METODYKA INTEGROWANEJ PRODUKCJI JABŁEK (wydanie czwarte zmienione i uzupełnione) Zatwierdzona na podstawie art. 57 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz.U. z 2015 r. poz. 547) przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa Warszawa, marzec 2016 r.
Instytut Ogrodnictwa Dyrektor Prof. dr hab. Małgorzata Korbin Opracowanie zbiorowe Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach pod kierunkiem prof. dr hab. Piotra Sobiczewskiego Zespół autorów: Dr Hanna Bryk Dr Zbigniew Buler Dr Jacek Filipczak Mgr inż. Hubert Głos Mgr Damian Gorzka Mgr Michał Hołdaj Dr Dorota Kruczyńska Dr hab. Jerzy Lisek, prof. IO Dr hab. Barbara Łabanowska, prof. IO Mgr Sylwester Masny Dr hab. Beata Meszka, prof. IO Dr Halina Morgaś Mgr inż. Wojciech Piotrowski Dr Zofia Płuciennik Dr Małgorzata Tartanus Prof. dr hab. Waldemar Treder Dr Wojciech Warabieda Dr hab. Paweł Wójcik, prof. IO Metodyka została wykonana w ramach programu wieloletniego na lata 2015-2020 Działania na rzecz poprawy konkurencyjności i innowacyjności sektora ogrodniczego z uwzględnieniem jakości i bezpieczeństwa żywności oraz ochrony środowiska naturalnego.
Spis treści WSTĘP... 5 I. PRZYGOTOWANIE GLEBY ORAZ ZAKŁADANIE SADU... 6 1. Wybór stanowiska... 6 2. Przedplony i zmianowanie... 6 3. Otoczenie sadu oraz zabiegi agrotechniczne ograniczające występowanie agrofagów... 7 4. Gęstość sadzenia drzew... 8 5. Odmiana jako czynnik wspomagający integrowaną produkcję... 9 II. NAWOŻENIE I WAPNOWANIE... 12 1. Analiza gleby i jej znaczenie w strategii nawożenia... 12 2. Analiza chemiczna liści i jej znaczenie w strategii nawożenia... 13 3. Nawożenie przed założeniem sadu... 14 4. Nawożenie w pierwszych dwóch latach prowadzenia sadu... 15 5. Nawożenie i wapnowanie w owocującym sadzie... 15 III. REGULOWANIE ZACHWASZCZENIA... 19 1. Chemiczne metody zwalczania chwastów... 20 2. Mechaniczne metody zwalczania chwastów... 21 3. Rośliny okrywowe... 22 IV. PIELĘGNACJA SADU... 22 1. Nawadnianie jabłoni... 22 2. Mulczowanie... 25 3. Utrzymywanie murawy... 26 4. Formowanie i cięcie drzew oraz regulowanie wzrostu i owocowania... 27 5. Inne metody regulowania wzrostu i owocowania drzew:... 28 V. OCHRONA PRZED CHOROBAMI... 29 1. Wykaz najważniejszych chorób i ich charakterystyka... 29 2. Progi zagrożenia oraz sposoby i terminy prowadzenia lustracji... 33 3. Sposoby zapobiegania chorobom... 34 4. Niechemiczne metody ochrony jabłoni przed chorobami... 35 5. Chemiczne zwalczanie chorób... 36 VI. OCHRONA PRZED SZKODNIKAMI... 36 1. Wykaz najczęściej występujących szkodników i ich charakterystyka... 37 2. Progi zagrożenia oraz sposoby i terminy prowadzenia lustracji... 45 3. Niechemiczne metody ochrony przed szkodnikami... 45
4. Ochrona chemiczna przed szkodnikami... 46 VII. ZASADY HIGIENICZNO-SANITARNE... 46 VIII. OGÓLNE ZASADY WYDAWANIA CERTYFIKATÓW W INTEGROWANEJ PRODUKCJI ROŚLIN... 47 ZAŁĄCZNIKI... 50 Załącznik 1. Zwalczanie chorób w Integrowanej Produkcji jabłek... 50 Załącznik 2. Progi zagrożenia dla ważniejszych szkodników jabłoni... 51 Załącznik 3. Zestawienie szkodników oraz terminy ich zwalczania... 55
WSTĘP Integrowana Produkcja Roślin (IP) jest nowoczesnym systemem jakości żywności, wykorzystującym w sposób zrównoważony postęp techniczny i biologiczny w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu oraz zwracającym szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi. Podstawowym elementem systemu jest stosowanie zasad integrowanej ochrony roślin, obowiązujących wszystkich profesjonalnych użytkowników środków ochrony roślin od 1 stycznia 2014 roku. Dotyczą one szczególnie priorytetu w wykorzystaniu metod niechemicznych, które powinny być uzupełniane stosowaniem pestycydów wówczas, gdy przewidywane straty ekonomiczne powodowane przez agrofagi będą wyższe niż koszt zabiegów. Stosowanie IP daje m.in. gwarancję produkcji wysokiej jakości żywności, wolnej od przekroczeń dopuszczalnych pozostałości substancji szkodliwych, mniejszych nakładów na produkcję (stosowanie nawozów na podstawie faktycznego zapotrzebowania roślin na składniki pokarmowe) i racjonalnego stosowania środków ochrony roślin. Ponadto wpływa na ograniczenie zanieczyszczenia środowiska przez chemiczne środki ochrony roślin, zwiększa bioróżnorodności agrocenoz oraz podnosi świadomość społeczną konsumentów i producentów owoców i warzyw. System certyfikacji w integrowanej produkcji roślin prowadzą jednostki certyfikujące upoważnione i kontrolowane przez wojewódzkich inspektorów ochrony roślin i nasiennictwa. Przepisy prawne dotyczące Integrowanej Produkcji Roślin reguluje ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz.U. z 2015 poz. 547), rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2013 r. w sprawie dokumentowania działań związanych z integrowaną produkcją roślin (Dz.U. poz. 788) oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2013 r. w sprawie kwalifikacji osób prowadzących czynności kontrolne przestrzegania wymagań integrowanej produkcji roślin oraz wzoru certyfikatu poświadczającego stosowanie integrowanej produkcji roślin (Dz.U. poz. 760) i rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 maja 2013 r. w sprawie szkoleń w zakresie środków ochrony roślin (Dz.U. poz. 554). Podstawowym warunkiem przyznania certyfikatu IP jest m.in. prowadzenie produkcji zgodnie z niniejszą metodyką zatwierdzoną przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Metodyka Integrowanej Produkcji Jabłek obejmuje wszystkie zagadnienia związane z uprawą, ochroną jabłoni i nawożeniem, od przygotowania gleby i posadzenia drzew, poprzez zabiegi agrotechniczne i ochronę przed agrofagami, aż do zbiorów i przechowywania jabłek. Metodyka również uwzględnia zasady higieniczno-sanitarne, jakie należy przestrzegać w 5
trakcie zbiorów oraz przygotowania do sprzedaży płodów rolnych wyprodukowanych w systemie integrowanej produkcji roślin oraz ogólne zasady wydawania certyfikatów w integrowanej produkcji roślin. Niniejszą metodykę opracowano w oparciu o wyniki własnych badań oraz najnowszych danych z literatury, zgodnie z wytycznymi Dyrektywy 2009/128/WE Parlamentu Europejskiego, Międzynarodowej Organizacji Biologicznego i Integrowanego Zwalczania Szkodliwych Organizmów i Chwastów (IOBC), a także Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Ogrodniczych. I. PRZYGOTOWANIE GLEBY ORAZ ZAKŁADANIE SADU 1. Wybór stanowiska Siedlisko pod nowy sad powinno być tak dobrane, aby plantacja zapewniała regularne plony owoców wysokiej jakości, a więc i sukces ekonomiczny przy zastosowaniu minimalnej chemizacji. Należy wybierać pod sad siedlisko o sprzyjających warunkach mikroklimatycznych, unikając zastoisk mrozowych, podmokłych gleb oraz przepłonów piaskowych. Idealnym stanowiskiem pod sad jabłoniowy jest niewielkie wzniesienie osłonięte od północnych wiatrów, na którym drzewa nie przemarzną w czasie mroźnej zimy, a także unikną szkód przymrozkowych. Wszelkie nieckowate zagłębienia terenu i wąskie doliny rzek są mało przydatne pod sad, gdyż tworzą się tam zastoiska mrozowe. Jabłonie dobrze rosną na glebach o przeciętnej żyzności, które zaliczane są do III i IV klasy bonitacyjnej. Pod drzewa karłowe i półkarłowe bardzo dobre są gleby lessowe oraz lekkie gleby gliniaste. Jabłonie można sadzić także na piaskach gliniastych. Na glebach piaszczystych niezbędne jest stosowanie nawadniania. Poziom wody gruntowej powinien być nie wyższy niż ok. 100 cm dla jabłoni karłowych i ok. 140 cm dla jabłoni półkarłowych. Odczyn gleby dla jabłoni powinien być lekko kwaśny (ph od 6,0 do 6,7). Sadów jabłoniowych nie należy zakładać obok zakładów przemysłowych powodujących zanieczyszczenie środowiska. Kwiaty narażone na opady kwaśnego deszczu gorzej zawiązują owoce. 2. Przedplony i zmianowanie Jabłonie rosną najlepiej, gdy są posadzone na polu uprzednio nieużytkowanym sadowniczo. Wiosną, na rok przed sadzeniem drzewek, wskazane jest wysiać nasiona roślin na nawóz zielony, które przyoruje się, gdy są w pełni kwitnienia. Najwartościowszy nawóz zielony uzyskuje się z mieszanki roślin strączkowych: łubinu, peluszki, wyki, bobu, z dodatkiem zbóż: facelii, słonecznika i kukurydzy. Rośliny te, tworzą dużą masę zieloną oczyszczając glebę z chwastów, są źródłem próchnicy i poprawiają strukturę gleby. Nie 6
powinno się sadzić drzew owocowych po wieloletnich roślinach bobowatych, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo rozwoju niektórych chorób i szkodników, na przykład larw pędraków lub drutowców po uprawianej koniczynie czy lucernie. Na hektar należy wysiać od 150 do 200 kg nasion roślin strączkowych i co najmniej 50 kg azotu w czystym składniku. Wartościowym i tanim nawozem zielonym jest gorczyca. Na l ha wystarczy wysiać 30 kg nasion. Gorczycę wysiewa się jak najwcześniej na wiosnę, dając 100 kg mocznika przed siewem lub zasilając rośliny po wzejściu 100 kg saletry amonowej. Gorczyca wcześnie zakwita pod koniec czerwca lub na początku lipca. Rozdrabnia się ją ścinaczem do zielonek lub kosiarką sadowniczą i natychmiast płytko przyoruje, a następnie ponownie wysiewa się gorczycę zasilając nawozami, jak na wiosnę. Drugi plon gorczycy jest do przyorania we wrześniu lub październiku. Postępując w ten sposób można wprowadzić do gleby duże ilości substancji organicznej. Przyorana gorczyca w glebie ogranicza występowanie szkodliwych nicieni. Ponadto na polach po gorczycy nie występują myszy i nornice. Gorczyca jest rośliną fitosanitarną dlatego polecana jest zawsze jako przedplon w sytuacjach, gdy istnieje konieczność sadzenia sadu po sadzie. Zjawisko słabego wzrostu roślin przy powtarzalnej uprawie tego samego gatunku na tym samym stanowisku określane jest zmęczeniem gleby. W sadownictwie skutkiem zmęczenia gleby jest choroba replantacji. Objawia się ona osłabieniem lub całkowitym zahamowaniem wzrostu nadziemnej części i korzeni młodych drzew, sadzonych bezpośrednio po usunięciu starego sadu. Jabłoń jest gatunkiem bardzo podatnym na chorobę replantacji. W celu ograniczenia występowania niektórych gatunków nicieni w glebie, zaleca się uprawę aksamitki. Na wiosnę wysiewa się od 5 do 10 kg/ha nasion tej jednorocznej rośliny. Jesienią rośliny należy rozdrobnić i przyorać. Dla ograniczenia występowania pędraków w glebie można wysiać grykę, którą po wyrośnięciu rozdrabnia się i przyoruje. 3. Otoczenie sadu oraz zabiegi agrotechniczne ograniczające występowanie agrofagów Na terenach narażonych na silne wiatry należy posadzić od strony zachodniej i północno-zachodniej rośliny osłonowe. Osłonę łatwo założyć sadząc wzdłuż granicy sadu jeden lub dwa rzędy szybko rosnących drzew. Odpowiednie do tego celu są olchy gęsto sadzone w odstępach co 1-2 m, które szybko tworzą zwarty, lecz wysmukły szpaler. Cenione na osłony są lipy jako drzewa miododajne. Drzew silnie rosnących takich jak topoli, akacji czy jesionu raczej należy unikać, gdyż stają się wkrótce konkurencyjne dla jabłoni w sadzie. Nie należy sadzić głogu, jarzębiny i świdośliwy ze względu na możliwość występowania na nich zarazy ogniowej. Wskazana jest uprawa drzew i krzewów wytwarzających soczysty pokarm dla ptaków jak: czeremcha amerykańska, dzikie czereśnie, morwa, róże owocowe itp. 7
Nowe kwatery drzew owocowych zakłada się w rejonach sadowniczych z reguły po wykarczowanych starych sadach, gdzie wzdłuż granic, płotów, dróg i wokół nieużytków rosną zazwyczaj stare drzewa i krzewy. Przy okazji replantacji sadu nie należy niszczyć tych zarośli wokół sadu i poza sadem. Zadrzewienia i zakrzewienia między sadami, jak i w obrębie sadu, są ostoją dla owadów pożytecznych i ptaków, które znajdują tam schronienie. Tylko zróżnicowane przyrodniczo środowisko jest w stanie zapewnić równowagę biologiczną i ograniczyć potrzebę stosowania chemicznej ochrony roślin. Przy grodzeniu sadów należy zadbać również o schronienia dla małych zwierząt drapieżnych jak kuny, łasice, tchórze, gronostaje, które pomagają w ograniczaniu populacji myszy polnych, nornic i karczowników. Schronieniem dla zwierząt drapieżnych są zarośla i rumowiska kamieni, które należy pozostawić przy ogrodzeniu sadu. W sadzie zaleca się zawieszać skrzynki lęgowe dla ptaków oraz ustawiać tyczki z poprzeczkami dla ptaków drapieżnych. W ten sposób będą stworzone korzystne warunki do rozmnażania się organizmów pożytecznych. W celu ograniczenia liczby pędraków czy drutowców w glebie, zaleca się uprawiać glebę broną talerzową, dzięki czemu zostaną one zniszczone. 4. Gęstość sadzenia drzew Największy postęp w sadownictwie zawdzięczamy podkładkom skarlającym. Dzięki nim można gęsto sadzić drzewa, co umożliwia uzyskanie wysokich plonów owoców wkrótce po założeniu sadu. Najlepsze efekty można uzyskać sadząc od 1500 do 3000 karłowych drzew jabłoni na ha lub od 1000 do 1500 drzew półkarłowych. Większe zagęszczenie niż 3000 drzew na ha znacznie podnosi koszty założenia sadu, może być także powodem pogorszenia jakości owoców oraz utrudnia ochronę drzew przed chorobami i szkodnikami. Nadmierne zagęszczenie powoduje niedostatek światła słonecznego, co pociąga za sobą niedorastanie owoców do wymaganej wielkości, brak odpowiedniego rumieńca, niższą zawartość cukrów i suchej masy, pogorszenie smaku i zdolności przechowalniczych. Jeśli nadmiernemu zagęszczeniu drzew próbuje się przeciwdziałać silnym cięciem, to w owocach wzrasta zawartość azotu, a maleje zawartość wapnia. Jabłka z takiego sadu źle się przechowują. W popularnym rzędowym systemie sadzenia jabłonie karłowe są sadzone w rozstawie 3,5 m między rzędami i 1,0-2,0 m w rzędzie, natomiast dla jabłoni półkarłowych rozstawa między rzędami powinna wynosić 4,0 m, a w rzędzie od 1,5-2,5 m. 8
Zalecana gęstość sadzenia dla jabłoni szczepionych na różnych podkładkach Gęstość sadzenia jabłoni (m) Rodzaj podkładki 3,5 x 1,0-2,0 P 22, P 59, M. 9 4,0 x 1,5-2,5 P 60, M. 26, P 14 4,0 x 2,0-2,5 M. 7 Nie zawsze do zalecanych odległości sadzenia drzew należy podchodzić dosłownie. Trzeba wziąć pod uwagę miejscowe warunki glebowo-klimatyczne. Należy unikać zbyt gęstego sadzenia odmian silnie rosnących, szczególnie w pasie ziem podgórskich, gdzie gliniaste gleby i obfite opady pobudzają wzrost. Warto także pamiętać, że drzewa posadzone po wykarczowanym starym sadzie rosną zawsze słabiej niż na nowym terenie. Jabłonie można sadzić jesienią lub wczesną wiosną. Jesienne sadzenie ułatwia przyjęcie się drzewek i pobudza ich intensywny wzrost na wiosnę. Należy jednak unikać jesiennego sadzenia mało wytrzymałych na mróz odmian jabłoni szczepionych na wrażliwej na mróz podkładce M.9, np. Elstar, Jonagold, Szampion, Gala i innych. Jeśli nie ma pewności, czy ogrodzenie będzie skuteczną ochroną przeciwko zającom, królikom, sarnom itp., to po jesiennym sadzeniu należy drzewka posmarować repelentami (środki odstraszające zwierzęta). Innym rozwiązaniem są osłonki winidurowe, papier lub słoma. 5. Odmiana jako czynnik wspomagający integrowaną produkcję Dobór odmian stanowi ważny element integrowanej produkcji jabłek ze względu na genetycznie uwarunkowaną podatność/odporność odmian na różne choroby. W tabeli 1. podano podatność odmian jabłoni na najważniejsze choroby oraz wytrzymałość drzew na mróz. Wybór odmiany determinuje koszty związane z ochroną przed chorobami oraz decyduje o powodzeniu uprawy. Podejmując decyzję o wyborze odmiany należy wziąć pod uwagę kilka czynników. Oprócz podatności na choroby ważne jest przystosowanie odmiany do lokalnych warunków klimatyczno-glebowych. Trafność wyboru w tym względzie pozwoli utrzymać dobrą kondycję drzew przez cały okres uprawy, a pośrednio wpłynie także na ich zdrowotność ogólną. Dobór odmian do warunków, w których ma rosnąć sad, przyczyni się do uzyskiwania dobrych plonów. Czynnikami, które należy uwzględnić przy wyborze odmiany są także: wartość rynkowa odmiany, jakość owoców oraz ich trwałość w okresie przechowywania i w obrocie handlowym. 9
Tabela 1. Podatność na choroby, termin zbioru owoców oraz wytrzymałość na mróz najważniejszych odmian jabłoni Odmiana Termin Podatność na choroby Wytrzymałość zbioru owoców parch jabłoni mączniak jabłoni zaraza ogniowa kory i drewna drzew na mróz Alwa I. poł. X średnia średnia/mała nieznana b. mała b. duża Celeste I poł. VIII średnia/mała średnia/mała duża średnia średnia Cortland IX/X duża b. duża średnia/duża mała b. duża Dalili I poł. VIII średnia/mała średnia/mała duża średnia średnia Delikates I poł. IX średnia średnia średnia średnia duża Elise II poł. IX mała mała średnia b. duża średnia Evereste * - odporna mała odporna mała średnia Free Redstar ½ IX odporna mała mała mała duża Fuji i mutanty II poł. X duża/średnia duża duża mała średnia G. Delicious i mutanty I poł. X duża średnia średnia/mała duża mała/średnia Gala i mutanty II poł. IX średnia mała średnia duża średnia Gloster i mutanty I poł. X średnia mała duża duża średnia Gold Milenium VIII/IX odporna mała duża mała duża Golden Gem * - odporna mała odporna/mała mała średnia Golden Hornet * - mała mała mała/średnia mała średnia Idared i mutanty ½ X średnia b. duża duża mała mała Jonagold i mutanty IX/X średnia średnia średnia/duża średnia mała/średnia Ligol i mutanty IX/X duża/średnia średnia duża średnia średnia/duża Ligolina II poł. IX mała mała duża średnia średnia/duża Lobo I poł. IX duża duża/średnia średnia mała b. duża Melfree ½ IX odporna mała duża mała średnia Mutsu IX/X średnia mała średnia mała średnia Paulared I poł. IX średnia/mała b. duża duża mała duża Pinova i mutanty IX/X mała mała duża mała średnia Piros VII/VIII mała mała duża średnia duża Profesor Sprenger * - mała mała mała mała średnia Rajka k. IX odporna mała duża duża średnia Rubin i mutanty II poł. IX duża średnia średnia duża średnia Rubinola k. IX odporna mała/średnia duża średnia średnia Szampion i mutanty k. IX średnia/mała mała duża duża mała/średnia Topaz i mutanty I poł. X odporna mała duża duża średnia * jabłoń ozdobna (zapylacz dla odmian uprawnych) Podkładki Podkładka powinna być dobrana do siły wzrostu odmiany oraz rodzaju gleby, na której będzie rósł sad. Przy wyborze podkładki należy zwrócić uwagę na siłę wzrostu z jaką wpływa ona na odmianę szlachetną, wytrzymałość na mróz oraz podatność na choroby i szkodniki. Właściwa podkładka wpływa na obfite owocowanie drzew i warunkuje ich długowieczność a także pozwala uzyskać plony wysokiej jakości. Tabela 2. Charakterystyka podkładek dla jabłoni Podatność na choroby Nazwa podkładki Siła wzrostu Wytrzymałość na mróz zgnilizna pierścieniowa zaraza parch podstawy pnia ogniowa jabłoni P 59 15-25 duża średnia duża mała P 22 20-30 duża średnia średnia mała M.9 i podklony 30-45 niska mała duża średnia P 60 40-50 b. duża średnia duża średnia M.26 45-55 duża średnia duża mała P 14 55-65 duża mała średnia mała M.7 60-70 niska średnia mała mała 1) za 100 jednostek przyjęto wielkość drzew na siewkach Antonówki 10
Zapylacze dla jabłoni Jabłoń, jako gatunek obcopylny, dla zawiązania owoców wymaga stosowania zapylaczy. Wprawdzie u niektórych odmian spotykamy się z samopłodnością (np. Elise, Gloster ), jednak powstałe na tej drodze owoce nie spełniają kryterium wysokiej jakości co sprawia, że można je traktować wyłącznie jako jabłka przemysłowe. Przy wyborze zapylacza należy kierować się przede wszystkim terminem kwitnienia. W jednej kwaterze powinny znaleźć się odmiany o zbliżonym okresie kwitnienia. Ważne są również proporcje odmiany podstawowej do odmiany zapylającej. Na podstawie doświadczeń stwierdzono, że dobre warunki zapylenia istnieją wtedy, gdy zapylacz stanowi 10-15% odmiany zapylanej. Oznacza to, że jedno drzewo zapylacza przypada na 8 drzew odmiany zapylanej. Właściwy dobór zapylaczy i ich rozmieszczenie na kwaterze zapewnią optymalne warunki zapylenia, a także regularne i obfite plonowanie. Przyczyni się to do zahamowania wzrostu drzew, a w konsekwencji w sposób pośredni ułatwi prowadzenie zabiegów ochrony. W sadach jabłoniowych istnieje możliwość wykorzystania jabłoni ozdobnych jako zapylaczy. Zaletami tych odmian są: bardzo wczesne wchodzenie w okres owocowania, obfitość kwitnienia, duża produkcja pyłku oraz możliwość silnego cięcia. Ta ostatnia cecha powoduje, że nie zajmują zbyt wiele miejsca. U tego typu odmian pąki kwiatowe zawiązują się przede wszystkim na 1 2 - letnich przyrostach. W tabeli 3. podano wykaz zapylaczy dla jabłoni, a odmiany ozdobne oznaczono gwiazdką (*). 11
Tabela 3. Dobór zapylaczy dla odmian jabłoni Odmiana Pora Zapylacze kwitnienia Alwa śr. późna Cortland, Delikates, Gloster, Golden Delicious, Ligol, Lobo, Pinova, Rubin, Szampion Celeste i Dalili śr. wczesna Gala, Idared, James Grieve, Summerred, Sunrise Cortland śr. wczesna Evereste *, Fuji, Gala, Golden Delicious, Gloster, Idared, Lobo, Red Delicious, Profesor Sprenger * Delikates śr. wczesna Golden Delicious, Szampion Elise średnia Delcorf, Elstar, Gala, Gloster, Golden Delicious, Idared, James Grieve Fuji i mutanty śr. późna Delikates, Gala, Golden Delicious, Golden Gem *, Ligol, Lobo, Pinova, Red Delicious, Szampion Gala i mutanty śr. późna Elise, Evereste *, Fuji, Gloster, Golden Delicious, Golden Gem *, Golden Hornet *, Paulared, Red Delicious, Profesor Sprenger * Gloster i mutanty śr. późna Cortland, Elstar, Gala, Golden Delicious, Golden Hornet *, Szampion, Profesor Sprenger *, Red Delicious, Szampion Gold Milenium śr. wczesna Evereste *, Melfree Golden Delicious średnia Delcorf, Elstar, 'Fuji, Gloster, Golden Gem *, Red Delicious i mutanty Idared i mutanty wczesna Cortland, Evereste *, Gloster, Golden Delicious, Ligol, Pinova, Profesor Sprenger *, Red Delicious, Rubin, Szampion Jonagold i mutanty (triploidy) śr. późna Cortland, Delcorf, Elise, Elstar, Evereste *, Gala, Gloster, Golden Gem *, Golden Hornet *, Pinova, Rubin, Sunrise, Szampion Ligol i mutanty śr. wczesna Elise, Elstar, Evereste *, Gala, Gloster, Golden Delicious, Idared, Pinova, Profesor Sprenger *, Rubin, Szampion Lobo śr. wczesna Cortland, Golden Delicious, Pinova, Red Delicious Melfree śr. wczesna Gold Milenium, Freedom, Discovery Mutsu (triploid) śr. późna Fuji, Gala, Gloster, Golden Delicious, Red Delicious Paulared śr. wczesna Delikates, James Grieve, Ligol, Rubin, Szampion Pinova i mutanty śr. późna Elise, Elstar, Gala, Gloster, Golden Delicious, Szampion Piros śr. wczesna Discovery, Golden Delicious, Idared, James Grieve, Pinova, Szampion Rajka śr. wczesna Goldstar, Rosana, Topaz Red Delicious i mutanty śr. późna Cortland, Gala, Gloster, Golden Delicious, Golden Gem *, Golden Hornet * Rubin i mutanty śr. wczesna Golden Delicious, Szampion Rubinola średnia Rajka, Rosana, Topaz Szampion i mutanty śr. wczesna Delikates, Elise, Evereste *, Gloster, Golden Delicious, Profesor Sprenger * Topaz i mutanty śr. późna Goldstar, Rajka, Rosana, Rubinola * jabłoń ozdobna II. NAWOŻENIE I WAPNOWANIE Nawożenie roślin sadowniczych opiera się na wynikach analizy gleby i liści oraz na ocenie wizualnej rośliny. W integrowanej produkcji owoców wykonywanie analizy gleby jest obowiązkowe. Analiza chemiczna liści traktowana jest jako cenne uzupełnienie analizy gleby oraz oceny wizualnej rośliny. 1. Analiza gleby i jej znaczenie w strategii nawożenia Pobieranie próbek gleby oraz ich przygotowanie do analizy Próbki gleby pobiera się oddzielnie z miejsc o odmiennym ukształtowaniu terenu (z górnej, środkowej i dolnej części wzniesienia) oraz historii nawożenia. 12
W istniejącym sadzie, próbki gleby pobiera się tylko z pasów herbicydowych wzdłuż rzędów drzew. W obrębie tych pasów, próbki pobiera się w połowie odległości między linią rzędu drzew, a skrajem murawy. Gdy drzewa nawadniane są systemem kropelkowym, to próbki należy pobrać około 20 cm od emitera. W sadzie, próbki gleby pobiera się z dwóch poziomów, tj. z warstwy 0-20 cm i 21-40 cm. Przed założeniem sadu wskazane jest pobrać próbkę z trzeciej warstwy, tj. z głębokości 41-60 cm. Przed założeniem sadu, próbki gleby najlepiej pobrać rok przed sadzeniem drzewek. W istniejącym sadzie, próbki gleby pobiera się raz na 3-4 lata; na glebach lekkich - raz na 3 lata, a na glebach cięższych - raz na 4 lata. Pobrane próbki gleby należy wysuszyć w zacienionym miejscu, wsypać do płóciennego woreczka i przesłać do laboratorium agrochemicznego. Podstawowa analiza gleby obejmuje oznaczenie jej odczynu (ph) oraz zawartości przyswajalnego fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg). Uzasadnione jest także oznaczenie zawartości materii organicznej oraz składu granulometrycznego gleby. Nawożenie P, K i Mg na podstawie analizy gleby Nawożenie powyższymi składnikami opiera się na porównaniu wyników analizy gleby z tzw. liczbami granicznymi zawartości P, K i Mg (tabela 4). Na podstawie kwalifikacji zawartości składnika w glebie do klasy zasobności, podejmuje się decyzję o celowości nawożenia danym składnikiem oraz jego dawce. Nawożenie azotem (N) na podstawie analizy gleby Potrzeby nawozowe sadów jabłoniowych w stosunku do N można oszacować na podstawie zawartości materii organicznej w glebie (tabela 5). Podane dawki N należy traktować jako orientacyjne, weryfikując je z siłą wzrostu drzew i/lub zawartością N w liściach. Wapnowanie na podstawie analizy gleby Ocena potrzeb wapnowania oraz dawka wapna zależą od odczynu i kategorii agronomicznej gleby oraz okresu użycia wapna (tabele 6-8). 2. Analiza chemiczna liści i jej znaczenie w strategii nawożenia Pobieranie próbek liści i jej przygotowanie do analizy Liście (z ogonkami) pobiera się tylko z owocujących drzew, ze środkowej części jednorocznych przyrostów, z obwodu korony, z wysokości 1,5-2,0 m. Próbki liści pobiera się z 20-25 drzew. Z każdego drzewa pobiera się 5-7 liści. Liście jabłoni pobiera się 2-4 tygodnie po zakończeniu wzrostu pędów, co przypada na okres od 15 lipca do 15 sierpnia. Biorąc pod uwagę dużą zmienność odżywiania roślin między sezonami wegetacyjnymi, próbki liści najlepiej pobierać w dwóch kolejnych latach w cyklach 4-letnich. 13
Zebrane liście umieszcza się w papierowych torebkach. Liście należy jak najszybciej wysuszyć (najlepiej tego samego dnia) w temperaturze 60-70 o C. Jeśli nie ma możliwości wysuszenia ich na miejscu, to próbkę liści można przetrzymać przez 1-2 dni w lodówce, a następnie dostarczyć ją do laboratorium agrochemicznego. Nawożenie na podstawie analizy liści Wykorzystanie wyników analizy liści do nawożenia sadów polega na porównaniu zawartości składnika w próbce z tzw. liczbami granicznymi (tabela 9). 3. Nawożenie przed założeniem sadu Nawożenie organiczne Użycie nawozów naturalnych (pozyskiwanych z produkcji zwierzęcej) i organicznych (pochodzących z produkcji roślinnej) przed posadzeniem drzewek polepsza ich wzrost i plonowanie. Szczególnie cennym nawozem jest obornik. Roczna jego dawka nie może przekroczyć 170 kg N na ha. Obornika nie można stosować na gleby zalane wodą, przykryte śniegiem lub zamarznięte do głębokości 30 cm. Termin użycia obornika zależy od okresu zakładania sadu oraz kategorii agronomicznej gleby. Na glebie lekkiej nie może być on stosowany jesienią. Gdy drzewka będą sadzone jesienią, to obornik należy zastosować pod przedplon. W przypadku zakładania sadu wiosną na glebie lekkiej, dobrze przefermentowany obornik najlepiej użyć bezpośrednio przed sadzeniem drzewek. Alternatywą dla obornika są tzw. nawozy zielone, czyli rośliny przeznaczone na przyoranie. Wartość nawozowa tych roślin zależy od wielkości wyprodukowanej biomasy oraz zawartości w niej składników mineralnych. Szczegółowe informacje o stosowaniu nawozów zielonych przed założeniem sadu znajdują się w rozdziale I, podrozdział 2. ( Przedplony i zmianowanie ). Nawożenie mineralne i wapnowanie Przed sadzeniem drzewek może zajść konieczność użycia nawozów fosforowych i potasowych. O potrzebie nawożenia P i K oraz ich dawce decyduje zawartość tych składników w glebie (tabela 4). Nawozy fosforowe można stosować zarówno pod przedplon, jak i bezpośrednio przed sadzeniem drzewek. Nawozy potasowe najlepiej użyć bezpośrednio przed sadzeniem roślin. Nawożenie K pod przedplon uzasadnione jest jedynie w przypadku stosowania wysokich dawek K w formie chlorkowej (soli potasowej). Nawozy fosforowe i potasowe muszą być wymieszane z glebą, przynajmniej na głębokość 20 cm. Potrzeby wapnowania zależą od aktualnego odczynu gleby oraz jej kategorii agronomicznej (tabela 6 i 7). Wapnowanie najlepiej wykonać rok przed założeniem sadu. 14
Przy konieczności podwyższenia zarówno odczynu gleby, jak i zawartości Mg, należy użyć środków wapnujących zawierających Mg w dawce wynikającej z potrzeb wapnowania. Na glebach lekkich poleca się używać wapna w formie węglanowej, a na glebach średnich i ciężkich - w formie tlenkowej (wapno palone) lub wodorotlenkowej (wapno gaszone). 4. Nawożenie w pierwszych dwóch latach prowadzenia sadu Jeśli przed sadzeniem drzewek nawożenie było wykonane prawidłowo, to w pierwszych dwóch latach prowadzenia sadu nawożenie mineralne ogranicza się tylko do azotu. W zależności od zawartości materii organicznej w glebie, polecane dawki N wynoszą 5-20 g na m 2 powierzchni nawożonej (tabela 5). Dawki te dotyczą sadów, w których utrzymywany jest ugór mechaniczny na całej powierzchni lub w pasach wzdłuż rzędów drzew. W przypadku utrzymywania murawy na całej powierzchni sadu lub przy silnym zachwaszczeniu wokół drzewek, dawki N powinny być zwiększone o około 50 %. Dawki N należy także zwiększyć (o 30-50 %), gdy w rzędach drzew będą wykładane ściółki organiczne o wysokim stosunku węgla do azotu (np. słoma, kora, ścinki gałęzi). W pierwszym roku prowadzenia sadu nawozy azotowe stosuje się dwukrotnie; pierwszą dawkę, stanowiącą około 30 % potrzeb nawozowych, rozsiewa się w fazie nabrzmiewaniapękania pąków, a pozostałą część (70 %) - pod koniec czerwca. W drugim roku wzrostu drzewek zachodzi także konieczność podzielenia rocznej dawki N na dwie części. Pierwszą dawkę N, stanowiącą 50-70 % potrzeb nawozowych, stosuje się wczesną wiosną, a pozostałą (30-50 %) - pod koniec czerwca. W pierwszych dwóch latach po posadzeniu drzewek, nawozy azotowe stosuje się wokół ich pni w promieniu około 1,5 razy większym niż zasięg korony. Przy gęstym sadzeniu drzewek nawozy azotowe rozsiewa się pasowo wzdłuż rzędu. 5. Nawożenie i wapnowanie w owocującym sadzie Nawożenie azotem W zależności od zawartości materii organicznej w glebie (tabela 5) oraz poziomu N w liściach (tabela 9), optymalne dawki N dla sadów jabłoniowych wahają się najczęściej od 20 do 80 kg na ha. Dawki te odnoszą się do sadów, w których utrzymuje się ugór herbicydowy/mechaniczny wzdłuż rzędów drzew. W owocującym sadzie nawozy azotowe rozsiewa się na całą powierzchnię lub pasowo wzdłuż rzędów drzew. Pasowe nawożenie N może być polecane jedynie, gdy w kolejnym roku nawożenie tym składnikiem będzie wykonane na całą powierzchnię sadu. Nawożenie fosforem 15
Nawożenie P wykonuje się, gdy wyniki analizy gleby/liści wykażą zbyt małą jego zawartość (tabele 4, 9) lub gdy pojawią się objawy niedoboru tego składnika na roślinie. W powyższych przypadkach, nawozy fosforowe stosuje się drogą pozakorzeniową lub rozsiewa się je na powierzchnię gleby wzdłuż rzędu drzew, a następnie miesza z glebą do głębokości około 5 cm. Dawka P przy jego wymieszaniu z powierzchniową warstwą gleby wynosi 5-10 g P 2 O 5 na m 2 powierzchni nawożonej. Nawożenie potasem Jeśli przed założeniem sadu gleba była właściwie przygotowana, to nawozy potasowe najczęściej stosuje się od trzeciego roku prowadzenia sadu. O konieczności nawożenia K oraz jego dawce decyduje zawartość K w glebie i liściach (tabele 4, 9). Nawozy potasowe stosuje się wiosną lub jesienią. Wiosenne nawożenie K poleca się na gleby lekkie, a jesienne - na gleby średnie i ciężkie. Jesienne nawożenie K uzasadnione jest także przy stosowaniu soli potasowej. Nawożenie magnezem Stosowanie nawozów magnezowych uzasadnione jest od 3-4 roku po założeniu sadu pod warunkiem, że w czasie sadzenia drzewek zawartość Mg w glebie była odpowiednia. O celowości nawożenia Mg decyduje analiza gleby (tabela 4), zawartość Mg w liściach (tabela 9) oraz wygląd drzew. Jeśli zachodzi potrzeba zwiększenia zawartości Mg w glebie, to jego dawki wynoszą 6-12 g MgO na m 2 (tabela 4). Jeśli w sadzie zachodzi konieczność zarówno zwiększenia zawartości Mg w glebie, jak i podwyższenia odczynu, to należy użyć wapna magnezowego. Dawki wapna wzbogaconego w Mg oraz termin i sposób jego stosowania wynikają z potrzeb wapnowania. Nawożenie mikroskładnikami O celowości zasilania jabłoni mikroskładnikami decyduje analiza chemiczna liści i/lub ocena wizualna liści/pędów/owoców. Jeśli analiza chemiczna liści wykaże niedostateczną zawartość mikroskładników (< 24 ppm boru (B), < 80 ppm żelaza (Fe), < 40 ppm manganu (Mn) i < 15 ppm cynku (Zn)), to uzasadnione jest nawożenie tymi składnikami. Gdy nawozy będą stosowane doglebowo, to dawki mikroskładników dla sadów jabłoniowych wynoszą: 1-4 kg boru, 20-40 kg żelaza, 10-20 kg manganu oraz 6-11 kg cynku na ha. W przypadku dolistnego dokarmiania jabłoni mikroskładnikami, dawki nawozów muszą być zgodne z instrukcją ich stosowania. Fertygacja Jest to sposób nawożenia polegający na zasilaniu roślin składnikami poprzez system nawodnieniowy. Przy tym systemie nawożenia używa się tylko nawozów dobrze rozpuszczalnych w wodzie. Dawki składników stosowanych w systemie fertygacji są 16
kilkukrotnie mniejsze od dawek składników polecanych w nawożeniu metodą tradycyjną. Fertygację jabłoni prowadzi się od pierwszych dni maja do połowy sierpnia, z częstotliwością co 5-7 dni. Najlepsze efekty produkcyjne uzyskuje się przy łącznym stosowaniu fertygacji z nawożeniem metodą tradycyjną (lecz w obniżonych dawkach składników). Opryskiwanie wapniem (Ca) a choroby fizjologiczne jabłek Jabłka ubogie w Ca są podatne na pękanie, poparzenia słoneczne, niektóre choroby fizjologiczne (np. gorzką plamistość podskórną, szklistość miąższu, plamistość przetchlinkową, zbrunatnienie przygniezdne, rozpady), a także na infekcje grzybowe. Niedobór Ca w jabłkach wynika z faktu, że składnik ten transportowany jest głównie do liści. Dlatego najczęściej zachodzi konieczność dokarmiania owoców Ca drogą pozakorzeniową. W sadach jabłoniowych należy wykonać od 3 do 7 oprysków Ca. Jabłka odmian Szampion, Jonagold, Cortland, Rubin, Honeycrisp wymagają większej liczby oprysków Ca w podanym zakresie. Intensywniejsze opryskiwanie preparatami wapniowymi wykonuje się w przypadku młodych nasadzeń oraz przy słabym plonowaniu drzew. Więcej oprysków Ca poleca się także w warunkach stresu wodnego (niedoboru wody) w okresie letnim, a także gdy owoce będą długo przechowywane, zwłaszcza w chłodni zwykłej. W celu ograniczenia chorób fizjologicznych, których objawy tworzą się głęboko w miąższu owocu (np. zbrunatnienie przygniezdne, szklistość miąższu), wskazane jest, aby pierwszy oprysk Ca wykonać już w połowie czerwca, gdy zawiązki owocowe mają wielkość orzecha włoskiego. Kolejne opryski wykonuje się w odstępach około 14 dni. Wapnowanie Jeśli w czasie sadzenia drzewek odczyn gleby był odpowiedni dla jabłoni (6,0-6,7), to wapnowanie należy wykonać po kolejnych 3-4 latach. W zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz aktualnego jej odczynu, polecane dawki środków wapnujących w sadzie jabłoniowym wahają się od 500 do 2500 kg CaO na ha (tabela 8). Przy okresowym wapnowaniu sadu, drzewa podlegają wahaniom odczynu gleby, co może osłabiać ich wzrost i/lub plonowanie. Z tego powodu, lepiej utrzymywać odczyn gleby na optymalnym poziomie przez cały okres eksploatacji sadu. W celu stabilizacji kwasowości gleby należy stosować corocznie około 300 kg CaO na ha (po wcześniejszym osiągnięciu optymalnego odczynu gleby). Wapnowanie wykonuje się wczesną wiosną lub późną jesienią. Przy wiosennym wapnowaniu, nawozy rozsiewa się gdy powierzchniowa warstwa gleby jest rozmarznięta, a drzewa nie wytworzyły jeszcze liści. Jesienne wapnowanie najlepiej wykonać od końca października do pierwszej połowy listopada. 17
Tabela 4. Wartości graniczne zawartości fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w glebie oraz wysokość ich dawek, stosowanych przed założeniem sadu jabłoniowego oraz w trakcie jego prowadzenia (Sadowski i inni, 1990) Wyszczególnienie Klasa zasobności niska średnia wysoka Dla wszystkich gleb: warstwa orna warstwa podorna Nawożenie przed założeniem sadu Warstwa orna: < 20 % części spławialnych 20-35 % części spławialnych > 35 % części spławialnych Warstwa podorna: < 20 % części spławialnych 20-35 % części spławialnych > 35 % części spławialnych Nawożenie: przed założeniem sadu w owocującym sadzie Dla obu warstw gleby: < 20 % części spławialnych 20 % części spławialnych Nawożenie: przed założeniem sadu w owocującym sadzie Dla wszystkich gleb niezależnie od warstwy gleby Zawartość fosforu (mg P/100 g) < 2,0 < 1,5 2-4 1,5-3 Dawka fosforu (kg P 2 O 5 /ha) 300 100-200 - Zawartość potasu (mg K/100 g) < 5 < 8 < 13 < 3 < 5 < 8 150-300 80-120 < 2,5 < 4 5-8 8-13 13-21 3-5 5-8 8-13 Dawka potasu (kg K 2 O/ha) 100-200 50-80 Zawartość magnezu (mg Mg/100 g) 2,5-4 4-6 Dawka magnezu (g MgO/m 2 ) > 4 > 3 > 8 >13 > 21 > 5 > 8 > 13 wynika z potrzeb wapnowania - 12 6 - Stosunek K : Mg - - > 4 > 6 bardzo wysoki wysoki poprawny > 6,0 3,6-6,0 3,5 Tabela 5. Orientacyjne dawki azotu (N) dla sadów jabłoniowych w zależności od zawartości materii organicznej w glebie Wiek sadu Zawartość materii organicznej (%) 0,5-1,5 1,6-2,5 2,6-3,5 Dawka azotu Pierwsze 2 lata 15-20* 10-15* 5-10* Następne lata 60-80** 40-60** 20-40** * dawki N w g/m 2 powierzchni nawożonej ** dawki N w kg/ha powierzchni nawożonej 18
Tabela 6. Ocena potrzeb wapnowania gleb mineralnych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej odczynu (wg IUNG) Potrzeby wapnowania ph Kategoria agronomiczna gleby Bardzo lekka Lekka Średnia Ciężka Konieczne < 4,0 < 4,5 < 5,0 < 5,5 Potrzebne 4,0-4,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0 Wskazane 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 Ograniczone 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0 Zbędne > 5,5 > 6,0 > 6,5 > 7,0 Tabela 7. Zalecane dawki nawozów wapniowych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz jej odczynu (wg IUNG)* Potrzeby wapnowania Dawka CaO (t/ha) Kategoria agronomiczna gleby Bardzo lekka Lekka Średnia Ciężka Konieczne 3,0 3,5 4,5 6,0 Potrzebne 2,0 2,5 3,0 3,0 Wskazane 1,0 1,5 1,7 2,0 Ograniczone - - 1,0 1,0 * podane dawki należy stosować tylko przed założeniem sadu, najlepiej pod przedplon Tabela 8. Maksymalne dawki nawozów wapniowych stosowane jednorazowo w sadzie (Sadowski i inni, 1990) Odczyn gleby Kategoria agronomiczna gleby Lekka Średnia Ciężka Dawka CaO (kg/ha) < 4,5 1500 2000 2500 4,5-5,5 750 1500 2000 5,6-6,0 500 750 1500 Tabela 9. Liczby graniczne zawartości podstawowych makroskładników w liściach jabłoni (wg Kłossowskiego, 1972, zmodyfikowane przez Sadowskiego i innych, 1990) oraz polecane dawki składników Składnik/dawka składnika N (%) Dawka N (kg/ha) P (%) Dawka P 2 O 5 (kg/ha) K (%) Dawka K 2 O (kg/ha) Mg (%) Dawka MgO (kg/ha) Zakres zawartości składnika w liściach deficytowy niski optymalny wysoki Zawartość składnika w suchej masie < 1,80 1,80-2,09 2,10-2,40 > 2,40 120-150 80-120 50-80 0-50 - < 0,15 0,15-0,26 > 0,26 50-100 0 0 < 0,70 0,70-0,99 1,00-1,50 > 1,50 120-150 < 0,18 120 80-120 0,18-0,21 60 III. REGULOWANIE ZACHWASZCZENIA 50-80 0,22-0,32 0 0 > 0,32 0 Podczas zakładania sadu oraz w trakcie jego prowadzenia łączone są chemiczne metody regulowania zachwaszczenia (stosowanie herbicydów) z niechemicznymi, jak zabiegi mechaniczne (uprawa gleby, koszenie zbędnej roślinności), utrzymanie roślin okrywowych, ściółkowanie oraz rzadko stosowane metody fizyczne (np. wypalanie chwastów palnikiem 19
propanowym). Pierwszeństwo przysługuje metodom alternatywnym wobec herbicydów. Opryskiwanie herbicydami jest zalecane, gdy metody alternatywne są nieskuteczne, trudne do wdrożenia lub zbyt kosztowne. Poszczególne metody pielęgnacji gleby są łączone w różny sposób i stosowane współrzędnie (murawa w międzyrzędziach i pielenie lub ściółki pod koronami drzew), w ramach rotacji (przemienne wykorzystanie różnych metod) oraz jako wzajemne uzupełnienie metod (pielenie chwastów trwałych w ściółkach). Niekontrolowany rozwój zachwaszczenia ogranicza wzrost i plonowanie roślin uprawnych. Chwasty konkurują z drzewami o wodę, substancje pokarmowe i światło; mają niekorzystne oddziaływanie chemiczne (allelopatia); pogorszają warunki fitosanitarne, co sprzyja rozwojowi chorób grzybowych oraz szkodników, w tym gryzoni oraz zwiększają uszkodzenia drzew przez przymrozki wiosenne. Największe zagrożenia powoduje rozwój zachwaszczenia w okresie kwiecień sierpień. 1. Chemiczne metody zwalczania chwastów Przed założeniem sadu, dolistne herbicydy układowe, mogą być stosowane do zwalczania chwastów wieloletnich (trwałych). W sadach z IP, z pewnymi ograniczeniami, mogą być użyte wszystkie herbicydy zarejestrowane do jabłoni. W trzech pierwszych latach prowadzenia sadu dopuszcza się coroczne stosowanie środków doglebowych, których okres efektywnego działania w glebie w okresie wegetacji roślin nie przekracza 3 miesięcy. Łączna dawka herbicydu doglebowego w ciągu roku lub suma dawek - późnojesiennej i wiosennej, nie powinna przekroczyć maksymalnej zalecanej jednorazowo dawki. Herbicydy stosuje się regularnie wyłącznie pod koronami drzew, w pasach herbicydowych, których powierzchnia nie powinna być większa niż 50% ogólnej powierzchni nasadzenia. Herbicydy dolistne są najczęściej aplikowane w trzech podstawowych terminach: na przełomie kwietnia i maja, w czerwcu i lipcu oraz w przypadku środków dobrze działających w niskiej temperaturze jesienią, w listopadzie. Jeśli w etykiecie nie podano terminu stosowania (np. do kwitnienia lub po zbiorze owoców rośliny uprawnej), ewentualnie okresu karencji wyrażonego w dniach, to środek powinien być użyty nie później niż miesiąc przed zbiorem jabłek. Przy regularnym stosowaniu herbicydów należy zadbać o rotację (zmianowanie) środków o różnym mechanizmie działania. Zakres i sposób użycia chemicznych środków chwastobójczych, w tym maksymalna liczba zabiegów w sezonie, powinny być zgodne z ich etykietami. Opryskiwanie herbicydami powinno odbywać się w warunkach i w sposób, który umożliwi osiągnięcie maksymalnej potencjalnej skuteczności. Optymalny efekt opryskiwania jest osiągany przez prawidłowy wybór: rodzaju środka i adiuwanta (wspomagacza), jeśli taki jest zalecany, dawek, terminu zabiegu z uwzględnieniem fazy rozwojowej chwastów i warunków pogodowych, objętości cieczy opryskowej oraz techniki opryskiwania. Aktualne 20
informacje o stosowaniu herbicydów dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, (www.minrol.gov.pl) w zakładce Informacje branżowe > Produkcja roślinna > Ochrona roślin > Wyszukiwarka i etykiety środków ochrony roślin. Wykaz środków ochrony roślin do integrowanej produkcji jest corocznie opracowywany przez Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach i publikowany w Programie Ochrony Roślin Sadowniczych. Informacja dotycząca środków ochrony roślin do integrowanej produkcji podana jest również w Zaleceniach Ochrony Roślin wydawanych przez Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu. Środki ochrony roślin należy stosować zgodnie z podanymi w etykiecie zaleceniami oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. 2. Mechaniczne metody zwalczania chwastów Mechaniczne zwalczanie chwastów polega najczęściej na systematycznej uprawie gleby i jest wykonywane przede wszystkim w międzyrzędziach młodego sadu. Powierzchnia utrzymywana w ten sposób, określana jest mianem czarnego lub mechanicznego ugoru. Uprawę gleby podczas wegetacji roślin przeprowadza się z różną częstotliwością (od 10 dni do 4 tygodni), przy użyciu glebogryzarek, kultywatorów, bron lub agregatów uprawowych. Terminy uprawek uzależnione są od wschodów chwastów oraz występowania opadów. W okresie wegetacji roślin glebę uprawia się płytko, na głębokość kilku centymetrów. Liczba zabiegów wykonywanych wiosną i latem do sierpnia, powinna być ograniczona do 4-6, a na ciężkich glebach do 8 zabiegów w ciągu sezonu, aby ograniczyć degradację i erozję gleby. W sadach istnieje możliwość zmechanizowanej uprawy gleby pod koronami drzew przy użyciu automatycznych glebogryzarek z bocznymi, uchylnymi sekcjami roboczymi. Uprawa mechaniczna może być także wykonywana po obydwu stronach rzędów drzew i stanowić część kompleksowej technologii pielęgnacji gleby, metodą sandwicha (kanapki). Po każdej stronie pozostawia się pas płytko uprawianej gleby o szerokości 60-90 cm. Uprawy są wykonywane na głębokość 5-10 cm, po osiągnięciu przez chwasty około 10 cm wysokości, 5-6 razy w okresie kwiecień-sierpień, najczęściej przy użyciu glebogryzarki, brony sprężynowej lub talerzowej na bocznym wysięgniku. W ramach tego systemu, pośrodku rzędu drzew pozostawia się nieuprawiany pas roślinności zielnej o szerokości 30-50 cm. Pas ten może być obsiany roślinami okrywowymi, koszony lub opryskiwany herbicydami. Pośrodku międzyrzędzi utrzymywana jest murawa. 21
3. Rośliny okrywowe Rośliny okrywowe, najczęściej murawy z wieloletnich traw łąkowych kostrzewy czerwonej (zarówno form kępkowych, jak i rozłogowych), wiechliny łąkowej oraz życicy trwałej (rajgras angielski), są optymalnym sposobem utrzymania międzyrzędzi w sadzie. Trawy wysiewane są z reguły w trzecim roku od posadzenia drzew i koszone po osiągnięciu 15 cm wysokości, przeciętnie 6-8 razy w sezonie. Dopuszczone jest także tzw. naturalne zadarnienie międzyrzędzi, szczególnie jeśli rozwijają się w nim trawy np. wiechlina roczna. Na terenach pagórkowatych, aby ograniczyć erozję gleby oraz na glebach bardzo żyznych, murawa jest zakładana w pierwszym roku prowadzenia sadu. Murawa na całej powierzchni jest wdrażana w szczególnych przypadkach, np. w starszych sadach z silnie rosnącymi drzewami i w rejonach podgórskich, z dużą ilością opadów atmosferycznych. W takich sadach, przy niewielkim zagrożeniu gryzoniami, jako rośliny okrywowe mogą być traktowane słabo rosnące chwasty, np. wiechlina roczna, jasnota różowa, rzodkiewnik pospolity, gwiazdnica pospolita, które ograniczają erozję gleby oraz rozwój gatunków bardziej uciążliwych. Informacje odnośnie stosowania ściółek znajdują się w rozdziale IV, w podrozdziale 2. IV. PIELĘGNACJA SADU 1. Nawadnianie jabłoni Jabłonie, ze względu na stosunkowo długi okres uprawy, mają wysokie potrzeby wodne. Dla zapewnienia jabłoniom odpowiedniej ilości wody w naszych warunkach klimatycznych niezbędne są roczne opady w granicach 550-750 mm. Niestety w wielu rejonach kraju opady są znacznie niższe, nie osiągają nawet 500 mm. Dodatkowym problemem jest coraz częstsze występowanie długich okresów bezopadowych oraz intensyfikacja produkcji jabłoni. Obecnie większość sadów to intensywne nasadzenia drzew szczepionych na podkładkach karłowych. Drzewa takie maja stosunkowo słaby i płytki system korzeniowy. W przypadku sadzenia ich na glebach lekkich nawadnianie może być potrzebne w każdym roku. Mała pojemność wodna gleb lekkich powoduje ograniczoną dostępność wody dla jabłoni nawet w stosunkowo krótkich okresach bezopadowych. Brak wody jest powodem nie tylko znacznego ograniczenia plonu ale przede wszystkim pogorszenia jakości owoców. Ograniczona dostępność wody powoduje także słabe wyrastanie drzew co ogranicza plon w latach następnych. Uwzględniając potrzeby wodne jabłoni i średnie wielkości opadów w Polsce, maksymalne zapotrzebowanie na wodę dla deszczowni można oszacować na 3-3,6 mm/dzień, a dla systemów kroplowych 2-2,5 mm/dzień. Niestety w latach ekstremalnie suchych wartości te mogą przekraczać nawet 5 mm dla deszczowania i 4 mm dla nawadniania kroplowego. 22
Nawadniane jabłoni może być prowadzone za pomocą deszczowni, systemów podkoronowego minizraszania lub systemów nawodnień kroplowych. Wybór rodzaju nawadniania zależny jest przede wszystkim od dostępności wody i energii, rozstawy drzew i możliwości technicznych gospodarstwa. Deszczowanie Aby uzyskać prawidłową równomierność zraszania rozstawa zraszaczy powinna być równa promieniowi ich zasięgu. Częstotliwość nawadniania zależna jest od wielkości roślin i przebiegu pogody, a pojedyncze dawki wody wynikają z głębokości zalegania systemu korzeniowego i pojemności wodnej gleby (Tab.10). Tabela 10. Przybliżone, maksymalne wielkości dawek polewowych (w mm*) dla sadu jabłoniowego uprawianego na różnych typach gleb (dla zwilżenia gleby do 30 cm) Gliny Gliny piaszczyste Piaski gliniaste Piaski słabo gliniaste 36 30 24 18 *1 mm = 1 l/m 2 = 10 m 3 /ha System deszczowniany może służyć także do schładzania owoców w czasie ekstremalnych upałów i ochrony roślin przed przymrozkami wiosennymi. Deszczowanie roślin w okresie występowania przymrozków może zapobiegać uszkodzeniu kwiatów nawet przy spadku temperatur do -5 C. W instalacjach przeciwprzymrozkowych montowane są specjalne zraszacze, w których sprężyny przykryte są kołpakami. Przy projektowaniu instalacji do ochrony roślin przed przymrozkami należy pamiętać, że intensywność zraszania nie powinna być mniejsza niż 3,5 mm/m 2 /h (35 m 3 /ha/h). Minizraszanie Minizraszanie polega na zraszaniu powierzchni gleby tylko w pobliżu roślin. W systemie minizraszania woda wydatkowana jest poprzez małe wykonane z tworzywa sztucznego emitery (minizraszacze o wydatku 20 200 l/h). Zależnie od rodzaju zastosowanej wkładki uderzeniowej minizraszacze emitują wodę w postaci kropel lub strumieni. Rodzaj zastosowanej wkładki wpływa także na kształt zwilżanej powierzchni. W systemach minizraszania emitery umieszczane są w rzędach lub pobliżu rzędów drzew. System minizraszania podkoronowego wymaga stosunkowo dobrego filtrowania wody ponieważ dysze niektórych minizraszaczy mają średnicę poniżej 1 mm. Ten system nawadniania nie zwilża liści i międzyrzędzi. Minizraszacze umieszczane ponad koronami drzew mogą służyć także do ochrony kwiatów i zawiązków owocowych przed przymrozkami wiosennymi. Minizraszacze podkoronowe stosowane są przede wszystkim przy wystąpieniu bardzo wysokiej zawartości żelaza lub w sadach ekstensywnych gdzie drzewa posadzone są w 23
większej rozstawie. Stosując minizraszanie unika się zwilżania pni drzew. Długotrwałe zraszanie pni może sprzyjać występowaniu chorób kory i drewna. System nawadniania kroplowego Z uwagi na bardzo oszczędne gospodarowanie wodą ten system nawodnieniowy może być szczególnie polecany przy ograniczonym wydatku źródła wody. Jako emitery stosuje się tu linie kroplujące, w których kroplowniki umieszczone są wewnątrz przewodów polietylenowych. Na glebach lekkich zaleca się stosowanie linii kroplujących w rozstawie co 50-60 cm, na glebach ciężkich rozstawa ta może wynosić nawet 70 cm. W terenie płaskim stosujemy tańsze emitery bez kompensacji. Natomiast w terenie pagórkowatym, dla zapewnienia niezbędnej równomierności nawadniania, stosujemy linie kroplujące z kompensacją lub typu CNL (nie wydatkujące wody przy niskich ciśnieniach). Zalecana maksymalna długość ciągu nawodnieniowego uzależniona jest od typu emitera, średnicy wewnętrznej przewodu, wydatku i rozstawy emiterów. Czas użytkowania linii kroplujących jest wypadkową jakości tworzywa, grubości ścianki przewodu i warunków eksploatacji (np. jakości wody). W sadach poleca się stosowanie linii kroplujących o grubości ścianki 0,33 1,14 mm. Aby przedłużyć czas użytkowania cienkościennych linii kroplujących można je umieszczać pod powierzchnią gleby na głębokości 5-20 cm. Umieszczanie linii kroplujących pod powierzchnią gleby zwiększa ryzyko blokowania emiterów przez korzenie roślin, dlatego do nawadniania wgłębnego stosujemy tylko emitery, których producent w specyfikacji technicznej zapewnia odporność instalacji na wrastanie korzeni. Podstawową wadą systemów nawodnień kroplowych jest wrażliwość kroplowników na zanieczyszczenia wody. Jakość zanieczyszczeń zależna jest od rodzaju źródła wody. Woda czerpana ze zbiorników otwartych zawiera zanieczyszczenia mechaniczne (piasek, obumarłe części roślin i zwierząt), a także biologiczne (glony, bakterie), natomiast woda pochodząca ze studni głębinowych często zawiera duże ilości związków Fe, Mn, Ca i Mg, które mogą blokować emitery. Tabela 11 zawiera informację o wpływie jakości wody na prawdopodobieństwo zapchania się emiterów kroplowych. Tabela 11. Ocena jakości wody do nawodnień kroplowych. Czynniki Prawdopodobieństwo zapchania emiterów Zawartość części stałych [mg/l] ph Mangan [ppm] Żelazo [ppm] Bakterie [liczba / ml] małe średnie duże <50 <7 <0,1 <0,1 10000 24 50-100 7,0 8,0 0,1 1,5 0,1 1,5 10000-50000 >100 >8,0 >1,5 >1,5 50000