kompetencji. Kasa kierowana jest i zarządzana przez pochodzącą z wyborów radę administracyjną, składającą się z przedstawicieli związków zawodowych (15 osób) i 6 osób reprezentujących interesy pracodawców. Czas trwania kadencji rady trwa 6 lat. Kasy Regionalne Ubezpieczeń Chorobowych są instytucjami prawa prywatnego, które wykonują usługi publiczne. Regiony ubezpieczenia nie pokrywają się z podziałem administracyjnym kraju region ubezpieczenia czasami obejmuje kilka regionów administracyjnych kraju. Do zadań Kasy Regionalnej należy: prowadzenie polityki w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy i w drodze do pracy oraz chorobom zawodowym, pełnienie funkcji doradczej w dziedzinie sanitarnej i socjalnej, formułowanie wniosków odnośnie budżetów szpitali publicznych, określanie kosztów dziennego pobytu w klinikach prywatnych, które mają odpowiednie umowy z publiczną służbą zdrowia, współuczestnictwo w finansowaniu inwestycji służących poprawie sytuacji osób starszych i niepełnosprawnych. Kasy Regionalne nie mają władzy hierarchicznej nad Kasami Lokalnymi, ponieważ ich kompetencje są różne. Występuje jednak między nimi współpraca w realizacji zadań inwestycyjnych w zakresie budowy nowych szpitali i rozbudowy istniejących.
BSiE 3 Kasy Pierwotne Ubezpieczeń Chorobowych stanowią zdecentralizowaną sieć służb ubezpieczeniowych. Do ich zadań należy pokrywanie kosztów leczenia i udzielonych świadczeń związanych z chorobą, macierzyństwem, inwalidztwem, wypadkiem przy pracy oraz zgonem. Kasy Pierwotne działają w 7250 miejscach. Do ich zadań należy ponadto finansowanie akcji szczepień profilaktycznych przeciw grypie oraz wczesnego wykrywania chorób nowotworowych. W każdej Kasie Pierwotnej działa rada administracyjna licząca 25 osób, składająca się z: 15 reprezentantów ubezpieczonych, 6 reprezentantów pracodawców, 2 reprezentantów ubezpieczeń wzajemnych, 2 osoby wyznaczone przez ministra zajmującego się ubezpieczeniami społecznym 1 osoba spośród pracowników i 1 spośród pracodawców. Kadencja rady trwa 6 lat. Rada ustala statut i regulaminy wewnętrzne kasy oraz zatwierdza budżet. Reguluje też pracę Komisji Pojednawczej, która rozpatruje odwołania ubezpieczonych w przypadku odmowy ustawowych świadczeń. Rada administracyjna mianuje przewodniczącego rady, zastępcę, dyrektora kasy oraz na jego wniosek członków dyrekcji. Szerokie kompetencje rady administracyjnej powodują, że współzarządza ona kasą wraz z mianowanym przez siebie dyrektorem. Dyrektor kasy zapewnia realizację decyzji podjętych przez radę administracyjną. Przedstawia radzie plan budżetu, określa wydatki kasy oraz składa roczne sprawozdanie z działalności rocznej jednostki. Odpowiada za zarządzanie personelem i za funkcjonowanie podległych mu działów. Kontrola państwowa, w zależności od szczebla Ministerstwo Bezpieczeństwa Socjalnego lub Regionalna Dyrekcja Spraw Sanitarnych i Socjalnych ma bardzo szerokie uprawnienia, aż do anulowania a także wydawania samodzielnych decyzji zamiast dyrektora lub rady administracyjnej kas, w przypadku uchylania się ich od podjęcia określonych decyzji. Anulowanie decyzji rad lub dyrektora dotyczy przede wszystkim ich sprzeczności z obowiązującymi przepisami i narażenia na ryzyko strat finansowych. Kasy ubezpieczeń chorobowych mogą grupować się w unie i federacje. Na szczeblu krajowym funkcjonuje Unia Kas Narodowych Ubezpieczeń Społecznych (UNCANSS). Jej podstawowym zadaniem jest ustalanie zasad rozliczeń między instytucjami ubezpieczeń zdrowotnych a wykonującymi wolny zawód lekarzami i innymi pracownikami medycznymi. Unia jest głównym partnerem prywatnej służby zdrowia ustala ona wraz z przedstawicielami zawodów medycznych taryfy honorariów, ceny poszczególnych usług medycznych, wizyt lekarskich, leków i innych środków medycznych. 3. Zakres świadczeń, udział własny pacjenta i wysokość składki Powszechne ubezpieczenie zdrowotne we Francji pełni podwójną rolę. Z jednej strony zwraca większą część wydatków ponoszonych na zdrowie przez ubezpieczonego lub posiadających uprawnienia. Są to tzw. świadczenia w naturze, które obejmują: konsultacje lekarskie, pobyt w szpitalu, usługi stomatologiczne, zakup leków i środków medycznych, koszty zabiegów i usług pielęgniarskich oraz wykonywanych badań analitycznych. Z drugiej strony, ubezpieczenie zdrowotne wypłaca świadczenia pieniężne: zasiłek chorobowy, świadczenia macierzyńskie, zasiłek pogrzebowy, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy lub rentę inwalidzką.
4 BSiE Podstawowym warunkiem uzyskania świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego jest okres zatrudnienia. Najczęściej, po okresie 6 miesięcznej pracy, ubezpieczonemu przysługuje zwrot kosztów leczenia przez ubezpieczenie społeczne na ogólnie przyjętych zasadach. Okres uprawnienia do świadczeń trwa rok po zakończeniu umowy ubezpieczeniowej. Prawo do tych samych świadczeń posiadają także członkowie rodziny ubezpieczonego, lub osoby będące na jego wyłącznym utrzymaniu. W ubezpieczeniach zdrowotnych obowiązuje zasada współuczestnictwa pacjenta w wydatkach leczniczych. To uczestnictwo ubezpieczonego nazywa się biletem regulacyjnym (ticket moderateur), czyli inaczej częścią kosztów określonych przez ubezpieczenie zdrowotne, które nie podlegają refundacji. Władze państwowe określają poziom zwrotu procentowej wysokości świadczeń ubezpieczonemu ustalając taryfy negocjowane z pracownikami ochrony zdrowia i wartość biletu wyrównawczego. Wysokość uczestnictwa procentowego w kosztach przez ubezpieczonego waha się od 20 60% i przedstawia się następująco: porady lekarskie 25%, badania laboratoryjne 35%, leki, przedmioty ortopedyczne i transport 30%, leki tzw. komfortowe 60%, koszty hospitalizacji 20%. W niektórych przypadkach ubezpieczony może być zwolniony w całości lub z części biletu regulacyjnego. Zwolnienie następuję za zgodą Kasy Pierwotnej Ubezpieczeń Chorobowych, głównie w przypadkach ciężkich zabiegów chirurgicznych lub innych schorzeń uznanych za długotrwałe i kosztowne. Istnieje ponadto lista 30 chorób (m.in. hemofilia, mukowiscydoza, AIDS, transplantacje organów), które całkowicie zwalniają ubezpieczonego i inne osoby uprawnione od wszystkich kosztów leczenia. Poziom i wysokość składek w systemie ogólnym są określane przez rząd. Składki są obliczane w stosunku do uposażeń i są jednakowe dla wszystkich zakładów i pracowników. Ich przekazywanie jest obligatoryjne i obciąża pracodawcę. Wysokość składki na wymienione wyżej świadczenia wynosi 19,6%. Składka pobierana jest od całości wynagrodzeń, bez określenia górnej granicy przychodów. Część składki płacona przez pracowników wynosi 6,8% płacy brutto i jest odliczana od podstawy opodatkowania. Część płacona przez pracodawcę wynosi 12,8%. Dodatkowo pracodawcy opłacają oddzielny fundusz z tytułu wypadków przy pracy. Pracujący na rachunek indywidualny płacą całkowitą składkę od wykazanych przychodów. Wysokość składek różni się w poszczególnych systemach ubezpieczeniowych, gdyż jest kalkulowana w zależności od zakresu ubezpieczenia i ryzyka. Dodatkowo fundusz ubezpieczeń zdrowotnych zasilają wprowadzone przez rząd podatki celowe: od wpływów z wyrobów tytoniowych i alkoholowych, ubezpieczeń samochodowych, reklam wyrobów farmaceutycznych i specjalny podatek płacony przez hurtowników tych wyrobów. Wprowadzono także tzw. podatek CSG (contribution sociale generalisee), pobierany od zysków kapitałowych osób fizycznych, którego część przeznaczona jest na fundusz ubezpieczeń zdrowotnych. Był on z założenia tymczasowy, zostawał jednak kilkakrotnie podwyższany i utrzymany do 2014 roku.
BSiE 5 4. Zasady funkcjonowania opieki stacjonarnej Ubezpieczenia zdrowotne uczestniczą w finansowaniu lecznictwa stacjonarnego. W latach 1983-1984 w szpitalnictwie francuskim wprowadzono istotną reformę finansowania zmieniającą dotychczasową zasadę zwrotu kosztów hospitalizacji opartą o cenę dziennego pobytu, na dotację typu budżet globalny. Szpitale publiczne (oraz niektóre lecznice prywatne nie nastawione na zysk) finansowane są poprzez dotację globalną pokrywającą wszystkie wydatki funkcjonowania szpitala: koszty osobowe, zakupy, wyposażenie techniczne i koszty utrzymania ruchu ciągłego. Ta dotacja globalna przekazywana miesięcznie szpitalom stanowi więcej niż 90% ich źródeł finansowania. Wysokość dotacji jest określana przez prefekta regionu po uzyskaniu opinii od przedstawicieli Kasy Regionalnej Ubezpieczeń Chorobowych i ustalana na podstawie przewidywań rocznych; obliczana jest na krótki okres (jeden rok budżetowy). Po przekroczeniu budżetów globalnych szpitale mogą być zmuszone do partycypacji w kosztach. Należy wspomnieć również o dotacjach rządowych przeznaczonych na finansowanie przeważnie dużych i nowych projektów inwestycyjnych w szpitalnictwie. Z reguły pokrywają one jedynie 10% kosztów inwestycji. W przypadku szpitali prywatnych, we których znajduje się 1/3 wszystkich łóżek szpitalnych we Francji, Kasa Regionalna określa taryfy oparte na wycenie jednego dnia hospitalizacji chorego. Ceny te są ustalane dla poszczególnych specjalności (interna, chirurgia, położnictwo) i w zależności od kategorii zakwalifikowania zakładu. Sam pacjent ma wybór pomiędzy szpitalem prywatnym a publicznym. Opłaty mogą obciążyć pacjenta leczonego w szpitalu prywatnym. W odniesieniu do szpitali państwowych w zasadzie opłaty za leczenie pacjentów pokrywają Kasy Chorych. Pacjentom pozostaje tylko uiszczenie opłaty nominalnej ryczałtu szpitalnego pobieranego za każdy dzień pobytu. W wielu przypadkach, takich jak np. poród, przewlekła choroba, hospitalizacja spowodowana wypadkiem nie pobiera się żadnych opłat hotelowych. Tylko 4% wydatków szpitalnych jest finansowane bezpośrednio przez pacjentów. 5. Opieka ambulatoryjna We Francji ambulatoryjną opiekę lekarską sprawują głównie lekarze prowadzący prywatną praktykę (lekarze ogólnie praktykujący i lekarze specjaliści). Wzajemne stosunki między nimi i funduszem ubezpieczeń zdrowotnych regulują umowy zawierane przez przedstawicieli związków reprezentujących zawody medyczne (w tym przypadku lekarzy) z organizacjami ustawowych ubezpieczeń zdrowotnych. Umowy te są istotnymi dokumentami o charakterze medyczno-finansowym, zatwierdzanymi przez rząd. W drodze negocjacji między Kasą Narodową Ubezpieczeń Chorobowych i Niezależnym Stowarzyszeniem Lekarzy ustalone zostają zarówno warunki korzystania ze świadczeń oraz ich cena. Czas obowiązywania umowy w przypadku lekarzy wynosi 4 lata. Pozwala to ubezpieczeniom zdrowotnym na planowanie wydatków, ponieważ strony są zobowiązane w tym okresie do respektowania swoich zobowiązań niezależnie od np. stopnia inflacji, czy wzrostu cen środków medycznych używanych przez prywatnie praktykujących lekarzy. Ponadto umowy te określają zasady wzajemnych relacji między kasą i lekarzem oraz gwarantują dostęp wszystkim ubezpieczonym do systemu dystrybucji świadczeń o wysokiej jakości. Do najważniejszych zasady umowy należą: wolny wybór przez lekarza miejsca prywatnej praktyki, wolny wybór lekarza przez ubezpieczonego,
6 BSiE bezpośrednie regulowanie przez pacjenta należności za wykonane świadczenia, całkowita wolność wyboru leczenia oraz obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej. Lekarze prywatnie praktykujący decydują indywidualnie o przystąpieniu do umowy i wynegocjowaniu warunków. W opiece ambulatoryjnej lekarze posiadający umowę z Kasą ubezpieczenia zdrowotnego należą do sektora pierwszego tzw. ograniczonych honorariów. Są wynagradzani według ilości i rodzaju udzielonych świadczeń, ale jednocześnie są zobowiązani do ścisłego przestrzegania wynegocjowanych przez Kasę i związki zawodowe lekarzy taryf honorariów. Lekarzom tym ubezpieczenie chorobowe pokrywa 2/3 wysokości składek na ubezpieczenie zdrowotne i emerytalne. Wśród tych lekarzy jest ok. 12% takich, którzy mogą pobierać wyższe opłaty, jednak w granicach ustalonych limitów. Są to lekarze cieszący się szczególnym prestiżem i dużym doświadczeniem, przeważnie nauczyciele akademiccy. Lekarze, którzy nie podpisali umowy należą do sektora drugiego tzw. wolnych honorariów. Mają oni możliwość pobierania opłat wyższych niż przewiduje taryfikator. To z kolei stawia przed pacjentem konieczność uiszczenia dodatkowych opłat, jako że zwrot kosztów przez Kasy następuje w oparciu o ustaloną taryfę. Przedstawiciele innych zawodów medycznych i paramedycznych posiadają także odpowiednie umowy z ubezpieczeniem zdrowotnym, które określają warunki świadczenia usług, wysokość taryf, honorariów, a także struktury udzielające świadczeń ambulatoryjnych (gabinety, ambulatoria). Generalnie w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej obowiązuje zasada współuczestnictwa pacjenta w kosztach. Ubezpieczony płaci bezpośrednio za usługę a następnie może żądać zwrotu części kosztów z funduszu ubezpieczenia zdrowotnego. Jeżeli pacjent posiada dodatkowe dobrowolne ubezpieczenie, zwracana jest mu kolejna część kosztów, tj. całkowity bilet wyrównawczy (ticket moderateur). Opłaty dodatkowe mogą być więc całkowicie lub częściowo zwrócone w zależności od pokrycia oferowanego przez dane ubezpieczenie. We Francji pacjent ma swobodę wyboru lekarza. Może się udać bezpośrednio do lekarza specjalisty lub szpitala. Ma też prawo wyboru, w razie koniecznej hospitalizacji pomiędzy szpitalem publicznym i prywatnym. 6. Służba medyczna Kas Opisując system należy wspomnieć o tzw. służbie medycznej Kas, będącą oryginalną instytucją francuską i odgrywającą zasadniczą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu ubezpieczeń zdrowotnych. Dział służb medycznych składa się z lekarzy, dentystów, farmaceutów, doradców, pracowników przeprowadzających ankiety oraz personelu sekretariatu. Działalność lekarzy służb medycznych obejmuje: ocenę świadczeń lekarzy, również w zakresie zapobiegania chorobom i edukacji zdrowotnej, analizę działalności medycznej zakładów opieki zdrowotnej, prowadzenie badań statystycznych i epidemiologicznych nad zachorowalnością oraz w zakresie korzystania ze świadczeń zdrowotnych, wykonywanie funkcji doradczej i konsultacyjnej zarówno dla ubezpieczonych jak i pracowników zawodowych służby zdrowia. Lekarze ci posiadają uprawnienia do uczestniczenia razem z pracownikami zawodowymi służby zdrowia w organizowanym od 1980 roku systemie opracowywania umów lekarzy prywatnej praktyki z instytucjami ubezpieczeń. Służba medyczna działa na trzech szczeblach centralnym, regionalnym i lokalnym.
BSiE 7 Podsumowanie Obowiązujący we Francji system ubezpieczeń zdrowotnych należy do tzw. bismarckowskiego modelu ubezpieczeniowego (w odróżnieniu od tzw. modelu narodowej służby zdrowia finansowanego z budżetu państwa), opartego na obowiązkowej składce płaconej przez pracodawcę i pracownika. Wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne określa państwo, gdy np. w RFN jest to w gestii poszczególnych Kas, stąd też są one zróżnicowane. We Francji pacjent ma pełną swobodę wyboru lekarza, szpitala i innej placówki leczniczej. W opiece ambulatoryjnej zobowiązany jest do uiszczania należnego lekarzowi honorarium, którego koszt jest częściowo lub całkowicie zwracany w zależności od rodzaju posiadanego ubezpieczenia. Francuski system jest ściśle kontrolowany przez państwo. Głównymi sposobami sprawowania tej kontroli jest: regulowanie wysokości składek, kontrola płac i zatrudnienia w szpitalach publicznych, nadzór nad negocjacjami dotyczącymi kosztów i cen za świadczenia lekarzy i szpitali prywatnych, bezpośrednia kontrola kosztów leków, kontrola globalnego budżetu w szpitalach publicznych, kontrola liczby studentów szkół medycznych w celu przeciwdziałania nadmiernemu wzrostowi liczby lekarzy, limitowanie liczby aptek w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Wykorzystana literatura 1. U. Domaszewska, Wydatki na ochronę zdrowia na tle systemów opieki zdrowotnej w wybranych krajach Unii Europejskiej (Francji, RFN, Szwecji, Wielkiej Brytanii), Antidotum nr 2/1997. 2. M. Dymowska, Polityka zdrowotna Francji na rozdrożu, Polityka Społeczna nr 10/1999. 3. M. Dziubińska-Michalewicz, Systemy ubezpieczeń zdrowotnych w wybranych krajach Unii Europejskiej (Francji, RFN, Szwecji, Wielkiej Brytanii), Raport nr 168, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, grudzień 1999. 4. A. Koronkiewicz, Ubezpieczenia chorobowe w systemie ubezpieczeń społecznych we Francji, Biuletyn Kas Chorych nr 3/1998. 5. M. Strzelecka, System ubezpieczeń zdrowotnych we Francji, w: Modele ubezpieczeń zdrowotnych w systemie ubezpieczeń społecznych, Studia i Materiały nr 3(376), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.