Ars Vitae. PRACOWNIA PROJEKTOWA Anna Dorota Władyczka Plac Solny 6/7a m. 13, Wrocław, tel. (0-71) tel./fax: (0-71)

PRACOWNIA PROJEKTOWA Anna Dorota Władyczka Plac Solny 6/7a m. 13, 50-061 Wrocław, tel. (0-71) 3435300 tel./fax: (0-71) 3429804 Opracowanie nr AV 661 BADANIA MONITORINGOWE SKAśENIA GLEB I ROŚLIN NA TERENACH UśYTKÓW ROLNYCH ZAGROśONYCH ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU ZLECENIODAWCA: Gmina Wrocław Plac Nowy Targ 1/8 50-141 Wrocław Zlecenie sfinansowano dzięki środkom Terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych w Województwie Dolnośląskim AUTOR OPRACOWANIA: mgr ANNA DOROTA WŁADYCZKA Wrocław, czerwiec 2007 roku egzemplarz nr 1

- 2 - S P I S T R E Ś C I S P I S T R E Ś C I... - 2-1. PODSTAWA OPRACOWANIA... - 5 - A. PODSTAWA PRAWNA...- 5 - B. MATERIAŁY METODYCZNE...- 5-2. CEL OPRACOWANIA I OBSZARY WYTYPOWANE DO BADAŃ... - 6-3. ZAKRES BADAŃ... - 6 - Tabela 1. Obszary wytypowane do badań skaŝenia gleb i roślin na terenie Wrocławia w 2006 roku wraz z ilością prób, która została pobrana...7 Tabela 2. Zakres badań roślin w próbkach pobranych na terenie miasta Wrocław w 2006 roku...8 4. METODYKA BADAŃ... 8 5. PRACE TERENOWE... 9 6. KRYTERIA ZASTOSOWANE DO OCENY WYNIKÓW BADAŃ... 9 6.1. GLEBY... 9 6.1.1.Odczyn... 9 Tabela 3. Przedziały odczynu gleb oznaczonego w 1n KCl...9 6.1.2. Metale cięŝkie i węglowodory... 10 Tabela 4. Wartości dopuszczalne stęŝeń metali cięŝkich i B(a)P w glebie lub ziemi [mg/kg s. m.] warstwa objęta badaniami...10 Tabela 5. Ocena zawartości metali cięŝkich w mg/kg w powierzchniowej warstwie gleb uprawnych...12 Tabela 6. Podział na grupy gleb mineralnych i organicznych...12 6.1.3. Siarka siarczanowa... 13 Tabela 7. Graniczne zawartości siarki (mg/100 g) w powierzchniowej warstwie gleb mineralnych...13 6.2. ROŚLINY... 13 Tabela 8. NajwyŜsze dopuszczalne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych...14 Tabela 9. Zawartości krytyczne metali śladowych przyjęte do oceny roślin pod względem ich przydatności...14 7. WYNIKI BADAŃ... 15 7.1. OBSZAR WOKÓŁ ELEKTROCIEPŁOWNI WROCŁAW... 15 7.1.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 15 7.1.2. Interpretacja wyników badań... 15 Tabela 10. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wokół Elektrociepłowni Wrocław...18 Tabela 11. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, fluoru, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wokół Elektrociepłowni Wrocław...19 Tabela 12. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin wokół Elektrociepłowni Wrocław...20 Tabela 13. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych wokół Elektrociepłowni Wrocław...21 7.2. OBSZAR WOKÓŁ KOMPLEKSU ZAKŁADÓW PRZEMYSŁOWYCH ZLOKALIZOWANYCH NA TERENIE OSIEDLA KOWALE... 22 7.2.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 22 7.2.2. Interpretacja wyników badań... 22 Tabela 14. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale...24 Tabela 15. Odczyn, zawartość metali cięŝkich oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale...25 Tabela 16. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale...26 Tabela 17. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale...26 7.3. OBSZAR WOKÓŁ HUTMENU... 27 7.3.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 27

- 3-7.3.2. Interpretacja wyników badań... 27 Tabela 18. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół Hutmenu...30 Tabela 19. Odczyn, zawartość próchnicy, fluoru, metali cięŝkich, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół Hutmenu...31 Tabela 20. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin na obszarze wokół Hutmenu...32 Tabela 21. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych na obszarze wokół Hutmenu...33 7.4. OBSZAR WOKÓŁ POLAR... 34 7.4.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 34 7.4.2. Interpretacja wyników badań... 34 Tabela 22. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół zakładów POLAR...36 obszar wokół Polaru...36 Tabela 23. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, fluoru, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół zakładów POLAR...37 Tabela 24. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin na obszarze wokół zakładów POLAR...38 Tabela 25. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych na obszarze wokół zakładów POLAR...38 7.5. OBSZAR WOKÓŁ WROZAMET... 39 7.5.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 39 7.5.2. Interpretacja wyników badań... 39 Tabela 26. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół WROZAMET...41 Tabela 27. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, siarki siarczanowej, fluoru i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół WROZAMET...42 Tabela 28. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin na obszarze wokół WROZAMET...43 Tabela 29. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin wokół WROZAMET...43 7.6. OBSZAR WOKÓŁ DOLNOŚLĄSKIEGO ZAKŁADU GAZOWNICZEGO (DZG), UL. GAZOWA... 44 7.6.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 44 7.6.2. Interpretacja wyników badań... 44 Tabela 30. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół Dolnośląskiego Zakładu Gazowniczego (DZG) ul. Gazowa...46 Tabela 31. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, siarki siarczanowej, benzo(a)piranu, innych węglowodorów oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół Dolnośląskiego Zakładu Gazowniczego (DZG) ul. Gazowa...47 Tabela 32. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin na obszarze wokół Dolnośląskiego Zakładu Gazowniczego (DZG) ul. Gazowa...48 Tabela 33. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych na obszarze wokół Dolnośląskiego Zakładu Gazowniczego (DZG) ul. Gazowa...48 7.7. OBSZAR WOKÓŁ ZAKŁADÓW CHEMICZNYCH ZŁOTNIKI S.A... 49 7.7.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 49 7.7.2. Interpretacja wyników badań... 49 Tabela 34. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół Zakładów Chemicznych Złotniki S.A...51 Tabela 35. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, siarki siarczanowej, glinu i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół Zakładów Chemicznych Złotniki S.A...52 7.8. OBSZAR WOKÓŁ SKŁADOWISKA MAŚLICE... 53 7.8.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 53 7.8.2. Interpretacja wyników badań... 53 Tabela 36. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół składowiska Maślice...55 Tabela 37. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół składowiska Maślice...56 7.9. TRASY KOMUNIKACYJNE... 57 7.9.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek... 57 7.9.2. Interpretacja wyników badań... 57 Tabela 38. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...60 Tabela 38. (cd.) Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...61 Tabela 39. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, fluoru, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...62 Tabela 39. (cd.) Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...63 Tabela 40. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...64 Tabela 41. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych wzdłuŝ tras komunikacyjnych we Wrocławiu...65 8. PODSUMOWANIE... 66

- 4 - Załączniki: Rysunki 1 9 lokalizacja punktów poboru próbek Wyniki badań laboratoryjnych

- 5-1. PODSTAWA OPRACOWANIA Opracowanie wykonano na podstawie umowy nr WSR/G/44/2006 z 6 października 2006 roku, zawartej pomiędzy Gminą Wrocław, Plac Nowy Targ 1/8 50-141 Wrocław, a firmą Anna Dorota Władyczka, Plac Solny 6/7a m. 13, 50-061 Wrocław. A. Podstawa prawna Wymienione poniŝej akty prawne uwzględniono w obowiązującym brzmieniu 1.1. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359). 1.2. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie Ŝywności i Ŝywienia (Dz. U. z dnia 27 września 2006 r.). 1.3. Rozporządzenie Komisji Europejskiej (WE) nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 roku, ustalające maksymalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych (Dz. Urz. WE L 77 z 16 marca 2001 roku z późniejszymi zmianami). B. Materiały metodyczne 1.4. Kabata-Pendias, A. i inni: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb metale cięŝkie, siarka, WWA, PIOŚ, IUNG Puławy, Warszawa 1995. 1.5. Kabata-Pendias A., Motowicka-Terelak T., Piotrowska M., Terelak H., Witek T.: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami cięŝkimi i siarką, Ramowe wytyczne dla rolnictwa, IUNG, Puławy 1993. 1.6. Chodak T. i inni: Wpływ przemysłu na geochemiczne właściwości gleb w rejonie Konina, w: Przemiany środowiska geograficznego obszaru Konin Turek wyniki realizacji Programu RR. II.14 w okresie 1986-1990, Instytut Badań Czwartorzędu Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1991 1.7. Kabata-Pendias A., Piotrowska M.: Ramowe wytyczne dotyczące określenia dopuszczalnych stęŝeń pierwiastków śladowych w glebach i roślinach, warunkujące zachowanie chemicznej równowagi ekosystemów, Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1984. 1.8. Ostrowska A. i inni: Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1991.

- 6-2. CEL OPRACOWANIA I OBSZARY WYTYPOWANE DO BADAŃ Celem opracowania jest ocena jakości gleb i roślin na wybranych obszarach miasta Wrocławia w 2006 roku. Obszary wytypowane do badań skaŝenia gleb i roślin w 2006 roku na terenie Wrocławia wraz z określeniem ilości prób gleb i roślin, które zostały pobrane przy poszczególnych obiektach przedstawiono w tabeli 1. 3. ZAKRES BADAŃ Zakres badań gleb przedstawiono w tabeli 1, a roślin w tabeli 2.

7 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 1. Obszary wytypowane do badań skaŝenia gleb i roślin na terenie Wrocławia w 2006 roku wraz z ilością prób, która została pobrana Obiekt Rodzaj uŝytku Zakres badań Ilość próbek gleb/roślin Obszar wokół Elektrociepłowni Wrocław Ogrody działkowe POD Dalie, Marzenie, Polanka, ŚnieŜka, Lepsze Jutro, Zorza Westerplatte, ogród Botaniczny Obszar wokół kompleksu zakładów Ogrody działkowe POD M. Konopnickiej, przemysłowych zlokalizowanych na Wytchnienie, Nowy Kanał, Pola uprawne terenie osiedla Kowale pomiędzy rzeką Widawą a ul. Kwidzyńską Obszar wokół Hutmenu Ogrody działkowe POD Jarzębina, Wisienka, Złota Reneta, Malina, Radość śycia, Plon Obszar wokół zakładów Polar S.A. Ogrody działkowe i pola uprawne ob. Psie Pole AM-4, 16 Obszar wokół zakładów WROZAMET S.A. na osiedlu Karłowice Obszar wokół Dolnośląskiego Zakładu Gazowniczego (DZG) ul. Gazowa Obszar wokół Zakładów Chemicznych Złotniki S.A. Odczyn, C org., Zn, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni As, Fg, S-SO4, F roz., B(a)P, skład granulometryczny Odczyn, Zn, Pb, Cu, Cd, Ni, Cr, skład granulometryczny Odczyn, C org., Zn, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni As, Fg, S-SO4, F roz., B(a)P, skład granulometryczny Odczyn, C org. Zn, Pb, Cd, As, Hg, S-SO4, F rozp., B(a)P, skład granulometryczny Ogrody działkowe POD RóŜanka, Paprotka Odczyn, C org. Zn, Pb, Cd, As, Hg, S-SO4, F rozp., B(a)P, skład granulometryczny Ogrody działkowe POD Tarnogaj, Wschód, Jelcz, Kalina, Kościuszki, Pokój Odczyn, C org., Zn, Pb, Cd, Hg, Ni, S-SO4, B(a)P, inne węglowodory, skład granulometryczny Pola uprawne Ob. Jerzmanowo AM-5, 6, 7, 13, 14 Odczyn, C org. Zn, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni, As, Hg, S-SO4, Al.+3, B(a)P, skład granulometryczny Obszar wokół składowiska Maślice Pola uprawne Ob. Maślice AM-1, 2 ob. Pracze Odrzańskie AM-28 Obszary uŝytków rolnych wzdłuŝ tras komunikacyjnych Ogrody działkowe i pola uprawne wzdłuŝ ulic: Lotnicza, śmigrodzka, Długa, Karkonoska, Bardzka-Buforowa, Klecińska, Osobowicka, Opolska, al. Sobieskiego Odczyn, Zn, Pb, Cu, Cd, Ni, Cr, B(a)P, skład granulometryczny Odczyn, C org., Zn, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni As, Hg, S-SO4, F roz., B(a)P, skład granulometryczny 8/6 5/3 6/4 4/2 4/2 6/4 6/0 6/0 15/9

8 Tabela 2. Zakres badań roślin w próbkach pobranych na terenie miasta Wrocław w 2006 roku Lp. Badane rośliny Zakres badań 1. rośliny jadalne Cd, Pb, Zn, As, Hg, S 4. METODYKA BADAŃ Analizy laboratoryjne pobranych próbek gleb wykonano w następujących laboratoriach: Laboratorium Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej z siedzibą we Wrocławiu (OSChR) skład granulometryczny, odczyn, węgiel organiczny, siarka siarczanowa, Uczelniane Laboratorium Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu metale cięŝkie, fluor rozpuszczalny, glin +3, B(a)P Laboratorium Badań Chemicznych Ochrony Środowiska, Mechaniki Gruntów, Kruszyw i Skał Przedsiębiorstwa Geologicznego PROXIMA S.A. we Wrocławiu inne węglowodory. Oznaczenie zawartości metali cięŝkich w roślinach wykonano w uczelnianym Laboratorium Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Odczyn oznaczono w 1n KCl wg PN-ISO: 1997 Jakość gleby. Oznaczenie ph. Siarkę siarczanową oznaczono wg ustaleń metodycznych SChR, dotyczących oznaczania siarki w formie S-SO 4 Olsztyn 2000. Węgiel organiczny oznaczono wg metody badań laboratoryjnych w SChR, cz. I, badanie gleb, rozdz. 3. Oznaczenie C org. Skład granulometryczny oznaczono wg metody badań laboratoryjnych w SChR, cz. I, badanie gleb, rozdz. 2. PN-R-04032: 1998. Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego. W celu oznaczenia metali cięŝkich, próby roztworzono w wodzie królewskiej w mineralizatorze mikrofalowym Mars 5 firmy CEM. Odczyt stęŝenia metali wykonano na spektrometrze emisji atomowej ICP-AES Liberty 220 firmy VARIAN. Rtęć oznaczono na analizatorze rtęci MA-2000 firmy NIC. Fluorki oznaczono metodą chromatografii jonowej na HPLC firmy Waters. Próby gleb ekstrahowano w wodzie dejonizowanej w stosunku 1:10 oraz filtrowano na sączkach Millex-HV 0,45µm. Glin wymienny oznaczono metodą Sokołowa przy uŝyciu NaOH. Zawartość benzo(a)pirenu w próbkach gleb oznaczono metodą chromatografii na aparacie HPLC firmy VARIAN z detektorem PDA, po ekstrakcji 2-propanolem przez 1 godzinę. Inne węglowodory (węglowodory aromatyczne) oznaczono w oparciu o normę PN-89/C-04641/03.

9 Próbki roślin roztwarzano na mokro przy uŝyciu kwasu azotowego w mineralizatorze mikrofalowym Mars 5 firmy CEM. Zawartość metali cięŝkich w roślinach za wyjątkiem rtęci oznaczano na spektrometrze emisji atomowej ICP-AES Liberty 220 firmy VARIAN. Zawartość rtęci oznaczano na analizatorze rtęci MA-2000 firmy NIC. 5. PRACE TERENOWE Prace terenowe prowadzono w październiku i listopadzie 2006 roku, po wstępnej wizji lokalnej poszczególnych obiektów. Podczas poboru próbek gleb i roślin, wykonano pomiary współrzędnych geograficznych kaŝdego punktu za pomocą przyrządu GPS firmy Garmin. Próbki gleb pobierano z warstwy powierzchniowej, zgodnie z PN-R- 04031/1997 Analiza chemiczno-rolnicza gleby, pobieranie próbek, z wytypowanych do badań przez zleceniodawcę kompleksów ogrodów działkowych i pól uprawnych. Na terenie kaŝdego kompleksu ogrodów typowano do badań reprezentatywne działki. KaŜda wytypowana do badań działka stanowiła jeden punkt pomiarowy,. w obrębie którego pobrano za pomocą świdra glebowego kilka próbek pierwotnych i mieszano je w celu uzyskania próbki ogólnej, reprezentatywnej dla danego punktu pomiarowego. Próbki pierwotne pobierano zakosami z powierzchni badanego ogródka. Próby materiału roślinnego stanowił jeden gatunek rośliny, rosnący na wytypowanej w obrębie kompleksu ogrodów działce. Na kaŝdej działce pobrano próbki pierwotne, które następnie mieszano w próbkę ogólną, reprezentującą powierzchnię analizowanej uprawy, zgodnie z PN-83 R-04012.00 Analiza chemiczno-rolnicza roślin. Pobieranie próbek. Rośliny pobrano w fazie dojrzałości konsumpcyjnej. Do badań pobrano korzenie marchwi i buraka, sałatę, pory, kabaczek oraz jabłka. 6. KRYTERIA ZASTOSOWANE DO OCENY WYNIKÓW BADAŃ 6.1. Gleby 6.1.1.Odczyn Tabela 3. Przedziały odczynu gleb oznaczonego w 1n KCl Klasa odczynu Ocena odczynu Zakres ph V bardzo kwaśny 4,5 IV kwaśny 4,6 5,5 III lekko kwaśny 5,6 6,5 II obojętny 6,6 7,2 I zasadowy > 7,2

10 6.1.2. Metale cięŝkie i węglowodory Oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi i węglowodorami dokonano na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359). Zgodnie z 1 ust.1 wymienionego powyŝej Rozporządzenia glebę lub ziemię uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stęŝenie co najmniej jednej substancji przekracza wartość dopuszczalną, z zastrzeŝeniem, Ŝe jeśli przekroczenie dopuszczalnego stęŝenia substancji w badanej glebie lub ziemi wynika z jej naturalnie wysokiej zawartości, to uwaŝa się, Ŝe przekroczenie dopuszczalnej wartości stęŝeń w glebie lub ziemi nie nastąpiło. Wymienione powyŝej rozporządzenie dzieli grunty na 3 grupy rodzajów gruntów: Grupa A: a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo Wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody. Grupa B: a) grunty zaliczone do uŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieuŝytki, a takŝe grunty zabudowane i zurbanizowane; z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych. Grupa C: a) tereny przemysłowe, uŝytki kopalne, tereny komunikacyjne. Tabela 4. Wartości dopuszczalne stęŝeń metali cięŝkich i B(a)P w glebie lub ziemi [mg/kg s. m.] warstwa objęta badaniami Grupa B Grupa C Zanieczyszczenie Grupa A 0-0,3 [ m p. p. t.] 0 2 [m p. p. t] METALE: Arsen 20 20 60 Chrom 50 150 500 Cynk 100 300 1000 Kadm 1 4 15 Miedź 30 150 600 Nikiel 35 100 300 Ołów 50 100 600 Rtęć 0,5 2 30 WĘGLOWODORY Suma węglowodorów aromatycznych 0,1 0,1 200 Benzo(a)piren 0,02 0,03 50

11 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi nie uwzględnia kategorii cięŝkości gleby, jej odczynu i zawartości substancji organicznej. Do pełnej oceny jakości gleb naleŝy równolegle stosować takŝe wytyczne dla oceny zanieczyszczeń gleb metalami cięŝkimi, opracowane przez IUNG w Puławach. Ocena jakości chemicznej gleb w VI-stopniowej skali jest podstawą do określenia właściwego, uwzględniającego ekologiczne funkcje, rolniczego uŝytkowania gruntów. W tabeli 5 przedstawiono dopuszczalne zawartości metali cięŝkich dla sześciu stopni chemicznej jakości gleb, a poniŝej zalecane uŝytkowanie rolnicze gleb o róŝnych stopniach jakości chemicznej: 1) Stopień 0 gleby nie zanieczyszczone o naturalnych zawartościach metali cięŝkich. Gleby te nadają się pod wszystkie uprawy ogrodnicze i rolnicze, a zwłaszcza pod uprawy roślin przeznaczonych dla dzieci i niemowląt. 2) Stopień I gleby o podwyŝszonej zawartości metali cięŝkich. Mogą być przeznaczone do pełnego wykorzystania rolniczego z ograniczeniem warzyw przeznaczonych dla dzieci. 3) Stopień II gleby słabo zanieczyszczone. Rośliny uprawiane na takich glebach mogą zawierać nadmierne ilości metali cięŝkich z punktu widzenia toksykologicznego. Szczególnie wykluczyć naleŝy uprawę warzyw, takich jak np. sałata, szpinak, kalafior, marchew. Dozwolona jest uprawa roślin zboŝowych, okopowych i pastewnych oraz uŝytkowanie pastwiskowe. 4) Stopień III gleby średnio zanieczyszczone. Wszystkie uprawy na takich glebach mogą ulec skaŝeniu metalami cięŝkimi. Dopuszczalna jest uprawa roślin zboŝowych, okopowych i pastewnych, pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali w konsumpcyjnych częściach roślin. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw nasiennych. Wody gruntowe mogą być naraŝone na zanieczyszczenie metalami cięŝkimi, w tym szczególnie kadmem, cynkiem i niklem. 5) Stopień IV gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie, a zwłaszcza gleby lekkie, powinny być wyłączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione i zadrzewione. Na glebach lepszych naleŝy uprawiać rośliny przemysłowe (np. len, konopie, wiklina) w zaleŝności od ich wymagań siedliskowych. Dopuszcza się produkcję materiału siewnego zbóŝ i traw oraz ziemniaków dla przemysłu spirytusowego (spirytus energetyczny) i rzepaku na olej techniczny. Wykorzystanie na pastwiska naleŝy ograniczać. Zaleca się zabiegi rekultywacyjne, a przede wszystkim wapnowanie i wprowadzanie substancji organicznej. 6) Stopień V gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Powinny być wyłączone z produkcji rolniczej i uŝytkowania pastwiskowego. NaleŜy liczyć się z potrzebą zabiegów rekultywacyjnych. Konieczne jest zadarnienie i zadrzewienie takich gleb, między innymi ze względu na zagroŝenie przenoszenia zanieczyszczeń wraz z pyłami glebowymi. Na odpowiednich glebach moŝna uprawiać rośliny przemysłowe, podobnie jak na glebach o IV stopniu zanieczyszczenia.

12 Tabela 5. Ocena zawartości metali cięŝkich w mg/kg w powierzchniowej warstwie gleb uprawnych Metal KADM Cd MIEDŹ Cu CHROM Cr NIKIEL Ni OŁÓW Pb CYNK Zn Grupa Stopień zanieczyszczenia gleb Gleby 0 I II III IV V a-g 0,3 1 2 3 5 >5 b-g 0,5 1,5 3 5 10 >10 c-g 1,0 3 5 10 20 >20 a-g 10 30 50 80 300 > 300 b-g 20 50 80 100 500 >500 c-g 25 70 100 150 750 >750 a-g 20 40 80 150 300 >300 b-g 30 60 150 300 500 >500 c-g 50 80 200 500 1000 >1000 a-g 10 30 50 100 400 > 400 b-g 25 50 75 150 600 > 600 c-g 50 75 100 300 1000 >1000 a-g 20 70 100 500 2500 >2500 b-g 40 100 250 1000 5000 >5000 c-g 60 150 500 2000 7000 >7000 a-g 50 100 200 700 1500 >1500 b-g 70 150 300 1000 3000 >3000 c-g 100 250 500 2000 5000 >5000 Stopnie zanieczyszczenia gleb (od 0 do V) są nawiązaniem do grup glebowych o określonych wartościach odczynu (ph) i granulometrycznej frakcji spławialnej (FS). W obrębie kaŝdego stopnia jakości gleby wyróŝniono grupy ag, bg i cg, dla których róŝne są stęŝenia metali cięŝkich jako kryterium zanieczyszczenia. Zaliczenie gleby do odpowiedniej grupy, wg granulometrycznej frakcji spławialnej i odczynu, przedstawia tabela 6. Grupa gleby a-g b-g c-g Tabela 6. Podział na grupy gleb mineralnych i organicznych Podstawy kwalifikacji gleby gleby bardzo lekkie o małej zawartości frakcji spławialnej (poniŝej 10%), niezaleŝnie od ph; gleby lekkie (10 20% frakcji spławialnej), bardzo kwaśne (ph poniŝej 4,5), kwaśne (ph 4,5 5,5) i słabo kwaśne (ph 5,6 6,5) gleby lekkie (10 20% frakcji spławialnej), odczyn obojętny (ph powyŝej 6,5); gleby średnie (20 30% frakcji spławialnej), bardzo kwaśne (ph 4,5 5,5); gleby cięŝkie (powyŝej 35% frakcji spławialnej), bardzo kwaśne (ph poniŝej 4,5); gleby mineralno organiczne (6 10% substancji organicznej) bez względu na ph. gleby średnio cięŝkie (20 35% frakcji spławialnej) i cięŝkie (powyŝej 35% frakcji spławialnej), słabo kwaśne (ph 5,6 6,5) lub obojętne (ph powyŝej 6,5); gleby mineralno organiczne (powyŝej 10% substancji organicznej) bez względu na ph.

13 6.1.3. Siarka siarczanowa Ocenę zawartości siarki w glebie wykonano na podstawie granicznych wartości opracowanych przez IUNG. Tabela 7. Graniczne zawartości siarki (mg/100 g) w powierzchniowej warstwie gleb mineralnych Stopień zawartości Grupy gleby I II III S-SO 4 w mg/100 g gleby IV gbl i gl < 1,5 1,5 2,5 2,6 3,5 > 3,5 gs < 2 2,0 3,0 3,1 4,0 > 4,0 gc < 2,5 2,5 3,5 3,6 5,0 > 5,0 Stopnie zawartości S-SO4: I niska, II średnia, III wysoka, IV podwyŝszona antropogenicznie, od I do III zawartość naturalna gbl gleby bardzo lekkie, gs gleby średnie, gc gleby cięŝkie 6.2. Rośliny Obowiązujące obecnie akty prawne pozwalają ocenić jedynie zawartość ołowiu i kadmu w roślinach. Oceny zawartości tych metali w badanym materiale roślinnym dokonano w oparciu o ustawę z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie Ŝywności i Ŝywienia (Dz. U. z dnia 27 września 2006 r.) Zgodnie z 16 i 17 powyŝszej ustawy Minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, sposób pobierania próbek Ŝywności na potrzeby urzędowej kontroli Ŝywności i monitoringu w celu oznaczania poziomów substancji zanieczyszczających, określonych w Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 r., ustalającym najwyŝsze dopuszczalne poziomy dla niektórych substancji zanieczyszczających w środkach spoŝywczych (Dz. Urz. WE L 77 z 16.03.2001, str. 1, z późn. zm; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 6, str. 64), zwanym dalej Rozporządzeniem nr 466/2001". Minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rolnictwa moŝe określić, w drodze Rozporządzenia, maksymalne poziomy substancji zanieczyszczających innych niŝ określone w przepisach Rozporządzenia nr 466/2001, które mogą się znajdować w środkach spoŝywczych albo na ich powierzchni, przeznaczonych do obrotu lub do produkcji innych środków spoŝywczych, mając na względzie potwierdzone dane naukowe oraz zapewnienie bezpieczeństwa Ŝywności. Rozporządzenie nr 466/2001 określa najwyŝszy dopuszczalny poziom jedynie w odniesieniu do kadmu i ołowiu. Przedstawiono je w tabeli nr 8. Pozostałe badane metale cięŝkie i S nie są objęte normami.

14 Tabela 8. NajwyŜsze dopuszczalne poziomy dla niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych Produkt 1. Warzywa, jak zdefiniowano w art. 1 dyrektywy Rady 90/642/EWG, ostatnio zmienionej dyrektywą 2000/48/WE, z wyjątkiem kapustnych, warzyw liściastych, świeŝych ziół oraz wszystkich grzybów. NajwyŜszy dopuszczalny poziom stosuje się do ziemniaków obranych 2 Kapustne, warzywa liściaste i wszystkie grzyby uprawne 3 Owoce, jak określono w art. 1 dyrektywy 90/642/EWG z wyjątkiem owoców jagodowych i małych owoców 4 Warzywa i owoce jak określono w art. 1 dyrektywy Rady 90/642/EWG, z wyjątkiem warzyw liściastych, SwieŜych ziól, wszystkich grzybów, warzyw łodygowych, warzyw korzeniowych i ziemniaków 5 Warzywa liściaste, świeŝe zioła, seler korzeniowy i wszystkie grzyby uprawne 6 Warzywa łodygowe, warzywa korzeniowe i ziemniaki, z wyjątkiem selera korzeniowego. NajwyŜszy dopuszczalny poziom ustalony dla ziemniaków stosuje się do ziemniaków obranych. NajwyŜszy dopuszczalny poziom (mg/kg świeŝego produktu) Ołów Kadm Pb Cd 0,1 0,3 0,1 0,05 0,2 0,1 Do oceny zanieczyszczenia roślin Pb, Cd i innymi metalami cięŝkimi wykorzystano takŝe zawartości krytyczne metali, przyjęte do oceny roślin pod względem ich przydatności konsumpcyjnej, paszowej i przemysłowej, w przeliczeniu na powietrznie suchą masę (tabela 9). Tabela 9. Zawartości krytyczne metali śladowych przyjęte do oceny roślin pod względem ich przydatności Metal Przydatność roślin konsumpcyjna paszowa przemysłowa Kadm <0,15 <0,5 >0,5 Cynk <50 <100 >100 Ołów <1 <10 >10 Zawartość siarki w roślinach waha się od 0,05 do 1, 5%. Najczęściej waha się od 0,2 do 0,5%. Wyjątek stanowią krzyŝowe, niektóre oleiste, cebula, czosnek, chrzan, których zawartość siarki przekracza 1,5%. Przyjmuje, iŝ poza tymi roślinami zawartość S większa niŝ 0,7% oznacza toksyczny nadmiar siarki. Dla As i Hg

15 przyjęto przedział najczęściej występujący w roślinach (As: 0,02-0,3 mg/kg, Hg: 0,001 0,1 mg/kg). 7. WYNIKI BADAŃ 7.1. Obszar wokół Elektrociepłowni Wrocław 7.1.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek Próbki gleb pobrano z terenu ogrodów działkowych POD ŚnieŜka, Lepsze Jutro Westerplatte, Zorza, Marzenie, Dalie, łąki na osiedlu Polanka oraz Ogrodu Botanicznego. Dokładną lokalizację punktów kontrolno-pomiarowych gleb przedstawiono w tabeli nr 10. Wyniki badań gleb w przedstawiono w tabeli nr 11. W trakcie poboru próbek gleb pobrano takŝe do badań laboratoryjnych z wybranych ogródków (tabela 12) próbki roślin. Wyniki badań metali cięŝkich w roślinach przedstawiono w tabeli 13. Orientacyjne połoŝenie punktów poboru prób gleb i roślin przedstawiono na rysunku 1. 7.1.2. Interpretacja wyników badań GLEBY Skład granulometryczny Na terenie objętym badaniami wokół Elektrociepłowni Wrocław występują gleby lekkie o składzie granulometrycznym piasków gliniastych mocnych, piasków gliniastych mocnych pylastych, piasków gliniastych lekkich, piasków gliniastych lekkich pylastych tabela 11. Dokładną procentową zawartość poszczególnych frakcji mechanicznych podano w tabelach wyników do sprawozdania z badań GR/1296/1-8/06, załączonych do niniejszego opracowania. Odczyn gleb i zawartość próchnicy Analizowane gleby z terenu wokół Elektrociepłowni Wrocław wykazały odczyn od obojętnego w próbce nr 7 i 8 do zasadowego w pozostałych próbkach (tabela 11 ph = 7,0 7,5). Zawartość węgla organicznego mieściła się w przedziale od 2,03 do 4,37%. W przeliczeniu na zawartość próchnicy odpowiadało to przedziałowi od 3,50% (próbka nr 4) do 7,53 % (próbka nr 7).

16 Metale cięŝkie W odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359) w próbkach gleb, pobranych z terenu wokół Elektrociepłowni Wrocław wystąpiło przekroczenie wartości dopuszczalnych stęŝeń cynku w próbkach nr 1, 2, 4, 6, 7, 8 (tabela 11) oraz miedzi, kadmu i ołowiu w próbce nr 7 (POD Dalie) oraz ołowiu w próbkach 2 i 8. Nie stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych stęŝeń niklu, chromu, arsenu i rtęci. W odniesieniu do wytycznych IUNG stwierdzono następujące stopnie zawartości metali cięŝkich: 1) Cynk: od słabego zanieczyszczenia (stopień II) w próbkach nr 3 i 5 do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbce nr 7. W pozostałych próbkach stwierdzono średnie zanieczyszczenie cynkiem (stopień III). 2) Miedź: od zawartości podwyŝszonej (stopień I) w większości próbek do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) tym metalem w próbce nr 7. W próbce nr 2 stwierdzono średnie zanieczyszczenie miedzią (III stopień) 3) Ołów: od zawartości podwyŝszonej (stopień I) w próbkach nr 1, 3, 4, 5, 6 do słabego zanieczyszczenia (stopień II) w pozostałych próbkach. 4) Kadm: od zawartości naturalnej (stopień 0) w próbkach nr 3 i 4 do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbce nr 7. W pozostałych próbkach stwierdzono podwyŝszoną zawartość tego pierwiastka (stopień I) 5) Zawartość niklu i chromu kształtowała się na poziomie zawartości naturalnej (stopień 0) we wszystkich pobranych próbkach gleb. Siarka siarczanowa W próbkach nr 3, 5, 6, 8 stwierdzono naturalna zawartość siarki siarczanowej (stopnie I III), a w próbkach nr 1, 2, 4, 7 podwyŝszoną antropogenicznie jej zawartość (IV stopień). Benzo(a)piren We wszystkich pobranych próbkach stwierdzono przekroczenie wartości dopuszczalnych stęŝeń benzo(a)pirenu w stosunku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359). Jego zawartość w badanych próbkach wahała się od 0,057 (próbka nr 1) do 3,831 mg/kg w próbce nr 5 łąka nad Odrą (osiedle Polanka). Wysoką zawartość benzo(a)pirenu stwierdzono takŝe w próbce nr 7, pobranej z POD Dalie.

17 Fluor rozpuszczalny W próbkach pobranych wokół Elektrociepłowni Wrocław zawartość fluoru rozpuszczalnego kształtowała się od 0,06 (próbka nr 1) do 2,49 mg/kg (próbka nr 3 POD Westerplatte). ROŚLINY Do badań pobrano korzenie marchwi i buraka oraz jabłka i pory (tabela 7.3.). Stwierdzono przekroczenia najwyŝszych dopuszczalnych poziomów ołowiu w porach próbka nr 2 (POD Lepsze Jutro), w jabłkach próbka nr 3 (POD Westerplatte) oraz w korzeniach marchwi próbka nr 6 (POD Dalie) w odniesieniu do Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 r., ustalającego maksymalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych (Dz. Urz. WE L 77 z 16.03.2001), z późn. zm. Nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych poziomów kadmu w badanych próbkach. Odnosząc wykazaną w s.m. zawartość Zn, Pb i Cd do krytycznych zawartości, przyjętych do oceny roślin pod względem ich przydatności (mg/kg s. m) stwierdzono przekroczenie tych wskaźników w następujących próbkach roślin: 1) Cynku: w korzeniach buraków próbka nr 4, 2) Ołowiu: w korzeniach marchwi (próbka nr 6) i w porach (próbka nr 2), 3) Kadmu: w jabłkach (próbka nr 1), w korzeniach buraków próbka nr 4 i w korzeniach marchwi (próbki 5 i 6). Zawartość As i Hg mieściła się w przedziale najczęściej występującym w roślinach (As: 0,02 0,3 mg/kg, Hg: 0,001 0,1 mg/kg). Zawartość siarki mieściła się takŝe w przedziale najczęściej spotykanym w roślinach.

18 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 10. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wokół Elektrociepłowni Wrocław Numer próbki. Obszar Obiekt Nr działki na ogrodach/właściciel Współrzędne geograficzne N E 1 obszar wokół Elektrociepłowni Wrocław POD ŚnieŜka dz.38, p. R. Korzeń 51 0 08.148 17 0 02.791 2 POD Lepsze Jutro dz. 357 51 0 07.420 17 0 03.627 3 POD Westerplatte dz.86, p. M. Wojszwiłło 51 0 07.274 17 0 03.770 4 POD Zorza dz.95, p. W. Aleksandrowicz 51 0 07.419 17 0 04.051 5 Osiedle Polanka łąka nad Odrą 51 0 07.988 17 0 01.271 6 POD Marzenie dz.120, p. Cz. Galuba 51 0 07.359 17 0 00.255 7 POD Dalie dz.270/269, p. U. Kuna 51 0 07.400 17 0 00.460 8 Ogród Botaniczny za palmiarnią środkowa część ogrodu 51 0 06.917 17 0 03.200

19 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 11. Odczyn, zawartość próchnicy, metali cięŝkich, fluoru, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wokół Elektrociepłowni Wrocław Numer próbki Odczyn (ph) W 1n KCl Węgiel org. [%] Próchnica [%] Cynk Zn Miedź Cu Ołów Pb Metale w mg/kg s. m. Nikiel Ni Kadm Cd Chrom Cr Arsen As Rtęć Hg Siarka siarczan -owa S-SO4 mg/100 g gleby F rozp. Benzo (a) piren Grupa granulometrycz -na* 1 7,3 2,74 4,73 458,9 37,71 90,05 11,45 0,720 17,34 <0,6 0,233 9,09 0,06 0,057 pgmp 2 7,3 4,07 7,02 609,5 82,30 156,5 16,45 0,740 14,78 <0,6 0,910 8,74 0,09 2,256 pglp 3 7,4 2,43 4,19 203,0 32,15 67,40 11,41 0,380 12,57 <0,6 0,285 1,75 2,49 0,970 pgmp 4 7,5 2,03 3,50 354,1 30,57 88,40 9,565 0,469 11,97 <0,6 0,207 7,83 0,09 1,061 pgm 5 7,4 2,99 5,15 208,2 25,76 53,45 11,26 0,591 16,40 <0,6 0,147 3,01 0,14 3,831 pgl 6 7,1 3,54 6,10 323,5 43,65 78,45 8,384 0,795 13,02 <0,6 0,508 2,92 0,21 1,822 pglp 7 7,0 4,37 7,53 1179 177,5 175,1 13,58 7,050 44,46 <0,6 1,109 7,00 0,16 3,443 pgl 8 7,2 2,50 4,31 308,8 37,64 129,6 11,93 0,841 11,18 <0,6 0,542 2,50 0,10 0,977 pgl * pgm piasek gliniasty mocny, pgmp piasek gliniasty mocny pylasty, pgl piasek gliniasty lekki, pglp piasek gliniasty lekki pylasty,

20 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 12. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin wokół Elektrociepłowni Wrocław Numer próbki Obszar Obiekt obszar wokół Elektrociepłowni Wrocław Gatunek rośliny Nr działki na ogrodach/właściciel Współrzędne geograficzne N E 1 POD ŚnieŜka jabłka dz.38, p. R. Korzeń 51 0 08.148 17 0 02.791 2 POD Lepsze Jutro pory dz. 357 51 0 07.420 17 0 03.627 3 POD Westerplatte jabłka dz. 86, p. M. Wojszwiłło 51 0 07.274 17 0 03.770 4 POD Zorza burak korzeń dz. 95, p. W. Aleksandrowicz 51 0 07.419 17 0 04.051 5 POD Marzenie marchew korzeń dz. 120, p. Cz. Galuba 51 0 07.359 17 0 00.255 6 POD Dalie marchew korzeń dz.270/269, p. U. Kuna 51 0 07.400 17 0 00.460

21 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 13. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych wokół Elektrociepłowni Wrocław Numer próbki Gatunek rośliny Zn Pb Cd sucha masa świeŝa masa As Hg S [%] Zn Pb Cd As Hg S [%] 1 jabłka 6,800 <0,7 0,168 <0,06 0,0021 0,02 0,816 <0,1 0,020 <0,05 0,0003 0,002 2 pory 35,50 1,349 0,125 <0,06 0,0096 0,27 3,901 0,162 0,014 <0,05 0,0011 0,030 3 jabłka 7,312 0,733 0,110 <0,06 0,0043 0,03 1,170 0,117 0,018 <0,05 0,0007 0,005 4 burak korzeń 67,17 <0,7 0,219 <0,06 0,0106 0,07 9,404 <0,1 0,031 <0,05 0,0015 0,010 5 marchew korzeń 24,56 0,728 0,168 <0,06 0,0339 0,11 2,088 0,062 0,014 <0,05 0,0029 0,009 6 marchew korzeń 31,60 1,796 0,367 <0,06 0,0228 0,07 2,939 0,167 0,034 <0,05 0,0021 0,007

22 7.2. Obszar wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale 7.2.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek Próbki gleb pobrano z terenu ogrodów działkowych POD M. Konopnickiej, Wytchnienie, Nowy Kanał oraz z pól uprawnych, połoŝonych pomiędzy rzeką Widawa a ul. Kwidzyńską. Dokładną lokalizację punktów kontrolno-pomiarowych przedstawiono w tabeli nr 14. Wyniki badań gleb w przedstawiono w tabeli nr 15. W trakcie poboru próbek gleb pobrano takŝe do badań laboratoryjnych z wybranych ogrodów (tabela 16) próbki roślin. Wyniki badań metali cięŝkich i siarki w roślinach przedstawiono w tabeli 17. Orientacyjne połoŝenie punktów poboru próbek gleb i roślin przedstawiono na rysunku nr 2. 7.2.2. Interpretacja wyników badań GLEBY Skład granulometryczny Gleby, reprezentowane przez próbki pobrane na terenie ogrodów działkowych i pól uprawnych wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale, wykazały zróŝnicowany skład granulometryczny. NaleŜały one do grupy granulometrycznej piasków słabogliniastych, piasków gliniastych lekkich i glin lekkich. Dokładną procentową zawartość poszczególnych frakcji mechanicznych podano w tabelach wyników do sprawozdania z badań GR/1296/9-13/06, załączonych do niniejszego opracowania. Odczyn gleb Analizowane gleby wykazały odczyn od lekko kwaśnego (próbka nr 5) do zasadowego w pozostałych próbkach. Metale cięŝkie W odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359) w próbce gleby, pobranej na terenie ogrodów działkowych POD Wytchnienie (próbka nr 1) wystąpiło przekroczenie wartości dopuszczalnych stęŝeń cynku, miedzi i ołowiu. W odniesieniu do wytycznych IUNG stwierdzono w analizowanych glebach zróŝnicowaną zawartość metali cięŝkich: 1) Cynk: zawartość od podwyŝszonej (stopień I) w próbkach nr 3 5 do średniego

23 zanieczyszczenia (stopień III) w próbce nr 1. W próbce nr 2 stwierdzono słabe zanieczyszczenie cynkiem (stopień II). 2) Miedź: od zawartości naturalnej (stopień 0) w próbce nr 3 do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbce nr 1. W pozostałych próbkach stwierdzono podwyŝszoną zawartość tego pierwiastka (stopień I) 3) Ołów: od zawartości naturalnej (stopień 0) w próbkach nr 2 i 3 do średniego zanieczyszczenia (stopień III) w próbce nr 1. W pozostałych próbkach stwierdzono podwyŝszoną zawartość tego metalu (stopień I) 4) Zawartość niklu, kadmu i chromu kształtowała się na ogół na poziomie zawartości naturalnej we wszystkich pobranych próbkach gleb. Wyjątek stanowiła tylko próbka nr 1, gdzie stwierdzono podwyŝszoną (stopień I) zawartość niklu i kadmu. ROŚLINY Do badań pobrano jabłka i korzenie selera (tabela 16). Stwierdzono przekroczenia najwyŝszych dopuszczalnych poziomów ołowiu w korzeniach selera, pobranych z POD M. Konopnickiej w odniesieniu do Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 r., ustalającego maksymalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych (Dz. Urz. WE L 77 z 16.03.2001), z późn. zm. Odnosząc wykazaną w s.m. zawartość Zn, Pb i Cd do krytycznych zawartości, przyjętych do oceny roślin pod względem ich przydatności (mg/kg s. m) stwierdzono przekroczenie tych wskaźników w następujących próbkach roślin: 1) Ołowiu i kadmu w korzeniach selera (próba nr 3) oraz kadmu w jabłkach (próbka nr 2). Zawartość As i Hg mieściła się w przedziale najczęściej występującym w roślinach (As: 0,02-0,3 mg/kg, Hg: 0,001-0,1 mg/kg).

24 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 14. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale Numer próbki 1 Obszar Obiekt Nr działki na ogrodach/właściciel obszar wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale POD Wytchnienie Współrzędne geograficzne N E dz. 77 i 78, p. M. Sokulski 51 0 07.940 17 0 04.298 2 POD Nowy Kanał dz. 207, p. A. Gawlik-Pres 51 0 07.794 17 0 04.136 3 POD M. Konopnickiej dz.108,110, p. Lota 51 0 08.365 17 0 05.339 4 Osiedle Kowale, w pobliŝu Widawy ul. Lechitów, pole uprawne 51 0 07.864 17 0 06.881 5 Osiedle Kowale, w pobliŝu Widawy ul. Miłoszycka/Mydlana, pole uprawne 51 0 07.270 17 0 07.240

25 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 15. Odczyn, zawartość metali cięŝkich oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale Numer próbki Odczyn (ph) w 1n KCl Cynk Zn Miedź Cu Metale w mg/kg s. m. Ołów Pb Nikiel Ni Kadm Cd Chrom Cr Grupa granulometryczna* 1 7,4 823,0 223,1 271,2 29,00 1,278 24,06 pgl 2 7,3 258,3 34,48 54,65 10,60 0,405 16,57 gl 3 7,3 111,9 19,26 28,30 10,18 0,284 13,01 pgl 4 7,5 93,47 16,41 32,53 8,229 0,262 11,06 ps 5 6,1 64,11 17,72 32,50 9,578 0,121 19,49 pgl *gl glina lekka, pgl piasek gliniasty lekki, ps piasek słabogliniasty

26 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Numer próbki 1 2 Obszar obszar wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale Tabela 16. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale Obiekt Gatunek rośliny POD Wytchnienie Nr działki na ogrodach/właściciel Współrzędne geograficzne N E jabłka dz. 77 i 78, p. M. Sokulski 51007.940 17004.298 POD Nowy Kanał jabłka dz. 207, p. A. Gawlik-Pres 51007.794 17004.136 3 POD M. Konopnickiej seler korzeń dz.129, p. Kobyliński 51008.348 17005.331 Numer próbki Tabela 17. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych wokół kompleksu zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale sucha masa świeŝa masa Gatunek rośliny Zn Pb Cd As Hg S [%] Zn Pb Cd As Hg S [%] 1 jabłka 6,563 <0,7 0,095 <0,06 0,0078 0,03 1,050 <0,1 0,015 <0,05 0,0012 0,005 2 jabłka 4,979 <0,7 0,183 <0,06 0,0088 0,02 0,797 <0,1 0,029 <0,05 0,0014 0,003 3 seler korzeń 26,23 1,581 0,278 <0,06 0,0216 0,08 3,672 0,221 0,039 <0,05 0,0030 0,011

27 7.3. Obszar wokół Hutmenu 7.3.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek Próbki gleb pobrano z terenu ogrodów działkowych POD Jarzębina, Malina, Wisienka, Radość śycia, Złota Reneta, Plon. Dokładną lokalizację punktów kontrolno-pomiarowych poboru próbek gleb przedstawiono w tabeli nr 18. Wyniki badań gleb w przedstawiono w tabeli nr 19. W trakcie poboru próbek gleb pobrano takŝe do badań laboratoryjnych z wybranych działek (tabela 20) próbki roślin. Wyniki badań zawartości metali cięŝkich przedstawiono w tabeli 21. Orientacyjne połoŝenie punktów poboru prób gleb i roślin przedstawiono na rysunku nr 3. 7.3.2. Interpretacja wyników badań GLEBY Skład granulometryczny Gleby, pobrane na terenie ogrodów działkowych, połoŝonych w pobliŝu Hutmenu wykazały skład granulometryczny piasków gliniastych mocnych, piasków gliniastych mocnych pylastych oraz piasków gliniastych lekkich pylastych tabela 19. Dokładną procentową zawartość poszczególnych frakcji mechanicznych podano w tabelach wyników do sprawozdania z badań GR/1296/14-19/06, załączonych do niniejszego opracowania. Odczyn gleb i zawartość próchnicy Gleby, pobrane na terenie ogrodów działkowych, połoŝonych w pobliŝu Hutmenu wykazały odczyn obojętny (próbki 4-6) i zasadowy (próbki 1 3). Zawartość węgla organicznego mieściła się w przedziale od 2,28 do 3,53%. Odpowiadało to zawartości próchnicy w przedziale od 3,93 do 6,09%. NajwyŜszą zawartość próchnicy stwierdzono w próbce nr 6. Metale cięŝkie W odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359) w próbkach gleb, pobranych z terenu ogrodów działkowych, połoŝonych w pobliŝu Hutmenu wystąpiło przekroczenie wartości dopuszczalnych stęŝeń cynku i ołowiu we wszystkich pobranych próbkach, miedzi w próbkach nr 3 (POD Wisienka) i 4 (POD Radość śycia) oraz kadmu w próbce nr 3. Nie stwierdzono przekroczenia wartości dopuszczalnych niklu, chromu, arsenu i rtęci.

28 W odniesieniu do wytycznych IUNG stwierdzono w analizowanych glebach zróŝnicowaną zawartość metali cięŝkich: 1) Cynk: od średniego zanieczyszczenia (stopień III) do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbce nr 3. 2) Miedź: od słabego zanieczyszczenia (stopień II) w próbkach nr 2,5 6 do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbkach nr 1, 3, 4. 3) Ołów: we wszystkich próbkach stwierdzono słabe zanieczyszczenie tym metalem (stopień II). 4) Kadm: od zawartości podwyŝszonej (stopień I) w próbce nr 6 do silnego zanieczyszczenia (stopień IV) w próbce nr 3. W pozostałych próbkach stwierdzono słabe zanieczyszczenie (stopień II) tym metalem. 5) Zawartość niklu i chromu kształtowała się na poziomie zawartości naturalnej (stopień 0) we wszystkich pobranych próbkach gleb. Siarka siarczanowa W próbkach nr 2, 3, 4 i 6, pobranych z omawianego terenu stwierdzono podwyŝszoną antropogenicznie zawartość siarki siarczanowej (IV stopień). W próbkach 1 i 5 wykazano niską zawartość tego wskaźnika (I stopień) Benzo(a)piren Przekroczenia wartości dopuszczalnych stęŝeń benzo(a)pirenu w stosunku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359) stwierdzono we wszystkich pobranych próbkach gleb. NajwyŜszą zawartość benzo(a)pirenu stwierdzono w próbce nr 3 (POD Wisienka). Fluor rozpuszczalny W próbkach pobranych wokół Hutmenu zawartość fluoru rozpuszczalnego wahała się od 0,57 (próbka nr 5) do 1,04 mg/kg (próbka nr 1 POD Jarzębina). ROŚLINY Do badań pobrano korzenie marchwi, sałatę i jabłka (tabela 20). Stwierdzono przekroczenia najwyŝszych dopuszczalnych poziomów ołowiu i kadmu w jabłkach, pobranych z POD Jarzębina (próba nr 1), w korzeniach marchwi z POD Radość śycia (próba nr 4) oraz ołowiu w sałacie z POD Wisienka (próba nr 3) w odniesieniu do Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 466/2001 z dnia 8 marca 2001 r., ustalającego maksymalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spoŝywczych (Dz. Urz. WE L 77 z 16.03.2001), z późn. zm. Odnosząc wykazaną w s.m. zawartość Zn, Pb i Cd do krytycznych zawartości, przyjętych do oceny roślin pod względem ich przydatności (mg/kg s.m.) stwierdzono przekroczenie tych wskaźników w następujących próbkach roślin:

29 1) Cynku i ołowiu w próbach nr 1 POD Jarzębina, 3 POD Wisienka i 4 POD Radość śycia oraz kadmu we wszystkich pobranych próbkach roślin. 2) Zawartość As była większa niŝ jej zawartość najczęściej występująca w roślinach (As: 0,02-0,3 mg/kg) w próbkach 3 i 4, a zawartość Hg mieściła się w przedziale najczęściej występującym w roślinach (Hg: 0,001 0,1 mg/kg). Zawartość siarki mieściła się przedziale najczęściej występującym w roślinach.

30 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 18. Lokalizacja miejsc poboru próbek gleb na obszarze wokół Hutmenu Numer próbki Obszar Obiekt Nr działki na ogrodach/właściciel Współrzędne geograficzne N E obszar wokół 1 Hutmenu POD Jarzębina dz. 11, p. H. Urbańska 51 0 05.895 16 0 58.710 2 POD Malina dz.42, p. M. Pokładek 51 0 06.177 16 0 58.831 3 POD Wisienka dz.21, p. M. Wypych 51 0 06.024 16 0 59.105 4 POD Radość śycia dz.116, p. W. Puzio 51 0 05.924 16 0 58.652 5 POD Złota Reneta dz.25,26,27, p. D. Kazuń 51 0 06.105 16 0 58.529 6 POD Plon dz. 50a, p. Z. Urbaniak 51 0 06.380 16 0 59.842

31 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 19. Odczyn, zawartość próchnicy, fluoru, metali cięŝkich, siarki siarczanowej i benzo(a)pirenu oraz grupa granulometryczna w glebach pobranych na obszarze wokół Hutmenu Numer próbki Odczy n (ph) w 1n KCl Węgiel org. [%] Próchnica [%] Cynk Zn Miedź Cu Ołów Pb Metale w mg/kg s. m. Nikiel Ni Kadm Cd Chrom Cr Arsen As Rtęć Hg Siarka siarcza nowa S-SO4 mg/100 g gleby F rozp. 1 7,3 2,28 3,93 628,0 117,3 196,8 9,103 2,187 11,18 <0,6 0,179 1,33 1,04 0,457 Benzo (a) piren Grupa granulometryczna* pgmp 2 7,5 2,52 4,34 365,9 78,60 100,1 7,143 1,723 8,538 <0,6 0,151 11,56 pgm 0,98 0,127 3 7,3 3,02 5,21 pgmp 1970 436,1 221,0 11,51 9,931 12,17 <0,6 1,263 6,86 0,78 0,657 4 7,2 2,41 4,15 pgmp 635,5 161,6 135,4 8,350 1,982 12,21 0,67 0,231 5,50 0,65 0,169 5 7,1 2,59 4,47 pgmp 442,0 69,85 102,0 8,789 1,613 11,98 <0,6 0,302 1,19 0,57 0,223 6 7,2 3,53 6,09 pglp 355,6 67,15 106,8 9,761 0,925 11,97 <0,6 0,547 4,86 0,89 0,648 * pgm piasek gliniasty mocny, pgmp piasek gliniasty mocny pylasty, pglp piasek gliniasty lekki pylasty

32 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 20. Lokalizacja miejsc poboru próbek roślin na obszarze wokół Hutmenu Numer próbki 1 Obszar Obiekt Gatunek rośliny Nr działki na ogrodach/właściciel obszar wokół Hutmenu POD Jarzębina jabłka dz. 11, p. H. Urbańska Współrzędne geograficzne N E 51 0 05.895 16 0 58.710 2 POD Malina marchew-korzeń dz.42, p. M. Pokładek 51 0 06.177 16 0 58.831 3 POD Wisienka sałata dz.21, p. M. Wypycha 51 0 06.024 16 0 59.105 4 POD Radość śycia marchew-korzeń dz.116, p. W. Puzio 51 0 05.924 16 0 58.652

33 ZANIECZYSZCZENIAMI W GRANICACH ADMINISTRACYJNYCH MIASTA WROCŁAWIA W 2006 ROKU Tabela 21. Zawartość wybranych metali cięŝkich w próbkach roślin, pobranych na obszarze wokół Hutmenu Numer próbki 1 Gatunek rośliny Zn Pb sucha masa świeŝa masa Cd As Hg jabłka 130,9 11,12 2,354 <0,06 0,0054 0,20 4,241 2,002 0,424 <0,05 0,0010 0,036 S [%] Zn Pb Cd As Hg S [%] 2 marchew korzeń 22,23 <0,7 0,406 <0,06 0,0092 0,07 2,668 <0,1 0,049 <0,05 0,0011 0,008 3 sałata 250,1 104,1 0,773 4,11 0,0282 0,04 17,76 7,391 0,055 0,292 0,0020 0,003 4 marchew korzeń 222,5 99,50 1,176 5,75 0,0085 0,04 26,70 11,94 0,141 0,690 0,0010 0,005

34 7.4. Obszar wokół POLAR 7.4.1. Rozmieszczenie punktów poboru próbek Próbki gleb pobrano z terenu ogrodów działkowych POD Polar, Źródło Zdrowia, Pod Dębem oraz z pola uprawnego pobliŝu zakładu. Dokładną lokalizację punktów kontrolno-pomiarowych gleb przedstawiono w tabeli nr 22. Wyniki badań gleb w przedstawiono w tabeli nr 23. W trakcie poboru próbek gleb pobrano takŝe do badań laboratoryjnych z wybranych ogródków (tabela 24) próbki roślin. Wyniki badań metali cięŝkich w roślinach przedstawiono w tabeli 25. Orientacyjne połoŝenie punktów poboru prób gleb i roślin przedstawiono na rysunku nr 4. 7.4.2. Interpretacja wyników badań GLEBY Skład granulometryczny W otoczeniu zakładów Polar występują gleby o zróŝnicowanym składzie granulometrycznym od piasków gliniastych lekkich (próbka nr 2 i 3), piasków gliniastych lekkich pylastych do glin lekkich pylastych (próbka nr 1) tabela 22. Dokładną procentową zawartość poszczególnych frakcji mechanicznych podano w tabelach wyników do sprawozdania z badań GR/1296/20-23/06, załączonych do niniejszego opracowania. Odczyn gleb i zawartość próchnicy Analizowane gleby w otoczeniu zakładów Polar charakteryzowały się odczynem obojętnym (ph = 7 próbki 1, 3-4) oraz zasadowym (ph = 7,6 próbka nr 2). Zawartość węgla organicznego mieściła się w przedziale od 1,29 do 2,59% (tabela 23). W przeliczeniu na zawartość próchnicy odpowiadało to przedziałowi od 2,22 4,47 %. NajwyŜszą zawartością próchnicy charakteryzowała się próbka nr 4, pobrana z POD Pod Dębem. Metale cięŝkie W odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby i standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165/2002 poz. 1359) w próbkach gleb, pobranych w otoczeniu zakładów Polar nie wystąpiło przekroczenie wartości dopuszczalnych stęŝeń badanych metali cięŝkich. W odniesieniu do wytycznych IUNG w analizowanych glebach stwierdzono naturalną zawartość (stopień 0) ołowiu i kadmu. Zawartość cynku wahała się od zawartości naturalnej (stopień 0) w próbkach nr 1 i 3 do podwyŝszonej (stopień I) w próbkach 2 i 4. WyŜsza zawartość tego pierwiastka w punkcie nr 4 uwarunkowana była najwyŝszą zawartością próchnicy.