Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska. Warto Wracać?

Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska Warto Wracać? strategie zachowań reemigrantów i rozwiązania służące wykorzystaniu ich potencjału opracowanie w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa dolnośląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających

Warto Wracać? strategie zachowań reemigrantów i rozwiązania służące wykorzystaniu ich potencjału

Dagmara Bieńkowska, Cezary Ulasiński, Justyna Szymańska Warto Wracać? strategie zachowań reemigrantów i rozwiązania służące wykorzystaniu ich potencjału opracowanie w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa dolnośląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających kraków 2010

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Realizator projektu Centrum Doradztwa Strategicznego s.c. D. Bieńkowska, C. Ulasiński, J. Szymańska 31-153 Kraków, ul. Szlak 65 biuro 1004 tel./fax 12 623 77 40, 623 77 85 www. cds.krakow.pl, e-mail: cds@cds.krakow.pl Recenzent: Prof. Jan Kubik Undergraduate Vice Chair Department of Political Science Rutgers University Redakcja: Marta Gruszka Małgorzata Majka Bartosz Trzaskalski Publikacja dystrybuowana bezpłatnie Copyright by Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010

Spis treści WPROWADZENIE 7 PODSTAWOWE WYNIKI BADAŃ 11 Fala powrotów rzeczywistość czy jedynie fakt medialny? 13 Kierunki emigracji: Anglia najpopularniejsza? 16 Kierunek reemigracji: rodzinna miejscowość czy aglomeracja? Wyjazd i powrót wybór czy konieczność 21 Wyjeżdżają najlepsi? 24 Emigracja kobiet i mężczyzn 27 Problemy szklanego sufitu i lepkiej podłogi na emigracji powszechne czy marginalne? Jak postrzegamy migrantów? 31 Emigracja sukcesem czy porażką? 36 Przedsiębiorczy migrant powrotny? 56 Emigracja = kryzys w rodzinie? 58 Bocian czy chomik? 62 KATALOG ROZWIĄZAŃ 73 Obszar pierwszy: informacja 79 Obszar drugi: rynek pracy 117 Obszar trzeci: samopoczucie / kondycja psychiczna 137 Obszar czwarty: edukacja 157 ANEKS 167 18 29

Warto Wracać? Wprowadzenie Zgodnie z prawem sformułowanym przez E. G. Ravensteina każdy strumień emigracji generuje kompensujący go strumień imigracji 1. Po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej na wyjazd za granicę według różnych szacunków zdecydowało się od 1 000 000 (Kościół Katolicki) do nawet 4 000 000 osób (media). Boom emigracyjny nie ominął też Dolnego Śląska. Póki co nie jesteśmy jednak krajem, który przyciąga licznych imigrantów z państw słabiej od nas rozwiniętych czy też sąsiadujących. Za to chętnie wracają rodacy. Stosunkowo rzadko bowiem emigracja jest dziś wyjazdem na zawsze. To jedna z głównych cech, która odróżnia procesy migracyjne obserwowane przez nas obecnie od tych, z którymi mieliśmy do czynienia jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia. Dziś coraz więcej osób ma na swoim koncie doświadczenia emigracyjne. Dla części z nich cykliczne wyjazdy za granicę i przemieszczanie się z kraju do kraju staje się nowym sposobem funkcjonowania na rynku pracy. Właściwie trudno teraz nawet odpowiedzieć na pytanie: co jest jeszcze dojazdem do pracy, a co już emigracją? Wyjazdy, następujące po nich powroty i często ponowna emigracja są i prawdopodobnie wciąż będą trwałymi elementami naszej rzeczywistości. Nie pozostaje to oczywiście bez wpływu na sferę gospodarki. Ogólnie rzecz ujmując, pojawieniu się fali wyjazdów za granicę po otworzeniu niektórych zagranicznych rynków pracy towarzyszyły negatywnie emocje media donosiły o zagrożeniu drenażem mózgów, pracodawcy skarżyli się, że brakuje rąk do pracy. Dziś, kiedy już widzimy, że większość z tych, którzy wyjechali, wraca do kraju, o powrotach jako szansie na przyspieszenie rozwoju poszczególnych regionów mówi się jednak niewiele. Jeśli już temat ten pojawia się w debacie publicznej, to zazwyczaj w takim kontekście, który każe reemigrację traktować raczej w kategorii problemu. Gazeta Wyborcza donosi na przykład, że powracający zamiast do pracy trafiają do pośredniaka (Powrót z Wysp na zasiłek 2 ), Dziennik pisze natomiast o kłopotach, jakie mają mali reemigranci w polskich szkołach (Szkoły nie są gotowe na powrót Polaków z Wysp 3 ). Takie podejście do sprawy wynika zazwyczaj z faktu, że o powrotach wciąż niewiele wiemy. Nie ma precyzyjnych danych mówiących o tym, ile osób faktycznie wraca. Wielkim znakiem zapytania jest bilans wyjazdów. Wciąż niewiele się również robi, by wykorzystać potencjał reemigrantów, szczególnie na poziomie poszczególnych regionów. Większość działań koncentruje się na promocji naszego kraju 1 Uważa się, że E. G. Ravenstein zapoczątkował systematyczne studia nad migracjami. W 1885 r. sformułował on zbiór tzw. praw migracji (jednym z tych praw jest właśnie to, o którym wspominamy wyżej). Na podstawie analizy danych, pochodzących z urzędowych źródeł statystycznych, Ravenstein odkrył także m.in.: odwrotną zależność między wielkością strumienia migracji a odległością pokonywaną przez migrantów oraz selektywność migracji ze względu na cechy demograficzno-społeczne migrantów, np. większą skłonność do migracji ludzi młodych niż starszych oraz mężczyzn niż kobiet na podstawie: M. Okólski, pwn Biznes (www.biznes.pwn.pl). 2 D. Brzostek, Powrót z Wysp na zasiłek, Gazeta Wyborcza, 8 grudnia 2008 r. 3 K. Klinger, Szkoły nie są gotowe na powrót Polaków z Wysp, Dziennik, 9 stycznia 2009 r. 7

Kierunek Dolny Śląsk (można tu wspomnieć chociażby o akcji 12 Miast 4 czy też uruchomionym w ostatnim czasie portalu pośrednictwa pracy Wracaj do Polski). Tematowi powrotów przyjrzeliśmy się bliżej w ramach realizowanego przez nas projektu Kierunek Dolny Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa dolnośląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających. Zastanawialiśmy się wspólnie zarówno z ekspertami, jak i z samymi migrantami co można by było zrobić, aby wykorzystać potencjał tych osób, które wracają? Punktem wyjścia były jednak badania, których cel stanowiła odpowiedź na kilka zasadniczych dla nas pytań 5 : Czy mieszkańcy Dolnego Śląska rzeczywiście wracają z emigracji? Czy będą wracać w perspektywie najbliższych kilku lat? Kto wraca najczęściej ci, którzy za granicą odnieśli sukces, czy też ci, dla których wyjazd był mniejszą lub większą porażką? Jak układają się losy zawodowe powracających? Ilu z nich myśli o ponownym wyjeździe? Jaki jest bilans wyjazdów i powrotów (dla regionu i dla samych migrantów)? Chodziło nam przede wszystkim o odmitologizowanie tego zjawiska, bo na przykład, zdaniem ekspertów, z którymi współpracowaliśmy: Wśród ekonomistów wciąż toczy się dyskusja, czy migranci są pozytywnie czy negatywnie wyselekcjonowani, tj. czy wyjeżdżają najgorsi czy najlepsi? Przedstawiciel środowiska akademickiego Dlaczego zajęliśmy się akurat Dolnym Śląskiem? Ze statystyk wynika, że jest to jeden z najprężniej rozwijających się regionów kraju. Przypuszczaliśmy więc, iż będzie on przyciągał powracających. Nie pomyliliśmy się z naszych badań wynika, że zdecydowana większość wyjeżdżających z terenu województwa dolnośląskiego wraca właśnie w rodzinne strony. Osoby te sporadycznie decydują się na zamieszkanie w innym regionie kraju. 4 Projekt 12 Miast skierowany jest do Polaków mieszkających na Wyspach Brytyjskich. Jego celem jest przedstawienie aktualnej sytuacji gospodarczej poszczególnych regionów Polski. Projekt realizowany jest we współpracy Stowarzyszenia Polaków w Wielkiej Brytanii Poland Street, Brytyjsko-Polskiej Izby Handlowej oraz przedstawicieli urzędów, pracodawców i inwestorów dwunastu największych polskich miast. Więcej informacji o projekcie można znaleźć na stronie: www.polandstreet.org.uk. 5 Szerzej o projekcie piszemy na str. 168 169. 8

Warto Wracać? Większość powracających traktuje swój pobyt na emigracji w kategorii mniejszego lub większego sukcesu. Zastanawiając się, co można zrobić, żeby nie zmarnować chęci tych osób, by pracować i żyć w regionie, musieliśmy odpowiedzieć sobie na pytanie: Ale czy na pewno bezrobotnego, który wrócił z emigracji, można traktować inaczej niż bezrobotnego krajowego? Przedstawiciel agencji zatrudnienia Wokół tego tematu, czy w ogóle powracającym należy jakoś specjalnie pomagać, pojawiło się dużo kontrowersji i musimy przyznać to pytanie wciąż pozostaje otwarte. Wśród ekspertów, których zaprosiliśmy do współpracy, zdania były mocno podzielone, szczególnie, jeśli chodzi o zakres tego wsparcia. Obok wypowiedzi zbliżonych do poniższej: Kto tworzy największe bezrobocie? To nie są reemigranci. Mamy w Polsce bardzo dużo innych grup, które wymagają wsparcia. I wciąż brakuje środków, i wciąż nie potrafimy sobie z tymi problemami poradzić. Trzeba się więc naprawdę mocno zastanowić, czy faktycznie jakoś szczególnie wyróżniać ludzi, którzy z własnej nieprzymuszonej woli wybrali taką, a nie inną ścieżkę życiową, i zdecydowali się na wyjazd. Przedstawiciel urzędu pracy pojawiły się też i takie głosy: Czy tym osobom warto pomagać? Ja myślę, że tak. Dlaczego tak? Trzeba pamiętać, że to są osoby, które ileś lat temu wyjechały z Polski i one patrzą z punktu widzenia tego, co było kilka lat temu. Jeżeli przyjeżdżają teraz, to się totalnie gubią. Oczywiście nie wszyscy, ale jednak jest sporo takich osób. Przedstawiciel urzędu pracy Pomagamy osobom niepełnosprawnym, osobom po 50. roku życia, kobietom. Są różne projekty, bo są różne grupy. Moim zdaniem, reemigranci to jest jedna z grup, dla której my też widzimy potrzebę, żeby w pewnych aspektach tę pomoc nieść. Przedstawiciel urzędu pracy Wątpliwości mieli także sami powracający, którzy obawiają się stygmatyzacji: Nie chciałbym, żeby nas jakoś specjalnie wyróżniano. To by było nie fair wobec tych osób, które nie wyjechały, a też mają na przykład problemy ze znalezieniem pracy. Reemigrant (dwuletni pobyt w Irlandii) Pomimo różnic zdań udało się wypracować zbiór rozwiązań, które służą wykorzystaniu potencjału tych, którzy wracają prezentujemy je w tym właśnie opracowaniu. Są to rozwiązania, co do których panuje ogólna zgoda, że są potrzebne. Nie mają one na celu 9

Kierunek Dolny Śląsk nakłanianie emigrantów do powrotu chodzi o to, by tym, którzy już zdecydowali się na reemigrację, ułatwić odnalezienie się w kraju po kilkumiesięcznej czy też często kilkuletniej nieobecności. Podstawowym założeniem, jakie przyjęliśmy, było poszukiwanie takich rozwiązań, które okażą się najprostsze i jednocześnie będą mieć dużą szansę na realizację (nie wymagają na przykład dużych nakładów finansowych czy też zmian regulacji prawnych). Równie ważne było też to, by nie wyważać otwartych drzwi wykorzystujemy więc doświadczenia innych (m.in. portalu www.powroty.gov.pl czy też sieci eures 6 ). Oprócz wspominanego katalogu rozwiązań w opracowaniu prezentujemy podstawowe wyniki badań, które przeprowadziliśmy w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ). Staramy się tu odnieść do wątków, które najczęściej pojawiają się w dyskusji nad migracjami powrotnymi i budzą wiele kontrowersji, jak na przykład kwestia tego, czy wyjazd nadal się opłaca, czy to akt odwagi, czy też pójście po najmniejszej linii oporu. Nie dążymy jednak do tego, by na siłę obalać tezy, które pojawiają się w debacie publicznej toczącej się wokół migracji. Wyniki naszych badań pokazują, iż każdy tzw. mit (na przykład ten, że młodzi migranci to stracone pokolenie ) w odniesieniu do pewnej grupy okazuje się prawdziwy. Podstawowy wniosek z naszych badań stanowi stwierdzenie, że zjawisko dzisiejszych migracji charakteryzuje tak duża różnorodność, iż wszelkiego rodzaju uogólnienia nie mają większego sensu. W opracowaniu tym przedstawiamy także wiele nowych statystyk, które nie były prezentowane w dwóch naszych raportach badawczych (Migracja powrotna w województwie dolnośląskim ( ) oraz Prognoza powrotów na Dolny Śląsk 7 ). 6 Szerzej o tych inicjatywach piszemy na stronie 80 i 90. 7 Raporty te dostępne są na naszej stronie internetowej: www.cds.krakow.pl/raporty,179.html. 10

podstawowe wyniki badań

Warto Wracać? Fala powrotów rzeczywistość czy jedynie fakt medialny? Z przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) badań ilościowych 8 wynika, że ok. 12% ogółu gospodarstw domowych 9 w województwie dolnośląskim stanowią takie gospodarstwa, z których co najmniej jedna osoba w latach 2004 2008 przebywała (tj. pracowała lub uczyła się por. definicja reemigranta, poniżej oraz na str. 170) za granicą dłużej niż trzy miesiące. Ponad połowa (57%) ww. gospodarstw ma już doświadczenie emigracyjne za sobą ich członkowie powrócili do kraju. Dla zdecydowanej większości dolnośląskich emigrantów 10 (86%) głównym celem wyjazdu była praca zarobkowa; jedynie co dziesiąty badany udał się za granicę w celach edukacyjnych. Odwiedziny u rodziny / znajomych lub wyjazd związany z turystyką jako cel podstawowy wskazało po 2% respondentów 11. 12% gospodarstw posiada doświadczenia emigracyjne 57% przedstawicieli tych gospodarstw wróciło do domu 8 Badania z wykorzystaniem techniki cati szerzej o metodologii badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) piszemy na str. 171 175. 9 Przyjęta na potrzeby projektu definicja gospodarstwa domowego jest tożsama z definicją stosowaną przez gus, tj. mianem gospodarstwa domowego określa się zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się (www.stat.gov.pl/gus/definicje, stan na dzień 20 lipca 2010 r.) 10 Jako emigranta traktowaliśmy osobę, która w momencie realizacji badania: była w wieku produkcyjnym; pracowała (legalnie bądź nielegalnie) lub uczyła się (przygotowanie do pracy) za granicą od co najmniej trzech miesięcy; przed wyjazdem z kraju mieszkała bądź pracowała / uczyła się na terenie Dolnego Śląska. Szerzej o tym, dlaczego przyjęliśmy właśnie taką definicję piszemy na str. 170. 11 Odsetek ten nie odzwierciedla faktycznego udziału osób wyjeżdżających w celach turystycznych lub dołączających do rodziny/znajomych należy zaznaczyć, że zgodnie z przyjętą na potrzeby projektu definicją migranta powrotnego (por. str. 170) w badaniu wzięły udział wyłącznie osoby, które w trakcie pobytu emigracyjnego podjęły aktywność zarobkową bądź edukacyjną. 13

Kierunek Dolny Śląsk W latach 2004 2008 emigranci stanowili około 6,3% ogółu populacji województwa dolnośląskiego 12. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy powyższe statystyki informujące o skali emigracji i reemigracji uprawniają do sformułowania wniosku, że oto mamy do czynienia z falą powrotów. Nie ulega wątpliwości, iż w ujęciu ilościowym zjawisko reemigracji nasiliło się wyraźnie w 2008 r. na Dolny Śląsk powróciło wówczas aż 68% ogółu reemigrantów 13 z lat 2004 2008. W stosunku do roku poprzedniego, liczba migrantów powrotnych wzrosła niemal czterokrotnie (por. wykres 1). Wykres 1. Natężenie powrotów emigrantów z lat 2004 2008 na Dolny Śląsk 67,6% 1,4% 1,5% 12,2% 17,3% 2004 2005 2006 2007 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati Czy w najbliższych latach należy spodziewać się wzrostu czy też spadku liczby migrantów powrotnych? Poszukując odpowiedzi na to pytanie, warto przytoczyć wyniki badań przeprowadzonych wśród przebywających na emigracji osób, które przed wyjazdem mieszkały bądź też podejmowały aktywność zawodową lub edukacyjną na terenie Dolnego Śląska powrót na stałe do kraju deklaruje co trzeci uczestnik tego badania, natomiast 23,5% wybiera życie poza granicami Polski. Zaskakuje wysoki odsetek respondentów, którzy nie mają 12 Odsetek ten oszacowano, biorąc pod uwagę liczbę tzw. emigranckich gospodarstw domowych z lat 2004 2008 oraz liczbę osób, które z tych gospodarstw wyjechały. Nie ulega wątpliwości, że rzeczywisty poziom natężenia zjawiska emigracji zagranicznej z terenu Dolnego Śląska jest znacznie wyższy, niż wynika to z powszechnie dostępnych danych gus. Warto zaznaczyć, iż w analogicznym okresie według gus na pobyt stały za granicą wymeldowało się z terenu województwa dolnośląskiego 15 470 osób szacowana w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) liczba emigrantów aż dwunastokrotnie przewyższa więc ten wskaźnik. 13 Jako reemigranta (migranta powrotnego) traktowaliśmy osobę, która spełniała każde z poniższych kryteriów: była w wieku produkcyjnym; powróciła z zagranicy na przestrzeni lat 2004 2009 i osiedliła się po powrocie na terenie województwa dolnośląskiego (mieszkała lub pracowała / uczyła się); pracowała (legalnie bądź nielegalnie) lub uczyła się (przygotowanie do pracy) za granicą dłużej niż trzy miesiące. Szerzej o tym, dlaczego przyjęliśmy właśnie taką definicję piszemy na str. 170. 14

Warto Wracać? sprecyzowanych planów migracyjnych (aż 38,1% badanych). Warto jednak mieć na uwadze, że co piąty niezdecydowany ma obywatelstwo lub prawo stałego pobytu w kraju emigracji, 12% posiada dom lub mieszkanie, a 15% zdecydowało się na zaciągnięcie kredytu za granicą. Statystyki wskazują również, że w najbliższych latach wyjazdy zagraniczne wciąż cieszyć się będą dużą popularnością niemal połowa tych, którzy powrócili do kraju, planuje kolejny wyjazd w perspektywie dwóch lat. 15

Kierunek Dolny Śląsk Kierunki emigracji: Anglia najpopularniejsza? W ostatnich latach mieszkańcy województwa dolnośląskiego emigrowali przede wszystkim do Niemiec (27,7%) oraz Anglii (27,5%). Niemal co dziesiąty podjął decyzję o wyjeździe do Irlandii; dość dużą popularnością cieszyły się również Holandia oraz Włochy odpowiednio 6,6% i 5,9% wskazań (por. mapa 1). Mapa 1. Kierunki emigracji mieszkańców województwa dolnośląskiego w latach 2004 2008 usa 5,0% 1,8% 9,3% 27,5% 6,6% 4,2% 27,7% 1,6% 2,1% 1,5% 1,8% 5,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati O ile dwa najpopularniejsze kraje docelowe Niemcy i Anglia przyciągnęły niemal jednakowy odsetek dolnośląskich emigrantów, o tyle jeśli chodzi o odsetek powracających zaznacza się wyraźna przewaga Niemiec: 38% ogółu reemigrantów z lat 2004 2008 powróciło na Dolny Śląsk właśnie z tego kraju (por. mapa nr 2). W analogicznym okresie z Anglii powróciło jedynie 24% dolnośląskich migrantów powrotnych. Niemal połowa (46%) osób powracających z Niemiec deklaruje jednak, że w perspektywie najbliższych dwóch lat ponownie wyjedzie za granicę; ok. 35% jest przeciwnego zdania. W wypadku Anglii preferencje okazują się odmienne 22% planuje pozostać w kraju, na ponowny wyjazd 16

Warto Wracać? zdecyduje się jedynie ok. 14%. Popularne kierunki, skąd wracali dolnośląscy emigranci to również Holandia i Włochy po ok. 8% wskazań (por. mapa 2). Mapa 2. Kierunki zwrotne dolnośląskiej emigracji w latach 2004 2008 usa 1,8% 2,5% 2,5% 6,7% 21,5% 8,6% 38,0% 3,7% 2,1% 1,8% 8,6% 1,8% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati Zestawienie najpopularniejszych kierunków wyjazdów zagranicznych Dolnoślązaków oraz czasu spędzanego w poszczególnych krajach pozwala naszkicować mapę krajów emigracji krótko- (od trzech do dwunastu miesięcy), średnio- (od roku do dwóch lat) oraz długoterminowej (powyżej dwóch lat). Niekwestionowanym liderem emigracji sezonowej pozostaje Holandia aż 63,2% wyjeżdżających do tego kraju mieszkańców województwa dolnośląskiego przebywało w nim krócej niż rok (z czego 2 / 3 krócej niż sześć miesięcy). Mianem krajów emigracji średniookresowej należy określić przede wszystkim Szkocję (71,5% wyjazdów trwających od roku do dwóch lat), Norwegię (60%), Włochy (53,3%) oraz choć już w mniejszym stopniu Irlandię (48%) i Anglię (47,4%). Krajem emigracji długookresowej z pewnością jest usa (87,5% wyjazdów trwających dłużej niż dwa lata), a także Austria (50%). Niemcy i Francja to kraje o charakterze mieszanym przyciągają zbliżony odsetek zarówno emigrantów krótko-, średnio-, jak i długookresowych. Wyniki badań wskazują, że przy wyborze kierunku emigracji niebagatelną rolę odgrywają sieci migracyjne większość (62%) dolnośląskich emigrantów wyjechała do miejscowości, w której przebywali już ich znajomi bądź bliscy. 17

Kierunek Dolny Śląsk Kierunek reemigracji: rodzinna miejscowość czy aglomeracja? Nie ulega wątpliwości, że poziom natężenia zjawiska wyjazdów zagranicznych jest zróżnicowany przestrzennie (por. mapa 3) odsetek gospodarstw domowych, których członkowie wyjeżdżali za granicę przyjmuje wartości od 6,9% (powiat polkowicki) do 21,6% (powiat milicki). Mapa 3. Odsetek emigranckich gospodarstw domowych w poszczególnych powiatach województwa dolnośląskiego zgorzelecki 11,0% lubański 18,3% powyżej 20% 15% 19,9% 10% 14,9% poniżej 9,9% bolesławiecki 13,1% lwówecki 18,2% złotoryjski 10,9% Jelenia Góra 11,5% jeleniogórski 10,0% polkowicki 6,9% lubiński 8,5% legnicki 11,5% głogowski 15,5% Legnica 10,0% jaworski 10,0% kamiennogórski 20,8% świdnicki 9,0% wałbrzyski 12,6% górowski 8,5% wołowski 10,7% średzki 13,5% kłodzki 13,8% trzebnicki 21,1% Wrocław 8,5% wrocławski 8,4% strzeliński dzierżoniowski 15,8% 13,8% ząbkowicki 20,0% milicki 21,6% oławski 15,1% oleśnicki 13,2% Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati 18

Warto Wracać? W literaturze przedmiotu popularność zyskała sobie teza, że reemigracja jest zjawiskiem typowo miejskim, tj. liczna grupa powracających nie osiedla się w rodzinnych miejscowościach, ale wybiera dynamicznie rozwijające się aglomeracje miejskie 14. Aby tę tezę zweryfikować, warto przyjrzeć się statystykom prezentującym skalę mobilności zagranicznej i wewnętrznej mieszkańców terenów wiejskich i miast województwa dolnośląskiego. W latach 2004 2008 statystycznie najczęściej emigrowali mieszkańcy wsi niemal 15% gospodarstw domowych z tych obszarów ma tego typu doświadczenia; w wypadku Wrocławia odsetek ten jest znacznie niższy jedynie 8,5%. Osoby, które przed wyjazdem mieszkały w stolicy regionu, relatywnie najrzadziej decydowały się również na zakończenie przygody emigracyjnej powrót odnotowano w wypadku 44,4% emigranckich gospodarstw domowych z terenu Wrocławia i odpowiednio 59,4% oraz 53,2% gospodarstw z terenów wiejskich i z obszarów miejskich z wyłączeniem stolicy regionu (por. wykres 2). Wykres 2. Odsetek emigranckich i reemigranckich gospodarstw domowych Dolnego Śląska z lat 2004 2008 według miejsca lokalizacji wieś 15,0% 59,4% pozostałe miasta 12,3% 53,2% Wrocław 8,5% 44,4% emigranci reemigranci Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati Bazując na powyższych danych, można uchwycić pewną specyfikę zachowań migracyjnych osób wyjeżdżających z terenów wiejskich za granicę wyróżniają się one wyższym poziomem mobilności niż mieszkańcy miast, przy czym przygody emigracyjne przedstawicieli tej grupy trwają statystycznie krócej. Tezę o wyższej mobilności mieszkańców terenów wiejskich potwierdzają kolejne statystyki ponowny wyjazd zagraniczny planuje w perspektywie dwóch lat od momentu badania ponad połowa (53,7%) reemigrantów, którzy osiedlili się po powrocie na terenach wiejskich, i tylko co trzeci mieszkaniec stolicy regionu. 14 Teza ta pojawia się m.in. w opracowaniu A. Fihel, J. Tyrowicz i P. Kaczmarczyka, Migracje powrotne Polaków, Warszawa, FISE 2008 r. 19

Kierunek Dolny Śląsk Wykres 3. Plany migracyjne w dwuletniej perspektywie a miejsce zamieszkania 66,7% 43,9% 8,2% 37,0% 9,3% 33,3% 47,9% 53,7% Wrocław inne miasto w woj. dolnośląskim wieś w woj. dolnośląskim tak, planuję ponowny wyjazd nie, nie planuję ponownego wyjazdu nie wiem czy ponownie wyjadę Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati Czy relatywnie wysokiej skłonności mieszkańców terenów wiejskich do migracji zagranicznych towarzyszy wysoka gotowość do przenoszenia się do miast po zakończeniu przygody emigracyjnej? Wyniki badań wskazują, że tak. To właśnie przedstawiciele tej grupy statystycznie najczęściej decydują się na zmianę miejsca zamieszkania po powrocie do kraju 15,3% reemigrantów, którzy przed wyjazdem mieszkali na wsi, postanowiło osiąść w jednym z miast województwa dolnośląskiego. Co ciekawe, na osiedlenie się we Wrocławiu zdecydował się jedynie co dziesiąty reemigrant przenoszący się ze wsi do miasta. Na stolicę regionu wyraźnie stawiają natomiast ci, którzy wciąż przebywają za granicą Wrocław oraz powiat wrocławski ziemski jako miejsce osiedlenia się po powrocie wskazuje łącznie 65% przyszłych reemigrantów, z czego co czwarty przed wyjazdem mieszkał poza aglomeracją wrocławską 15. 15 Wyniki badania przeprowadzone wśród dolnośląskich emigrantów z wykorzystaniem techniki online/papi. 20

Warto Wracać? Wyjazd i powrót wybór czy konieczność? Jak już wspomniano (por. str. 13), dominującą formą mobilności mieszkańców województwa dolnośląskiego jest migracja zarobkowa. Wyjazd sporadycznie miał charakter typowego wyjazdu w ciemno ponad połowa respondentów w chwili opuszczenia Dolnego Śląska miała za granicą zapewnione zatrudnienie 16. Analiza materiału zgromadzonego w ramach badań jakościowych wskazuje, że można wyróżnić dwie podstawowe grupy migrantów zarobkowych: tych, dla których praca za granicą (a właściwie otrzymywane w zamian za nią wynagrodzenie) jest głównym celem wyjazdu, oraz tych, którzy podjęli wprawdzie za granicą pracę zarobkową, ale uzyskiwane dzięki niej zarobki były w zasadzie jedynie środkiem do realizacji innych celów związanych z emigracją. Ilustrują to doskonale poniższe wypowiedzi reemigrantów: Zdecydowałem się wyjechać ze względów finansowych, żeby móc zrobić jakiś pierwszy krok w Polsce za pieniądze, które za granicą się zaoszczędzi. Mężczyzna, Anglia 17, 30 miesięcy 18 To był rok 2003. Zacząłem studia zaoczne, wyprowadziłem się od rodziców i nie mogłem generalnie utrzymać tego wszystkiego i jeszcze godnie żyć, więc kiedy odrzucono moje podanie do wojska, to postanowiłem wyjechać. Mężczyzna, Niemcy, 60 miesięcy Praca przy okazji, a głównym powodem wyjazdu było poznanie kultury, spróbowanie nowych doświadczeń, spróbowanie życia na własną rękę. Mężczyzna, Hiszpania, 3 miesiące Fajnie było sprawdzić, jak tam jest i czy jest tak kolorowo, jak się pisze. Do pracy też, jasne że były jakieś nadzieje, ale jednym z głównych powodów była chęć zobaczenia, jak tam to wszystko wygląda. Mężczyzna, Anglia, 24 miesiące Wyniki badań ilościowych wskazują, że wyjazd zdecydowanej większości respondentów miał charakter stricte finansowy aż 91% stwierdziło, że wyższe wynagrodzenie oferowane na zagranicznych rynkach pracy stanowiło jeden z podstawowych czynników skłaniających do podjęcia decyzji o emigracji; ponad 80% ankietowanych wyjechało z planem zgromadzenia środków pieniężnych na określony cel (por. wykres 4). 16 Wyniki badania przeprowadzonego wśród reemigrantów z wykorzystaniem techniki online/papi. 17 Kraj, w którym respondent przebywał (pracował / uczył się). 18 Długość pobytu za granicą w miesiącach. 21

Kierunek Dolny Śląsk Wykres 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy dany czynnik miał wpływ na Pana/i decyzję o wyjeździe? lepiej płatna praca za granicą chęć zarobienia pieniędzy na określony cel lepsze warunki pracy za granicą większa łatwość znalezienia pracy za granicą lepsze warunki życia za granicą niepewna sytuacja gospodarcza w Polsce lepsze warunki socjalne za granicą chęć nauki języka lepsze perspektywy rozwoju zawodowego za granicą 91,1 80,1 78,8 78,5 72,0 71,2 69,1 66,3 65,1 0,8 2,9 1,6 2,0 26,0 1,2 27,6 2,9 28,0 0,4 33,3 2,0 32,9 0,0 8,9 19,1 18,3 19,9 0% 20% 40% 60% 80% 100% tak nie wiem / trudno powiedzieć nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich reemigrantów z wykorzystaniem techniki cati W literaturze przedmiotu dużą popularnością cieszy się teza, że wielu emigrantów wypycha z kraju brak perspektyw na zatrudnienie. Bez wątpienia dolnośląskie wyjazdy poakcesyjne noszą znamiona tego zjawiska (określanego z ang. crowding-out 19 ) wyniki badań wskazują, że wśród emigrujących z terenu Dolnego Śląska 30% stanowiły osoby bezrobotne, a kolejne 6% pracowało przed wyjazdem dorywczo lub w niepełnym wymiarze godzin. 12,3% wyjeżdżających to absolwenci, z których ponad połowa opuściła kraj bezpośrednio po ukończeniu studiów wyższych. Fala emigracji, która pojawiła się po akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej, nie miała charakteru emigracji na stałe zdecydowana większość osób wyjechała z zamiarem powrotu do kraju w niedalekiej przyszłości. Najczęściej wskazywane przyczyny reemigracji to: upływ okresu, na jaki planowano wyjazd (77%) oraz fakt zrealizowania założonego 19 I. Grabowska-Lusińska (pod red.), Poakcesyjne powroty Polaków, Warszawa 2010 r.; P. Kaczmarczyk (pod red.), Migracje zagraniczne a procesy rynku pracy. Przypadek Lubelszczyzny, Warszawa-Lublin 2008 r. 22

Warto Wracać? planu finansowego (53%). Powody prywatne (tęsknota za najbliższymi, kłopoty zdrowotne, trudności rodzinne związane z rozłąką) jako zasadniczy powód powrotu wskazało 28% respondentów 20. Popularna jest również sytuacja, że jeżeli pobyt za granicą wynikał z potrzeby utrzymania rodziny w Polsce, to w momencie usamodzielnienia się dzieci znika właściwie konieczność pracy za granicą. Jest to dobry moment, by wrócić: Myślę, że nie jest dla mnie priorytetem mieć po prostu. Chodziło mi o to, żeby można było normalnie żyć, bo przed wyjazdem ciągle miałam problemy finansowe i na okrągło mi brakowało pieniędzy. A to całkiem inaczej jest, jak się te pieniądze ma. Decyzję, że wracam podjęłam właściwie rok przed powrotem. Zrobiło mi się szkoda mnie samej i mojego męża. Mamy już w tej chwili dorosłe dzieci i ten czas powinniśmy wreszcie poświęcić sobie. I doszłam do wniosku, że dzieci są na tyle duże, że pomogłam im tyle, ile mogłam, i że wracam i chcę być z moim mężem. Kobieta, Niemcy, 60 miesięcy W co czwartym przypadku, powrót stanowił konsekwencję utraty pracy za granicą lub też wynikał z faktu, iż emigracja zarobkowa nie jest już tak opłacalna jak kiedyś. Większość osób, które zdecydowały się na reemigrację na Dolny Śląsk ocenia swoją decyzję jako całkowicie słuszną. W wypowiedziach reemigrantów dotyczących motywów wyjazdu i powrotu do kraju często przewijał się wątek poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego, jakie oferują zagraniczne rynki pracy 71% badanych stwierdziło, że z kraju wypchnęła ich między innymi niepewna sytuacja gospodarcza. Znacznie wyższy (86%) jest odsetek osób przebywających wciąż na emigracji, które twierdzą, że praca za granicą daje im poczucie pełnej stabilizacji w aspekcie sytuacji dochodowej. Eksperci biorący udział w dyskusji panelowej organizowanej w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk ( ) wskazali jednak, że kryzys gospodarczy może istotnie wpłynąć na zmianę tych nastrojów: Kryzys z pewnością zachwiał poglądem migrantów na temat bezpieczeństwa finansowego za granicą. Wielu wyjechało z przekonaniem: Tam zawsze będę miał pracę, tam zawsze będzie bezpiecznie, zawsze przynajmniej będę miał zasiłek, nie muszę się martwić, ani ja, ani moje dzieci. Okazuje się, że wcale tak nie jest, na całe szczęście. I to powoduje, że nawet jeśli oni dalej tam pracują, to już wielu nie myśli o tym, by żyć tam na stałe. Wracamy więc do starego, dobrze znanego modelu migracji: wyjechać, zarobić, przywieźć, kiedy tylko kurs będzie trochę lepszy, kiedy łatwiej będzie znaleźć pracę tam. Nasza gospodarka słabiej jednak zareagowała na kryzys, głównie dlatego, że my nie mamy dóbr luksusowych, mało ich produkujemy, a te są jednak najbardziej podatne na kryzys. Przedstawiciel środowiska akademickiego 20 Wartości nie sumują się do 100 respondenci mogli wskazywać kilka odpowiedzi. 23