Potrzeby współczesnej rodziny jako aspekt ekskluzji

Roland Łukasiewicz Potrzeby współczesnej rodziny jako aspekt ekskluzji abstrakt Realizowanie podstawowych funkcji rodziny związane jest z umiejętnością zaopatrzenia współczesnej rodziny w szereg potrzeb. Potrzeby współczesnej rodziny to nie tylko wewnętrzne odczucie jakiegoś braku, ale przede wszystkim obiektywny brak możliwości prawidłowego funkcjonowania, które powoduje immanentne wykluczenie społeczne. Temu procesowi podlega coraz większy procent ogółu społeczeństwa a rodzina jest w tym przypadku zagrożona szczególnie. abstract Realization the basic functions of the family is related to the ability to supply a range of contemporary family needs. The needs of the contemporary family is not only a lack of inner feeling, but also an objective lack of proper functioning, which causes immanent social exclusion. This process is increasingly larger percentage of the general public and the family is at risk in this case particularly. Wprowadzenie Potrzeba jest wewnętrznym odczuciem braku czegoś, co wydaje nam się konieczne do prawidłowego funkcjonowania. Społecznie potrzeby mają charakter nie tylko wewnętrznego odczucia, ale przede wszystkim społecznych możliwości realizowania zadań wynikających z prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Wiąże się z tym nie tylko kontakt z przedstawicielami własnej grupy społecznej ale także szerszej, na płaszczyźnie relacji sąsiedzkich, zawodowych, towarzyskich. Praca w tym przypadku stanowi niejednokrotnie jedyne miejsce, w którym znajomi to większość osób, znanych nam bliżej. Pomijając hierarchiczność potrzeb wykazaną przez Masłowa, w niniejszym opracowaniu oparto się głównie na elemencie realizacji potrzeby bezpieczeństwa w zakresie posiadania i utrzymania pracy zawodowej. Z uwzględnieniem potrzeb podstawowych np. zaspokojenia głodu 1

determinowanych przez poprzednią potrzebę, oraz rozszerzonego zakresu potrzeb, ze względu na ich komplementarność. Ponadto w sytuacji zagrożenia realizacji potrzeb podstawowych odsuwane na dalszy plan są potrzeby wyższe. Tak dzieje się w momencie, kiedy nie mogąc zaspokoić potrzeby głodu potrzeba afiliacji lub uznania nie ma dla nas znaczenia W funkcjonalnym systemie społecznym każdy człowiek powinien mieć możliwość realizowania swoich potrzeb na zasadzie wspinania się po kolejnych szczeblach drabiny potrzeb. W realizacji funkcji społecznych rodziny najistotniejszymi, w sensie społecznym/podstawowym są potrzeby niedoboru zawierające w sobie te elementy, które stanowią o prawidłowym funkcjonowaniu i uczestnictwie w życiu społecznym. Potrzeby wzrostu nie ujawniają się w sytuacji, gdy niezaspokojona jest jedna lub więcej potrzeb niedoboru (J. Strelau, 2007). W sytuacji braku jakiegoś elementu do życia odczuwamy wewnętrzny niepokój i potrzebę zaopatrzenia się w to, czego nam brakuje. Istotą człowieczeństwa jest to, że kolejna realizowana potrzeba powoduje, że człowiek tworzy kolejne potrzeby. Sam człowiek jest źródłem potrzeby, on je tworzy i jedynie on potrafi je zaspokajać. Przypadek rodzin o permanentnie i długo niezaspokojonych potrzebach w postaci: braku pracy, braku możliwości prawidłowego funkcjonowania w grupie społecznej, głodu, ubóstwa, itp. przejawiają charakterystyczną cechę samowykluczenia społecznego. W tej sytuacji najważniejsze i podstawowe staje się zapewnienie dachu nad głową i jedzenia. W momencie realizacji tej potrzeby zachowania są zachowawcze i rodziny realizują jedynie te potrzeby, nie myśląc nawet o potrzebach wyższych. Podstawą egzystencji staje się jedzenie. Uporządkowanie potrzeb w charakterystyczną piramidę pozwala także uzmysłowić sobie, na jakim poziomie żyje dziś gros społeczeństwa. Idąc za wcześniejszą myślą wszystkie potrzeby są odczuwane przez człowieka zgodnie z hierarchią i porządkiem ich zaspokajania. Jeżeli nie są zaspokajane potrzeby niższego rzędu, nie ma mowy o potrzebach wyższego rzędu. Najpierw muszą zostać zaspokojone te potrzeby, które znajdują się na niższych poziomach hierarchii by, w kolejności móc realizować wyższe stopnie. Jak jednak zaznaczono wcześniej współczesne problemy o charakterze gospodarczo-ekonomicznym wykluczają w sposób ewidentny (na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych 2011 GUS) wyższe potrzeby. Rodzina jest naturalnym środowiskiem posiadającym szczególne znaczenie dla rozwoju człowieka. Istotnym elementem jest realizowany w niej proces wychowawczy, w którym przekazujemy system wartości. Jest to miejsce, w którym uczymy się istnieć. (Jan Paweł II, spotkanie z młodzieżą, maj 1985 r. w Maastricht). Budowanie silnej jednostki z utrwalonym systemem wartości i normami społecznymi jest jednym z nadrzędnych elementów wychowania, ponadto istotne jest by w młodym człowieku implementować poczucie wartości wyższych, motywacji 2

do rozwoju, aspiracji i ambicji by osiągać więcej niż w chwili obecnej. Powiązani jesteśmy ze środowiskiem rodzinnym poprzez osobowość oraz pełnione role społeczne. Identyfikujemy się z nią, jako członek i reprezentant danej grupy. Współtworzymy oraz przejmujemy kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowanie. Jest to tym bardziej istotne, że rodzina jest podstawową formą współżycia ludzi i integralną częścią społeczeństwa. Trwanie młodego człowieka w środowisku mało wymagającym w życiu (dążącym jedynie do zaspokojenia potrzeb niższego rzędu), tworzy jednostki o podobnym zapatrywaniu na świat. Każdy z nas jest z rodziną związany w określonym systemie relacji. Tworzenie jednostek nierozwojowych pogłębia sferę wykluczenia i deprecjacji określonej kultury. Rodzina jest nie tylko depozytariuszem współczesnych zjawisk społecznych, ale także stanowi swoistego rodzaju lustro zmian, w którym widać czy zmiany idą w dobrym kierunku. Społecznie ukształtowana rodzina jest też podłożem wielu wewnątrz i zewnątrzrodzinnych zjawisk o psychospołecznym i psychologicznym znaczeniu. Współczesna rodzina jest zatem systemem psychospołecznym złożonym z pojedyńczych członków rodziny pozostających w interakcji podczas wspólnego życia. Jest jednak więcej niż sumą osobowości swoich członków, jest odrębną całością. W systemie rodzinnym podstawowego znaczenia nabierają istniejące między poszczególnymi członkami rodziny relacje. Funkcjonując jako grupa, rodzina tworzy granice wewnętrzne i zewnętrzne wyznaczające skalę przepływu informacji pomiędzy osobami. Granice zewnętrzne odgradzają rodzinę od innych szerszych systemów i jednocześnie umożliwiają komunikację pomiędzy rodziną a innymi systemami społecznymi, z którymi współpracuje, wypełniając wachlarz koniecznych funkcji. Rodzina w procesie transformacji Od zarania myśli ludzkiej rodzina stanowiła podstawę funkcjonowania grupowego i społecznego (Platon). Rola rodziny, na przestrzeni wieków, nie uległa zmianie i do dziś rodzina jest (powinna być) doceniana i wspierana przez państwo. Rodzina jest swoistego rodzaju niezmiennym systemem, złożoną rzeczą (W. Kopaliński 1983, s.410, patrz także: T. Tomaszewski 1977, s.15). Znaczenie i pojęcie systemu jest istotne w sensie zestawienia i uporządkowania zbioru przedmiotów, zasad, twierdzeń i reguł postępowania powiązanych ze sobą tak, że są one całością zdolną do funkcjonowania w określony sposób. Jeżeli rodzinę będziemy traktować jako system, bardzo istotnym elementem jest takie jej wsparcie by funkcjonowała jako system, by każdy z jej elementów stanowił z jednej strony suwerenną 3

wartość z drugiej był immanentną częścią całości. Jak stwierdzono powyżej rodzina to całość systemu składająca się z systemu społecznego, osobowości i kultury. Osobowość wiąże się z systemem społecznym poprzez role, które jednostka odgrywa, z kulturą zaś przez zinternalizowane normy i wartości. Nie można zatem analizować rodziny w oderwaniu od poznania struktury społecznej. (A. Kłoskowska, 1969). Czym jest, jaka jest wewnętrzna organizacja i kondycja współczesnej rodziny w Polsce? Nie ulega kwestii, że rodzina polska przestała być stałym i trwałym układem organizacyjnym. Współcześnie wyraźnie zaznaczona jest zmiana zachodząca w rodzinie. Rodzina to nie jest organizacja constans. (A. Kwak, 2005). Rodzina od wieków jest uniwersalną i naturalną instytucją. Proces industrializacji i urbanizacji w Polsce a zwłaszcza proces przemian społeczno-ustrojowych po roku 1989 zmienił w sposób zasadniczy sytuację rodziny i jej oblicze. Towarzyszące zmianom zjawiska bezrobocia, inflacji, industrializacji, migracji itp. w znacznym stopniu pogarszają sytuację materialną rodziny, powodują zmiany w jej morale, w strukturze i w pełnieniu podstawowych funkcji. Kondycja współczesnej rodziny zależy więc nie tylko od warunków panujących aktualnie lecz, w dużym stopniu, od tego jak ukształtowały ją warunki czasu przeszłego. W przypadku rodziny polskiej ogromny wpływ na jej całościowy kształt miały elementy polityki socjalnej czasów realnego socjalizmu, polityki gospodarczej, kryzys ekonomiczny i brak suwerenności rozwoju nie tylko rodziny ale całego społeczeństwa. Obecnie rodzina polska upodobniła się do kształtu rodziny krajów zachodnich zarówno pod względem sytuacji prawnej, pewnych wzorów zachowań jak i preferowanych modeli życia małżeńskiego i rodzinnego. Przez setki lat rodzina polska była pod przemożnym wpływem nauczania religijnego i wartości kulturowych oscylujących wokół religii katolickiej. Była instytucją trwałą i nierozerwalną, opartą na trwałych moralnych i tradycyjnych podstawach. Stopień zaangażowania jej członków w sprawy kościoła oraz praktyki religijne wyznaczały główne kierunki jej funkcjonowania oraz stanowiły fundament dla budowania jej trwałości i stabilności (B. Więckiewicz 2010 s.17.) Postępujący proces laicyzacji życia społecznego i postęp multikulturowości społeczeństwa zmieniły w znacznym stopniu nie tylko pogląd na trwałość małżeństwa i rodziny lecz sam jej kształt. Młode pokolenie, uciekające w wielu przypadkach, od systemu wartości i kultury swoich rodziców dopuszcza się dziś do działań powszechnych dziś w środowisku rodzinnym i kształtujących tak a nie inaczej krajobraz życia społecznego w Polsce (o czym będzie mowa dalej). Zainicjowane w latach 80-tych ubiegłego wieku przemiany zainicjowały nie tylko laicyzację życia społecznego a przede wszystkim 4

rodzinnego ale także hedonistyczną formę funkcjonowania w rzeczywistości społecznej. Czerpanie z życia jak najwięcej było motorem do indywidualizacji jednostek. Obecnie jest to nie tylko styl życia jednostek, ale także motto wielu dzisiejszych związków małżeńskich i rodzin. Postępująca patologizacja życia rodzinnego spowodowana aktami przemocy wobec współmałżonka, dzieci oraz coraz powszechniejsze spożywanie alkoholu to fakty, które zmieniły kondycję polskiej rodziny. Także zjawisko samotnego rodzicielstwa zmieniło swój obraz w społeczeństwie. Druga połowa XX wieku to społeczne ujmowanie tego zjawiska w kategoriach patologii społecznej. Kobiety samotnie wychowujące dzieci napiętnowano i wyszydzano. Obecnie matkę samotnie wychowującą dzieci traktuje się jako zjawisko normalne, często wręcz pożądane i medialnie wspierane (przykład autorytetów medialnych propagujących idee samotnego macierzyństwa). Zmiany zachodzące w określonych społeczeństwach dotykają przede wszystkim rodzin i wpływają na ich zmienność. Rodziny doświadczają wszelkich ruchów, ewolucji, rewolucji w sposób bardziej dotkliwy niż całe systemy społeczne. Doświadczenia ostatnich dwóch dekad, mówimy tu o rodzinie polskiej, dotyczą uczestnictwa w zakresie przemian industrializacyjnych, urbanizacyjnych, edukacyjnych, wzrostu konsumpcji, mobilności, demokratyzacji, itp. Przemiany powodowane są procesami rozgrywającymi się w makro i mikroskali społeczeństwa globalnego. Zmiany te dotyczą przede wszystkim sposobu podejścia do rzeczywistości społeczno-gospodarczej z tradycjonalizmu do nowoczesności. Dotyczy to szczególnie postrzegania i funkcjonowania współczesnej rodziny, nowych form rodziny, kohabitacji, rodzin rekonstruowanych itp. Rodzina skazana na niesprzyjające jej funkcjonowaniu warunki gospodarcze, polityczne, społeczne przeżywa obecnie swój kryzys. Pojęcie kryzysu często jest używane w celu określenia sytuacji połączonych z gwałtownymi zmianami i towarzyszącymi im negatywnymi emocjami. Kryzys rodziny jest nagłym pogorszeniem się stanu funkcjonowania danej grupy społecznej i stanowi jednoznacznie wieloznaczność tego pojęcia. Rodzina w kryzysie zawiera w swym znaczeniu zarówno aspekty psychologiczne, biologiczne jak i ekonomiczne i gospodarcze. Rozbicie wewnętrzne, brak więzi rodzinnych, relatywizm moralny, materializacja życia rodzinnego oraz niewydolność edukacyjna to czynniki wpływające na stan jej dezorganizacji. W związku z traumatyzującymi warunkami związanymi z aktualną rzeczywistością, rodzina traci szanse na normalne funkcjonowanie. Wspomniane przemiany końca dwudziestego wieku powodowane były przede wszystkim zmianami gospodarczymi i politycznymi. Przejście od jednego systemu gospodarczego do drugiego spowodowało utrudnienia w wypełnianiu podstawowych funkcji 5

rodziny. W konsekwencji doprowadziło to dziś do jej niewydolności i wykluczenia rodzin. Podstawowymi przyczynami zmian we współczesnej rodzinie są między innymi procesy typowo społeczne i zewnętrzne, do których należą zmiany struktury społecznej i zmiany funkcji społecznych, zmianie ulega także struktura potrzeb rodzin. Można stwierdzić, że potrzeby dzisiejszych rodzin są większe i rosną na przestrzeni lat w miarę wzrostu świadomości społecznej, wzrostu mobilności i dostępu do kolejnych dóbr materialnych. Najistotniejsze przemiany dotyczą zmian w roli i funkcji ojca i typowego dla patriarchatu, autorytetu ojca i męża. Wzrost wolnych relacji i kontaktów seksualnych. Wzrost liczby rozwodów i nakierowanie się na rodziny o typie nuklearnym na niekorzyść rodzin rozszerzonych i wielodzietnych. Zaznacza się to szczególnie w występującym niżu demograficznym i jego szczycie w 2014 roku. Jednocześnie w młodych rodzinach zauważa się zwiększone umiejętności do modyfikacji i adoptowania się do warunków szybkich zmian społecznych. Zauważyć również można większą swobodę dzieci w sferze manifestacji swojej odrębności i suwerenności a także swobody o podłożu emocjonalnym i seksualnym. Proces ten można zauważyć już w klasach gimnazjalnych. Ponadto, charakterystyczną cechą zmian są trudne warunki materialne i mieszkaniowe (choć w przypadku braku możliwości zamieszkiwania w typie neolokalizmu tu praktycznie nic się nie zmieniło i tak jak w latach ubiegłych własne M było szczytem marzeń dla rodziny tak jest i dziś), oraz rosnące bezrobocie. Obecnie rodzina staje w obliczu trudnych dla siebie problemów i nie potrafi skutecznie ich rozwiązać. Ciekawym elementem zmian jest rola kobiety w rodzinie, która zmuszona do podejmowania pracy zawodowej nie zmienia skali swojej roli w gospodarstwie domowym. W wyniku podjęcia dodatkowej roli zawodowej zaczęły maleć więzi rodzinnosąsiedzkie, zmianie uległy także więzi rodzinno-towarzyskie. Nastąpiła indywidualizacja członków rodziny dobro i interes jednostki coraz bardziej góruje w praktyce życiowej nad interesem i dobrem rodziny. Wzrosła znacznie liczba rozwodów. Szybki postęp naukowotechniczny stał się czynnikiem rewolucjonizującym świat, styl życia i stosunki międzyludzkie. Zwiększenie się możliwości kontaktów niebezpośrednich (no faceinteraction) przy użyciu Internetu, telefonu komórkowego (sms) spowodowało, że bezpośredni kontakt praktycznie zmalał do minimum. Nawet błaha informacja pozostawiana ongiś na lodówce lub lustrze w postaci zapisu na kartce została zastąpiona sms. Współczesny rodzaj małżeństw partnerskich, w wielu przypadkach jest tylko teoretyczny lub zupełnie niezrozumiały przez rodziny i tak pełnię ról społecznych, łącznie z pracą zawodową, realizuje matka. Ojciec z kolei ma ten zasób ról podobny do tego, jaki był w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Przemiany we współczesnej rodzinie uzależnione są od wielu warunków, 6

etnicznych, historycznych, systemów wartości, poziomu socjoekonomicznego itp. Każde ze społeczeństw określa samo standard warunków materialnych i to, co jest uznane w jednej grupie za szczyt możliwości w innych jest dopiero początkiem działań lub inicjowaniem kolejnych zmian. Oczywiście zachodzące zmiany w systemie społecznym i rodzinie nie mają jedynie charakteru negatywnego. Faktem jest, że problemy związane z bezrobociem, ubóstwem, patologią zmieniają oblicze współczesnych rodzin i organizację życia rodzinnego, często negatywnie. Nie można jednak spoglądać na ten fakt jednostronnie. Zmiany, jakiekolwiek, mogą stanowić dla rodziny także czynnik mobilizujący wzmacniający jedność i wzajemność relacji. Warunkiem jest konieczność aktywnego spełniania ról rodzinnych i społecznych. Tym bardziej, że rodzina jest układem (jak wspomniano wcześniej - systemem) wspólnego działania. Tylko realizacja wspólnych, nieustannie zmieniających się potrzeb rozwija rodzinę w sposób dynamiczny i ukierunkowany. Obraz współczesnej rodziny jej potrzeby i sposoby wsparcia Obraz rodziny (w każdych społeczeństwach) uwarunkowany jest realiami społeczno - ekonomicznymi kraju oraz tradycji kulturowej. Dlatego też współcześnie proces przemian w rodzinie dokonuje się w związku ze zmianami na tych płaszczyznach. Zmiany te z kolei wiążą się z ogromnymi przeobrażeniami w stylu, jakości życia i ideologii. W każdych warunkach, czy to stabilności, czy też zmian rodzina, jako instytucja, powinna zaspokajać wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne jednostki, nawet jeśli jest to utrudnione przez tzw. czynniki zewnętrzne. Pomijając podstawowe funkcje rodziny powinna ona być także swoistego rodzaju buforem chroniącym przed wstrząsami i nieoczekiwanymi zmianami. Filtrem chroniącym członków rodziny, w szczególności młode pokolenie przed brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, chroniącym przed ujemnymi wpływami i konfliktami współczesności. W tym zadaniu rodzina powinna mieć wsparcie, szczególnie w sytuacji, kiedy nie radzi sobie z realiami codzienności. Dziś rodzina przeżywa wielowymiarowy kryzys. Świadectwem tego stanu rzeczy jest głównie brak zastępowalności pokoleń. W 2009 roku współczynnik dzietności wyniósł tylko 1,4. W roku 2011 urodziło się o 5% mniej dzieci niż w 2010 roku. Dochodzi do tego masowa emigracja rodzin z dziećmi i ludzi młodych. Utrzymywanie się tej sytuacji już ma katastrofalne skutki dla całej gospodarki i społeczeństwa. Według danych GUS dziś w zagrożonym ubóstwem lub żyjących w ubóstwie jest blisko połowa gospodarstw domowych (Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, 2012). Wysoka stopa ubóstwa oraz jej wzrost 7

w 2011 r. dotyczyły przede wszystkim osób mieszkających na wsi i w małych miastach. Ubóstwem zagrożeni byli przede wszystkim mieszkańcy gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi (zwłaszcza wtedy, gdy głowa gospodarstwa domowego miała niski poziom wykształcenia), osób niepełnosprawnych oraz rodzin wielodzietnych. Najlepiej zmiany w zakresie ubożenia rodzin ilustruje poniższy wykres. Wykres nr 1. Ubożenie rodzin w latach 2000-2011 legenda: Źródło: Opracowanie szacunkowe na podstawie analiz GUS. Skala ubóstwa będąca w udziale naszej rzeczywistości społecznej nabiera rozmiarów kataklizmu społecznego. Znaczna część rodzin z powodu niskich dochodów często z towarzyszącym bezrobociem zostaje zepchnięta na margines życia społecznego. Często ubóstwo pogłębiają zjawiska patologii społecznej w postaci alkoholizmu i narkomanii. Ten stan powoduje dziedziczenie tzw. złego statusu społecznego, marginalizację społeczną czy nawet degradację biologiczną. W nędzy, poniżej minimum egzystencji żyje 5,7% rodzin, to jest około 2 milionów osób. Niedocenianym problemem jest ubóstwo dużej części polskich 8

rodzin, czy osłabianie wychowawczej funkcji rodziny. Prócz tego wciąż wzrasta liczba rozwodów w wyniku, których w ostatnich latach ponad 60 tys. dzieci rocznie pozostaje osamotnionych. Ponadto liczba dzieci wychowanych w środowiskach zastępczych, poza rodzinami naturalnymi, wynosi blisko 100 tys. To dużo więcej niż 20 lat temu, gdy populacja dzieci była większa. Wzmożona w początkach XXI wieku ruchliwość geograficzna i społeczna ludności oraz heterogenizacja społeczeństw i społeczności stały się przyczynami rozluźnienia więzi o charakterze rodzinnym. Od momentu zmian 89 roku z jednej strony podnosiła się stopa życiowa rodzin, także jej poziom zdrowotności, bardzo usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych dzięki wprowadzeniu do nich techniki materialno usługowej, z drugiej strony rosła strefa wykluczenia społecznego w tych rejonach i w tych środowiskach, które nie potrafiły nadążyć nad zachodzącymi zmianami. Likwidowane zakłady pracy (PGRy), stocznie, przedsiębiorstwa związane z gospodarką morską), wspomniana migracja wewnętrzna i zewnętrzna do rejonów bardziej i szybciej rozwijających się, wytworzyły nową klasę społeczną zmarginalizowaną i wykluczoną. Niezaprzeczalne zmiany w kulturze codzienności, zmiana ról społecznych, rozszerzenie możliwości pracy i zakresu tolerancji wykonywanych ról społecznych wpłynęło na upowszechnienie pracy kobiet poza domem. Wpływa to na środowisko rodzinne, odbijając się na organizacji życia rodzinnego, układzie ról wewnątrzrodzinnych i pozycji władzy. Powodowana migracjami heterogenizacja kultury zwiększa poczucie obcości w społeczeństwie. Nawet w domu rodzinnym każdy członek rodziny może znaleźć zajęcie, w wolnym czasie, przy odrębnym urządzeniu spędzając w sposób atrakcyjny czas bez udziału członków rodziny. Narastają zagrożenia społeczne wynikające z dalszego rozluźnienia więzi społecznych i zmniejszenia możliwości kontroli społecznej. Rozwój gospodarczy i przemysłowy spowodował zmianę relacji rodzinnych także na gruncie pracy. W społecznościach chłopskich gdzie podstawą egzystencji była uprawa roli wszystko odbywało się w granicach jednego gospodarstwa domowego. W miarę rozwoju społecznego relacje rozszerzały się na inne środowiska. Rozwój pracy najemnej spowodował funkcjonowanie człowieka w środowiskach rodzinnym i zawodowym. Z czasem życie zawodowe stawało się silniejsze i bardziej angażujące. Wpływa to niekorzystnie na interakcje wewnątrz rodziny i modyfikację ról społecznych pełnionych przez ich członków. Postępująca wewnątrzrodzinna egalitaryzacja poszerza zakres swobody matki i dzieci. Wzrasta autonomia jednostek wewnątrz rodziny, zwiększa się ich możliwość decydowania o sobie. 9

Występowanie tak wielkiego zróżnicowania życia rodzinnego na przestrzeni kilkudziesięciu lat spowodowało wzrost znaczenia jednych elementów życia rodzinnego na niekorzyść innych. Do tego dochodzi brak refleksji nad tymi zjawiskami i perspektywicznego myślenia rodziców, co skutkuje dalszym zubożeniem życia rodziny nie tylko w zakresie relacji wewnątrzrodzinnych, ale także w ramach ich ekonomicznych możliwości trwania i rozwoju. Ma to istotne znaczenie w przypadku realizacji funkcji ekonomicznej w zakresie, której coraz bardziej uwidacznia się indywidualizacja dochodów każdego z członków rodziny. Obecnie najczęstszą formą zarobkowania jest praca obojga rodziców. Dochody rodzinne zwiększają pracujące dzieci. Paradoksalne w tym układzie jest to, że do wspólnego majątku rodziny trafia jedynie część dochodów wzbogacając środowisko rodzinne, reszta pozostaje w gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczona na indywidualne cele. Niejednokrotnie zarobki dzieci w ogóle nie trafiają do wspólnej kasy. Ogól negatywnych zmian obserwowanych w obszarach jakości życia rodzin to niepożądane problemy, kryzysy i zagrożenia występujące na przestrzeni ostatnich dwóch dekad. Można wysnuć tezę, że środowisko rodzinne jest najbardziej poszkodowane przez zachodzącą ewolucję po 89 roku. Paradoksalnie to, co stanowi podstawę życia społecznego zostało istotnie zachwiane. Na kondycję współczesnej rodziny miały więc wpływ zmiany zachodzące w sferze cywilizacyjnej związanej z przemianami zapoczątkowanymi w XIX wieku jak i tradycyjnej obyczajności czyli wpływie zmian kultury masowej. Dzisiejsza rodzina jest wypadkową przemian zachodzących w sferach ogólnospołecznych, ekonomicznych i kulturowych. Jakość tych procesów kierunek i siła wpływają wprost proporcjonalnie na jakość i funkcjonowanie rodziny. Jak wspomniano wcześniej rodzina jest nie tylko grupą społeczną ale także instytucją (w zależności od perspektywy) realizującą podstawowe funkcje społeczne, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa. Funkcje rodziny to cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, które pełni rodzina zaspokajając potrzeby swych członków i całego społeczeństwa. Wchodzą tu w grę określone zachowania rodzinne przebiegające według uznanych społecznie wzorów. (Z. Tyszka 1974, s.45-46). Realizacja funkcji rodziny to nic innego jak spełnianie zadań związanych z realizacją konkretnych potrzeb danej grupy społecznej, systemu. Każda z pełnionych funkcji rodziny jest ważna i istotna dla prawidłowego funkcjonowania. W każdym z przypadków istnieją potrzeby, które są w pełni zaopatrzone i takie, których realizacja spotyka się z deficytami. 10

Biorąc pod uwagę typologię funkcji rodziny wg Tyszki (Z. Tyszka 1974, s.60-70) wymienić należy: 1. Funkcje biopsychiczne: a. funkcja prokreacyjna, b. funkcja seksualna. 2. Funkcje ekonomiczne: a. funkcja materialno ekonomiczna, b. funkcja opiekuńczo zabezpieczająca. 3. Funkcje społeczno wyznaczające: a. funkcja stratyfikacyjna, b. funkcja legalizacyjno kontrolna, 4. Funkcje socjopsychologiczne: a. funkcja socjalizacyjno wychowawcza, b. funkcja kulturalna, c. funkcja religijna (dotyczy rodzin ludzi wierzących), d. funkcja rekreacyjno towarzyska, e. funkcja emocjonalno ekspresyjna. Realizacja powyższych funkcji stanowi o kryterium oceny funkcjonalności całego systemu rodzinnego. Stopień i jakość realizacji tych funkcji jest miernikiem jej kondycji. Można by pominąć w niniejszym materiale funkcje biopsychiczne zawierające funkcje prokreacyjną i seksualną jako te, których realizacja nie nastręcza większych problemów albo inaczej ujmując ich realizacja nie stanowi zagrożenia prawidłowego funkcjonowania rodziny. Jednakże można by wówczas spotkać się z kategorycznym sprzeciwem tych, którzy uważają, że dzisiejsza rodzina przeżywa kryzys kształtowania wzorców seksualności i kultury prokreacji. Stawiając na indywidualizację i autonomię jednostki w rodzinie oraz masową kulturę zezwalającą na wolność wyboru zachowań seksualnych i brak potrzeby prokreowania można uznać, że i w tym zakresie rodzina przeżywa kryzys będący nie bez wpływu na przyszłe pokolenia. W podobny sposób można by pominąć funkcję stratyfikacyjną i funkcję legalizacyjno kontrolną jako mniej istotne w kontekście zmian współczesnego społeczeństwa. Choć bardzo istotnym elementem jest tzw. dziedziczenie statusu społecznego. Rodziny z marginesu społecznego dysfunkcyjne wykluczone itp. przekazują swój status, swoje niedostosowanie społeczne kolejnym pokoleniom. W ten sposób zwiększając margines wykluczenia. Niepokojącym jest zwiększanie się tego zakresu. Rodzina jako wspólnota osób powinna 11

wychowywać następne pokolenie w ten sposób, aby ono także rodziło i wychowywało nowe pokolenie, z założeniem by był to proces pozytywny. Będąc środowiskiem wychowawczym oddziałującym na osobowość wszystkich jej członków, wytycza i utrwala w sposób zamierzony i niezamierzony, zracjonalizowany i spontaniczny określone wartości, które stają się kierunkowskazami postępowania przez całe życie, jeżeli kierunkowskazy są negatywne tożsame jest ich funkcjonowanie w grupie społecznej. Istotne z punktu widzenia realizacji wszystkich funkcji rodziny są funkcje: materialno ekonomiczna i funkcja opiekuńczo zabezpieczająca. W przypadku tych funkcji współczesna rodzina posiada ogromne deficyty. Potrzeby rodzin w tym zakresie powinny wspierać instytucje państwa aby umożliwić organizację członkom rodziny takich warunków, które są niezbędne i potrzebne do normalnego życia, na miarę stanu rozwojowego społeczeństwa i cywilizacji. W sytuacji braku możliwości zapewnienia odpowiedniego poziomu życia ze względu np. na bezrobocie, alkoholizm, narkomanie itp. rodziny mają prawo do szczególnej pomocy ze strony państwa. Każdy ma także prawo zwrócić się do organów władzy publicznej o wsparcie. Istotne dla niniejszych rozważań są funkcje socjalizacyjno wychowawcza i kulturalna. Znaczenie tych funkcji w dzisiejszym świecie podkreśla fakt deprecjonowania poziomu współczesnej kultury oraz niekorzystne i negatywne zjawiska mające miejsce w wychowywaniu i socjalizacji realizowanych w rodzinach. Współcześnie podkreśla się wręcz brak obu tych procesów w rodzinie oraz przerzucanie odpowiedzialności za te funkcje z rodziny na szkołę i odwrotnie. Suma summarum obecnie zauważyć można dość istotne zmniejszenie się znaczenia tych procesów. Wpływa to bardzo źle na kondycję rodzin oraz dzieci i młodzieży wyrastającą w takich warunkach. Szczególne znaczenie na jakość wychowania i socjalizacji posiada, wcześniej wspomniany brak realizacji funkcji ekonomicznej. Rodzice, częstokroć starając się zabezpieczyć podstawową funkcje zabezpieczenia bytu zapominają, bądź też lekceważą problem wychowawczy. Lekceważenie tego problemu przekłada się bezpośrednio na jakość relacji na płaszczyźnie społecznej. Funkcjonalne środowisko rodzinne zaspokaja potrzeby każdemu z członków. Rodzinie, aby mogła dobrze funkcjonować i prawidłowo się rozwijać potrzebne jest poczucie bezpieczeństwa. Będąc odpowiedzialnym za swoje działania rodzina powinna wspierać swoich członków, często jednak z powodu złych relacji i niezaspokojonych potrzeb w rodzinach brak jest wsparcia i brak jest refleksji nad tym problemem. Tym samym nie ma możliwości naprawy sytuacji i rozwija się ona w złym kierunku zupełnie bez kontroli. Dopiero złamanie norm społecznych jednego z członków takiej dysfunkcyjnej rodziny powoduje zatrzymanie się nad tą sytuacja i wzbudzenie refleksji. Również funkcje 12

rekreacyjno - towarzyskie i emocjonalno - ekspresyjne realizowane są poza rodziną. Brak czasu powoduje, że najlepiej wolne chwile spędza się poza rodziną lub w odosobnieniu. Także inne grupy społeczne są dla członków rodzin atrakcyjniejsze niż wspólne przebywanie ze sobą. Kryzys wspólnotowości rodzin i bliskości ich członków przejawia się także w osamotnieniu w samej rodzinie. Dzieci zamykają się w swoim świecie wirtualnym, całkowicie pochłonięte nierzeczywistością życia i kontaktami pośrednimi, w których przejawiane są czasem najgorsze zachowania włącznie z ekshibicjonizmem, szerzeniem pornografii, szowinizmem itp. Także rodzice zamykają się w swoim świecie telewizyjnym. Wsparcie instytucjonalne, pomocowe takiej rodziny nie może mieć charakteru incydentalnego tylko systemowego. Ważne jest by w tym procesie starać się zmienić mentalność członków rodzin, wskazać im prawidłowe kierunki rozwoju. Istotną rolę w tym zadaniu, paradoksalnie powinny pełnić media, których zadaniem jest konsolidacja wartości i przekazywanie ich uczestnikom kultury masowej pozytywnych wzorców. Powinno to odbywać się przy użyciu odpowiednich wzorców i autorytetów. Czy takowe jednak znajdzie się we współczesnym świecie kultury masowej? Realizacja wszystkich potrzeb rodziny jest priorytetem działań systemowych oraz instytucji pozarządowych i wszelkich sił mających wpływ na jakość życia rodziny. Działania te mają na celu uniknięcie pogłębiania się procesu wykluczenia współczesnych rodzin z życia społecznego. Działania te z kolei mają za zadanie zmniejszenie podatności rodzin na proces wykluczenia i marginalizacji i muszą tak funkcjonować by rodziny w pełni uczestniczyły w życiu społecznym i aby to uczestnictwo miało charakter uświadamiany sobie przez członków rodzin. Powstawanie coraz szerszej sfery społecznej odizolowanej od całej grupy społecznej jest typowym problemem społeczeństw będących w dobie przemian ustrojowych, gospodarczych i ekonomicznych. Dobrowolne odizolowanie się lub przymusowe (przymus zewnętrzny- ekonomiczny) powoduje powstanie podziałów społecznych na sferę naszych i obcych. Najbardziej znanym i funkcjonującym przede wszystkim w ekonomii podziałem jest podział Polski na Polskę A i B. Polska B to nie tylko ściana wschodnia od Wisły ale także mniejsze miejscowości w całej Polsce znajdujące się w sferze wykluczenia cyfrowego, zawodowego, ekonomicznego, edukacyjnego dramatycznie spychane na margines społecznej użyteczności. Powoli stają się kulą u nogi rozwijającego się społeczeństwa. Każda rodzina posiada określone cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swoich członków, zaspakajając ich potrzeby, które nazwane są funkcjami rodziny (Auleytner, Głąbicka, 2001, s. 228). Zatem traktujemy każdą z funkcji rodziny jako jej potrzebę (Adamski, 1984, s. 40). Instytucja rodziny w sytuacji kiedy 13

nie jest w stanie sprostać określonym, nałożonym na nią zadaniom/funkcjom powinna otrzymać wsparcie społeczne adekwatne do jej niedomagań. Problemem współczesnego wsparcia rodziny są niestety niedostateczne uwarunkowania prawne systemu wsparcia. Pochodzący jeszcze z czasów realnego socjalizmu rozdawniczy system wspierania oraz swoistego rodzaju mentalność narodowościowa objawiająca się w wykorzystywaniu luk prawnych i wprost mówiąc naciąganiu państwa na datkowanie na nieistniejące potrzeby. Idąc za założeniami Z. Tyszki, jeśli funkcja rodziny to: wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych (Tyszka, Poznań 1990, s. 9). To rodzina, jako grupa społeczna powinna być wspierana w sytuacji niemożności poradzenia sobie z obowiązkami niepełnej samodzielności z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn. Między innymi, dlatego że w sytuacji braku wsparcia rodzina powiększa deficyt społeczeństwa w zakresie jego zasobów ludzkich. Dziś, tak jak i dawniej potrzeby (funkcje) rodziny nie uległy zmianie. Tak jak i dawniej funkcjonowanie współczesnej rodziny wiąże się z wypełnianiem zadań opiekuńczowychowawczych, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Należą do nich zaspakajanie potrzeb materialnych, zdrowotnych dziecka, potrzeby psychiczne, a szczególności emocjonalne, potrzeby związane z rozwojem intelektualnym, dotyczące zapewnienia warunków do nauki, rozwijania zainteresowań i aspiracji życiowych, przekazywania dziedzictwa kulturowego. Dziś jednak zauważyć można, że dziś najważniejszą potrzebą rodziny powinna być konsekwentnie wprowadzana równowaga i stabilność wzajemnych stosunków między rodzicami i ich potomstwem, poczucie odpowiedzialności oraz głęboka więź emocjonalna między wszystkimi członkami rodziny. To podstawa właściwych relacji w rodzinie. Sprzyja to wypełnianiu przez rodziców zadań opiekuńczo-wychowawczych, których celem powinno być zawsze prawidłowo rozumiane dobro dziecka (Łuczyński, 2008, s. 39). Jak wspomniano wcześniej istotnym elementem (wsparciem) funkcjonowania rodzin jest rola instytucji państwa w realizacji funkcji rodzinnych. Wsparcie to posiada charakter aktów normatywnych realizowanych za pomocą ustaw, między innymi o świadczeniach rodzinnych, (Ustawa o świadczeniach rodzinnych Dz.U. z 2006 nr 139 poz. 992). Ustawa ta wprowadziła wiele zmian w zakresie pomocy finansowej 14

rodzinie. Kryterium do spełnienia przez rodzinę, aby uzyskać świadczenia to kryterium pieniężne (dziś 504 PLN netto). Podstawowym świadczeniem powyższej ustawy jest zasiłek rodzinny. Pominięto w tym miejscu szereg dodatków odsyłając chętnych do ustawy. Świadczeń pieniężnych na mocy ustawy o pomocy społecznej udziela się głównie z powodu ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i gospodarczych. Czyli tych sytuacji, wymienionych wcześniej, które w znaczny i obiektywny sposób wpływają na kondycję rodziny. W zakresie instytucjonalnego aspektu wsparcia rodzin, w Polsce organem nadrzędnym powołanym do tworzenia oraz prowadzenia zadań z zakresu polityki prorodzinnej jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Organ ten realizuje swoje działania przy pomocy lokalnych oddziałów (województwo, powiat, gmina) dzięki którym koordynuje realizację poszczególnych aktów prawnych. Jest to także narzędzie monitorowania konkretnych potrzeb środowiska społecznego. Realizowanymi formami zabezpieczenia społecznego są między innymi świadczenia pieniężne produktem usługi społecznej zdrowie jest usługa lekarza polegająca na leczeniu, a produktem usługi społecznej nazywanej pracą socjalną jest m.in. usługa polegająca na pomocy w zdobyciu środków do życia. Najlepiej przedstawia to poniższy schemat Schemat nr 1 Usługi społeczne jako podsystemy polityki społecznej Źródło: R. Szarfenberg, Polityka społeczna i usługi społeczne, Warszawa 2010 Powyższy schemat wizualizuje proces przejścia od usług społecznych do świadczeń społecznych. Państwo za pomocą ustaw organizuje system usług społecznych dostarczając w ten sposób świadczenia społeczne zaspokajających ich potrzeby. W ten sposób przyczynia się 15

do zwiększenia zaopatrzenia i wsparcie ich potrzeb. (R. Szarnferberg 2010). Kolejny, istotny w naszych rozważaniach, schemat przedstawia źródła zaspokajania potrzeb. Schemat 2 Źródła zaspokajania potrzeb Źródło: R. Szarfenberg, Polityka społeczna i usługi społeczne. Warszawa 2010 Realizacja powyższych działań wspierających odbywa się poprzez kontakt bezpośredni z podopiecznymi realizowany przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie organizowane i prowadzone przez starostwa powiatowe oraz Ośrodki Pomocy Społecznej działające na terenach poszczególnych gmin. Obie te instytucje podlegają Wojewódzkim Wydziałom Polityki Społecznej. PCPR-y i OPS-y są instytucjami niezależnymi od siebie, ale działają na podstawie tej samej ustawy, a mianowicie ustawy o pomocy społecznej. Zadaniami PCPR-u jest prowadzenie specjalistycznego poradnictwa. Rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich funkcji oraz dzieciom z tych rodzin udzielana jest fachowa pomoc psychologiczna i pedagogiczna. PCPR ma również za zadanie prowadzenia ośrodków interwencji kryzysowej. Ośrodki te zapewniają pomoc osobom w nagłych, drastycznych sytuacjach rodzinnych (Powiatowy program pomocy rodzinie 2008). Ponadto PCPR organizuje opiekę w rodzinach zastępczych, udziela pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci. Zapewnienie opieki i wychowanie dzieci całkowicie lub częściowo pozbawionych opieki rodziców. Realizowane poprzez organizowanie i prowadzenie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży, w tym placówek wsparcia dziennego o zasięgu ponadgminnym, a także tworzenie i wdrażanie programów pomocy dziecku i rodzinie. Elementów wsparcia realizowanych przez powyższą instytucję jest oczywiście o wiele więcej, co reguluje dokładnie wspomniana ustawa. Najbardziej znaną instytucją 16

powołaną do pomocy osobom i rodzinom w trudnych sytuacjach życiowych są Ośrodki Pomocy Społecznej. Mają one za zadanie wspierać rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwić im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. Działanie ośrodków zmierza do usamodzielnienia się podopiecznych czyli takiego ukierunkowania podopiecznego by w myśl zasady wędka zamiast ryby został wyprowadony z sytuacji kryzysowej a nie jedynie zaopatrzony awaryjnie. Ośrodki Pomocy Społecznej zatrudniają pracowników socjalnych, których zadaniem jest, poprzez kontakt bezpośredni, analiza sytuacji w danym środowisku wyodrębnienie potrzeb i poszukiwania odpowiednich rozwiązań. Wbrew oczekiwaniom większość tychże jednostek instytucjonalnych nie realizuje w pełni założeń swego funkcjonowania i koncentruje się na formie wsparcia tzw. rozdawnictwem. Teoretycznie pracownik socjalny, powinien być swego rodzaju streetworkerem, którego zadaniem jest wejście w środowisko potrzeb i praca z osobami, które potrzebują wsparcia. Powinni służyć wiedzą, udzielać porad, wspierać kontaktami potrzebujących z innymi instytucjami wsparcia. Rola pracownika socjalnego jest bardzo ważna w wsparciu rodzin, pomijając fakt bardzo istotny, czyli współuczestnictwo rodzin z problemami (często ich postawa jest roszczeniowo życzeniowa). Pracownik socjalny współpracując z rodziną, powinien zrozumieć jej problemy, szukać dróg wyjścia, a nie być kimś w rodzaju śledczego, pouczającego, czy też osoby, która obiecuje np. załatwienie jakiejś sprawy. Poza powyższymi funkcjonują także Ośrodki Interwencji Kryzysowej realizujące formy wsparcia, w których korzysta się z mocnych stron człowieka, nie koncentrując się na brakach i zaburzeniach. Interwencja polega raczej na typowym kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys, podczas kontaktu powinno dojść do konfrontacji osoby z kryzysem i do rozwiązania problemu. Interwencja jest to najczęściej wsparcie emocjonalne i budowanie poczucia bezpieczeństwa klienta. Immanentną częścią interwencji jest udzielanie pomocy jak najszybciej po wydarzeniu kryzysowym, gdyż dostarczenie natychmiastowej pomocy zmniejsza ryzyko uruchomienia przez osobę z problemem często negatywnych sposobów radzenia sobie. (W. Badura-Madej, 1996). Prawidłowe wsparcie rodziny powinno polegać zatem na jednoczesnym współdziałaniu rodzin, osób odpowiedzialnych za budowanie tzw. mostów pomiędzy instytucjami państwowymi, a co za tym idzie uwarunkowaniami prawnymi i najważniejszym elementem czyli adekwatność założeń przyjętych w polityce społecznej. Nierealne i nieodzwierciedlające rzeczywistości zapisy w ustawach nie przyczynią się do rozwiązywania coraz to nowych problemów. Aktualna polityka socjalna państwa powinna być nastawiona na rozwiązywanie 17

szczególnie ważnych kwestii życia rodzinnego. Skuteczność działań pomocowych i wspierających ma istotny wpływ na kondycję całego społeczeństwa Zakończenie Współczesna rodzina niewątpliwie boryka się z problemami wynikającymi z zaistniałego kryzysu gospodarczego. Ponadto istotnym elementem chwiejącym stabilnością rodziny są zmiany zachodzące na gruncie kulturowym. Jest pewne, że trudności egzystencjonalne pojawiają się w większości rodzin. Chwile kryzysowe mogą mieć charakter przejściowy lub też pozostać na dłużej. Mogą przyjąć kształt niepokoju, napięcia, nieprzyjemnych rozmów braku pieniędzy na codzienne wydatki, choroby lub problemów wychowawczych. W przypadku chwilowych niepowodzeń i przestojów w realizowaniu swoich działań rodzina powinna poradzić sobie sama dzięki swej solidarności i wzajemności. Każda trudność na drodze rodziny, czyli grupy powinna być rozwiązywana razem. Należy szukać wspólnie dróg wyjścia i sposobów budowania prawidłowych relacji między sobą, szukania kompromisów a także prowadzenia negocjacji pozwalających je przezwyciężać. Współczesne rodziny mają wiele dylematów związanych z utrzymaniem swojego bytu na określonym, dobrym poziomie, z procesami wychowania i socjalizacji. Niejednokrotnie poczuciem wyobcowania i samotności w nieprzychylnym środowisku (wg. oceny ich samych). Problemy te są wspólne dla wszystkich rodzin, nie tylko tych, które nie radzą sobie z rzeczywistością. Dziś sytuacja ekonomiczna rodzin jest gorsza niż jeszcze kilka lat temu i dotyczy nie tylko rodzin niepełnych rozbitych czy patologicznych ale także (można tak ująć) normalnych, pełnych, pracujących. Z zewnątrz wydawało by się zupełnie radzących sobie z rzeczywistością. Dzisiaj wypełnianie obowiązków rodzicielskich to nie lada wysiłek dla każdego z rodziców. Nie zawsze potrafią uporać się z napotykanymi trudnościami. Częstym zjawiskiem jest praca na kilku etatach, czy dorabianie na zleceniach. Zabiera to czas rodzinom i dewaluuje jakość relacji w grupie zdarza się także, że osłabia zdrowie psychiczne. Próba wymienienia wszystkich potrzeb współczesnej rodziny nie ma z jednej strony sensu, z drugiej strony była by zadaniem dość karkołomnym. W niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na najważniejszych elementach powodujących dysfunkcjonalność rodziny i jej faktycznego wykluczenia ze środowiska społecznego. Potrzeby współczesnych rodzin nie kończą się jedynie na ekonomicznych i psychospołecznych aspektach. Wobec tego istotnym elementem jest całościowe przekształcenie systemu instytucjonalnego wsparcia rodzin w zakresie kształtowania 18

wzorców kulturowych i emocjonalnych oraz wsparcie typowo ekonomiczne mające znaczenie w zachowaniu bezpieczeństwa trwania rodzin. Praca nad nowymi modelami wsparcia lub też zmianami całej polityki prorodzinnej musi mieć znamiona nie tylko ekonomicznej poprawności ale także humanizmu i tożsamości kulturowej. Na ile jest to istotny dziś problem może świadczyć fakt, że pod koniec roku 2012 Rząd przyjął propozycje będące najbardziej rozbudowanym w polskiej historii programem opieki nad rodziną. Znowelizowano ustawę o opiece nad dziećmi do lat trzech, która dotyczy wsparcia gmin zakładających żłobki, do 20 procent z 50 zmniejszył się wkład własny gminy. Początek roku 2013 to zmiana, w której rodzice będą mogli skorzystać z dłuższego o miesiąc urlopu wychowawczego. Zyskają też możliwość dzielenia go na pięć części. Zmiany podjęte przez Rząd są kolejnym elementem działań wprowadzających przepisy europejskie, zgodnie z którymi jeden miesiąc z 36 - z urlopu wychowawczego - będzie obowiązkowo wykorzystany przez drugiego rodzica, wprowadzona została także propozycja wydłużenia urlopu macierzyńskiego do roku. Nowe przepisy, zapisane w kodeksie pracy, wejdą najprawdopodobniej w życie w drugiej połowie 2013 roku. Ta ostatnia propozycja jest oczywiście bardzo kontrowersyjna i wzbudza wiele dyskusji, niewątpliwie będzie ona wsparciem dla rodziny innym aspektem jest kwestia ekonomiczna. Właśnie z tego powodu podjęto decyzje, że to matka będzie opiekowała się dzieckiem przez cały przysługujący okres urlopu rodzicielskiego. W przeważającej większości rodzin wynagrodzenie mężczyzny jest wyższe niż kobiety. Chęć wprowadzenia możliwości pracy w niepełnym wymiarze etatu w trakcie urlopu rodzicielskiego pozytywnie wpłynie na łączenie życia zawodowego z rodzinnym i obniży ryzyko trudnego powrotu do pracy po okresie absencji związanej z opieką nad dzieckiem. Pomimo wielu jeszcze kontrowersji istotny jest fakt, że sprawy ważne dla rodziny doczekały się w ogóle dyskusji. Bibliografia 1. Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki Tom 2 Psychologia ogólna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 641-643. 2. GUS, Ubóstwo w Polsce w 2011 r. Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych. 19

3. Kłoskowska A., 1969, Teoria socjologiczna Talcotta Parsonsa: w Parsons T., Struktura społeczna a osobowość. PWE, Warszawa. 4. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (2012), Poziom i struktura minimum egzystencji w 2011 r., s. 3 5. Łuczyński A., Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, Lublin 2008, 6. Tyszka Z., Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną. MEN, Poznań 1991 7. Tyszka Z., Socjologia rodziny. PWN, Warszawa. 1974, 8. Więckiewicz, B., Zmiana wartości dziecka w rodzinie w procesie przemian społeczno gospodarczych. [w:] Rodzina Wartości Przemiany, (red.) M.E. Ruszel, Rzeszów 2010 9. Powiatowy program opieki nad dzieckiem i rodziną na lata 2008-2015, Piła 2008 10. Badura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Warszawa 1996, s. 56. 11. Zimbardo P., Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 676. 12. R. Szarfenberg, Polityka społeczna i usługi społeczne warszawa 2010 www.ips.uw.edu.pl/rszarf, dostęp: 2012-11-09 20