STUDIA PRAWNICZE Prawo karne Andrzej Marek Violetta Konarska-Wrzosek 11. wydanie C.H.BECK
STUDIA PRAWNICZE Prawo karne
Prawo karne Andrzej Marek prof. zw. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Violetta Konarska-Wrzosek prof. dr hab. nauk prawnych profesor zwyczajny Kierownik Katedry Prawa Karnego i Kryminologii Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 11. wydanie zmienione i uaktualnione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016
Propozycja cytowania: A. Marek, V. Konarska-Wrzosek, Prawo karne, wyd. 11, Warszawa 2016, Nb. 88 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-8349-1 ISBN e-book 978-83-255-8350-7
Przedmowa Niniejsze jedenaste wydanie tego podręcznika ukazuje się po upływie 5 lat od poprzedniej edycji, która miała miejsce w 2011 r. i 4 lata po śmierci jego głównego twórcy Profesora Andrzeja Marka, wieloletniego Kierownika Katedry Prawa Karnego i Kryminologii Wydziału Prawa i Administracji UMK w Toruniu, której prowadzenie przejęłam z dniem 1 stycznia 2011 r. Na prośbę Wydawnictwa C.H. Beck podjęłam się jego aktualizacji, gdyż podręcznik ten cieszył się dużym uznaniem w środowisku prawniczym i byłoby wielką stratą gdyby zniknął spośród oferowanych Czytelnikom podręczników akademickich. Obecne wydanie różni się znacznie od poprzedniego i to nie tylko dlatego, że dołączyłam do niego jako drugi Autor, co naturalnie musiało zaznaczyć się wyraźnie w zakresie problematyki, w której się specjalizuję, ale przede wszystkim dlatego, że w ciągu minionych 5 lat dokonano aż 42 nowelizacji Kodeksu karnego. Obowiązujące prawo karne od 2011 r. bardzo się zmieniło. Spośród wielu nowelizacji szczególnie dużo istotnych zmian przyniosła nowela z 20.2.2015 r., którą można określić swoistą rewolucją w obszarze prawa karnego materialnego. Niektóre nowe instytucje i rozwiązania wprowadzone przez tę najobszerniejszą, jak dotąd, nowelizację KK z 1997 r. zostały już uchylone przez dwie ustawy nowelizacyjne z 11.3.2016 r., jednak większość z nich pozostała i charakteryzuje system obowiązującego aktualnie prawa karnego. Oddawany do rąk Czytelnika podręcznik objaśnia w pełni aktualny stan prawny, ale jego ambicją od początku powstania było ukazanie go w ujęciu ewolucyjnym, w nawiązaniu do uregulowań dwóch poprzednich polskich kodeksów karnych, tj. KK z 1932 r. i KK z 1969 r. W niniejszym wydaniu uaktualniono oprócz stanu prawnego także literaturę przedmiotu oraz dotyczące prawa karnego orzecznictwo sądowe (Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego; uwzględniono również ciekawsze orzeczenia sądów apelacyjnych). Podręcznik ten jest adresowany do szerokiego kręgu odbiorców zarówno teoretyków, jak i praktyków prawa karnego. Przede wszystkim jednak, z uwagi na kompletność i systematyczny charakter opracowania, powinien zapewnić studiującym prawo karne podstawę do gruntownego opanowania wiedzy
VI Przedmowa z tej dziedziny. Należy zaznaczyć, że w podręczniku nie unikano zagadnień spornych, dyskusyjnych, wręcz przeciwnie podnoszono je, aby przez wskazywanie różnicy zdań w istotnych kwestiach uświadamiać Czytelnikowi złożoność problemów tej jakże interesującej, ale i trudnej dziedziny, jaką jest prawo karne, a zarazem zachęcać do własnej, twórczej pracy. Pogłębianiu poszczególnych zagadnień służyć powinien obszerny zestaw literatury specjalistycznej, wskazanej przy każdym z paragrafów podręcznika. Może on być szczególnie przydatny piszącym prace magisterskie, doktorskie lub podejmującym innego typu opracowania z zakresu szeroko pojętego prawa karnego. Toruń, kwiecień 2016 r. Violetta Konarska-Wrzosek
Spis treści Przedmowa.... V Literatura ogólna... XXI Wykaz skrótów.... XXV CZĘŚĆ OGÓLNA Dział I. Wiadomości wstępne. Ustawa karna... 3 Rozdział I. Prawo karne, jego podział i dotychczasowe reformy... 5 1. Pojęcie i rodzaje prawa karnego... 5 1. Ogólne pojęcie... 5 2. Prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze... 8 3. Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego... 10 4. Pozakodeksowe prawo karne... 12 2. Szczególne cechy i funkcje prawa karnego... 13 1. Szczególne cechy... 13 2. Funkcje........................................... 14 3. Polskie kodyfikacje karne XX w.... 17 1. Dziedzictwo Kodeksu karnego z 1932 r.... 17 2. Kodeks karny PRL z 1969 r., jego krytyka i zmiany w latach 1989 1995... 18 3. Kodeks karny z 1997 r. i jego nowelizacje... 20 Rozdział II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne... 27 4. Główne kierunki (szkoły) w nowożytnej nauce prawa karnego.. 27 1. Kierunek postępowo-humanitarny Oświecenia... 27 2. Szkoła klasyczna... 29 3. Szkoła pozytywna (antropologiczna).................... 30 4. Szkoła socjologiczna... 32 5. Kierunek dogmatyczno-normatywny... 34 6. Ruch obrony społecznej i filozofia resocjalizacji... 34 7. Idea sprawiedliwego karania i inne nurty współczesne... 35 5. Współczesna nauka prawa karnego i nauki z nią związane... 36 1. Nauka prawa karnego a kryminologia... 37 2. Polityka kryminalna i inne nauki kryminologiczne... 38 3. Wiktymologia... 39 4. Kryminalistyka i nauki pomocnicze... 40
VIII Spis treści Rozdział III. Podstawowe informacje o przestępczości... 41 6. Źródła wiedzy o przestępczości... 41 1. Miarodajność statystyk i problem ciemnej liczby... 41 2. Badania wiktymizacyjne... 42 7. Stan przestępczości... 44 1. Podstawowe dane statystyczne... 44 2. Ocena... 47 8. Etiologia przestępczości w kryminologii polskiej... 52 1. Przegląd teorii... 52 2. Zarys własnej koncepcji.............................. 54 Rozdział IV. Ustawa karna, jej budowa i stosowanie.... 56 9. Ustawa jako źródło prawa karnego... 56 1. Zasada nullum crimen sine lege i zakaz analogii... 56 2. Rodzaje źródeł prawa karnego... 58 10. Struktura przepisów prawa karnego... 61 1. Budowa przepisów... 61 2. Rodzaje dyspozycji i sankcji... 62 11. Wykładnia przepisów... 66 1. Wykładnia autentyczna, sądowa i naukowa... 66 2. Metody wykładni... 68 Rozdział V. Zasady obowiązywania ustawy karnej... 70 12. Zasada lex retro non agit................................ 70 13. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu... 72 1. Czas popełnienia przestępstwa... 72 2. Zagadnienia zmiany ustawodawstwa.................... 74 14. Obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca i osób... 77 1. Zasada terytorialności... 78 2. Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą... 80 3. Zasada represji wszechświatowej... 83 Dział II. Nauka o przestępstwie i zasadach odpowiedzialności... 87 Rozdział I. Ogólne pojęcie przestępstwa... 89 15. Ustawowa forma i społeczna treść przestępstwa... 89 1. Rozwój nauki o istocie przestępstwa... 89 2. Zagadnienie społecznej szkodliwości (niebezpieczeństwa) czynu... 91 16. Definicja przestępstwa i jej elementy... 94 1. Definicja.......................................... 94 2. Pojęcie czynu... 95 3. Bezprawność karna i wina... 98 4. Ustawowe znamiona... 100 17. Podmiot przestępstwa... 101 1. Podmiot przestępstwa według Kodeksu karnego a szczególna odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych... 102
Spis treści IX 2. Nieletni i młodociani... 104 3. Przestępstwa powszechne i indywidualne... 105 18. Ciężar gatunkowy przestępstwa. Pojęcia zbrodni, występku i wykroczenia... 107 Rozdział II. Przedmiot i strona przedmiotowa przestępstwa... 110 19. Przedmiot ochrony (zamachu)... 110 1. Uwagi ogólne... 110 2. Przestępstwa podobne... 112 20. Znamiona strony przedmiotowej... 113 1. Forma czynu. Warunki odpowiedzialności za zaniechanie... 113 2. Przestępstwa materialne, formalne i z narażenia na niebezpieczeństwo... 116 3. Pozostałe znamiona... 118 21. Kwalifikowane i uprzywilejowane typy przestępstw... 119 22. Zagadnienie związku przyczynowego... 122 Rozdział III. Strona podmiotowa przestępstwa. Wina i jej formy... 127 23. Wina jako podmiotowa podstawa odpowiedzialności... 127 24. Teorie winy... 130 1. Teoria psychologiczna... 130 2. Teorie normatywna i kompleksowa... 132 3. Definicja.......................................... 134 25. Formy winy... 135 1. Formy winy umyślnej... 136 2. Wina nieumyślna... 140 3. Wina kombinowana... 142 26. Kwestia stopniowania winy... 143 Rozdział IV. Okoliczności uchylające (umniejszające) winę... 147 27. Problematyka błędu... 147 1. Błąd co do znamion... 147 2. Nieświadomość bezprawności... 151 3. Błąd co do okoliczności uchylających odpowiedzialność... 153 28. Niepoczytalność i poczytalność ograniczona... 155 1. Pojęcie niepoczytalności i ograniczonej poczytalności... 155 2. Kwestia odpowiedzialności za czyn popełniony w stanie odurzenia... 158 29. Anormalna sytuacja motywacyjna... 160 1. Rozkaz przełożonego... 160 2. Stan wyższej konieczności............................ 163 Rozdział V. Okoliczności uchylające karną bezprawność czynu... 165 30. Pojęcie okoliczności uchylających karną bezprawność czynu... 165 31. Obrona konieczna... 168
X Spis treści 1. Pojęcie i warunki... 168 2. Przekroczenie granic... 172 32. Stan wyższej konieczności jako kontratyp... 174 33. Dopuszczalne ryzyko... 176 1. Ryzyko nowatorskie... 177 2. Ryzyko sportowe... 178 34. Szczególne uprawnienia i obowiązki... 179 1. Ogólne warunki... 179 2. Wychowawcze karcenie małoletnich... 180 3. Samopomoc legalna... 181 35. Znaczenie zgody pokrzywdzonego... 181 36. Zabiegi lecznicze i aborcja... 183 1. Pojęcie i warunki zabiegów leczniczych... 184 2. Warunki legalności aborcji... 186 Rozdział VI. Formy popełnienia przestępstwa... 189 37. Stadia realizacji przestępstwa... 189 1. Uwagi ogólne... 189 2. Usiłowanie... 191 3. Usiłowanie nieudolne... 194 4. Karalność usiłowania... 195 5. Przygotowanie... 197 38. Odpowiedzialność za udział i współdziałanie w przestępstwie... 198 39. Podżeganie i pomocnictwo... 200 1. Pojęcie i ogólne warunki odpowiedzialności.............. 201 2. Podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych.. 203 40. Sprawstwo i współsprawstwo... 205 1. Formy sprawstwa... 206 2. Współsprawstwo... 207 Rozdział VII. Zbieg przestępstw i zbieg przepisów ustawy.... 211 41. Prawna jedność przestępstwa... 211 1. Przestępstwa złożone i wieloczynowe... 212 2. Przestępstwo ciągłe i przestępstwo trwałe... 213 3. Czyny współukarane... 217 42. Zbieg przestępstw i ciąg przestępstw... 218 1. Pojęcie i warunki zbiegu przestępstw... 218 2. Kara łączna... 220 3. Ciąg przestępstw... 224 43. Zbieg przepisów ustawy... 225 1. Zbieg pozorny (pomijalny... 226 2. Rzeczywisty zbieg przepisów i problemy jego kwalifikacji prawnej........................................... 229
Spis treści XI Dział III. Kary i inne środki prawnokarne oraz ich stosowanie.... 233 Rozdział I. Pojęcie i systematyka kar oraz innych środków prawnokarnych... 235 44. Pojęcie kary, jej cele i funkcje... 235 1. Ogólne pojęcie kary... 235 2. Typy racjonalizacji kary... 237 3. Istota, cele i funkcje kary... 239 45. Środki karne... 242 1. Pojęcie środków karnych... 243 2. Systematyka kar i innych środków karnych... 244 46. Zasada humanitaryzmu w stosowaniu kar i środków karnych... 247 Rozdział II. Kary... 250 47. Problem kary śmierci i jej abolicja... 250 1. Proces eliminacji kary śmierci... 250 2. Argumenty przeciw i za... 252 3. Moratorium na karę śmierci w Polsce i jej ostateczne uchylenie... 254 48. Kara pozbawienia wolności... 255 1. Historia kary... 256 2. Współczesna i przyszła rola kary pozbawienia wolności... 258 49. Kara ograniczenia wolności... 262 50. Kara grzywny... 267 1. Uwagi ogólne... 268 2. System stawek dziennych... 269 51. Modyfikacja kar orzeczonych i kary zastępcze... 272 Rozdział III. Środki karne... 275 52. Pozbawienie praw oraz zakazy i nakazy... 275 1. Uwagi ogólne... 275 2. Pozbawienie praw publicznych... 277 3. Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej... 279 4. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi... 280 5. Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu... 281 6. Nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym... 281 7. Zakaz wstępu na imprezę masową...................... 284 8. Zakaz wstępu do ośrodków gier lub uczestnictwa w grach hazardowych... 286 53. Zakaz prowadzenia pojazdów... 287
XII Spis treści 54. Świadczenie pieniężne... 292 55. Podanie wyroku do publicznej wiadomości... 293 56. Przepadek przedmiotów i korzyści pochodzących z przestępstwa... 295 1. Rodzaje przedmiotów podlegających przepadkowi... 296 2. Przepadek korzyści lub jej równowartości... 299 57. Naprawienie szkody i nawiązka... 302 1. Obowiązek naprawienia szkody... 302 2. Nawiązka... 305 Rozdział IV. Środki probacyjne... 308 58. Pojęcie i formy probacji... 308 59. Warunkowe umorzenie postępowania... 310 1. Pojęcie, przesłanki stosowania i problem kompetencji... 310 2. Obowiązki próby i skutki jej przebiegu... 313 60. Warunkowe zawieszenie wykonania kary... 315 1. Przesłanki stosowania... 316 2. Obowiązki próby i dozór kuratorski... 319 3. Skutki przebiegu okresu próby... 323 61. Warunkowe przedterminowe zwolnienie... 326 1. Przesłanki stosowania... 327 2. Obowiązki próby i skutki jej przebiegu... 329 Rozdział V. Środki zwalczania recydywy oraz przestępczości zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligańskiej... 332 62. Zagadnienie recydywy... 332 1. Pojęcie recydywy i jej kryminogenność... 332 2. Zmiany modelu walki z recydywą w latach 1932 1995... 334 3. Odpowiedzialność recydywistów w świetle obowiązującego Kodeksu karnego... 337 63. Przestępczość zawodowa, zorganizowana i terrorystyczna... 340 1. Pojęcie oraz główne cechy... 340 2. Środki przeciwdziałania... 342 64. Przestępczość o charakterze chuligańskim... 345 1. Pojęcie chuligańskiego charakteru czynu... 346 2. Zaostrzenie odpowiedzialności... 348 Rozdział VI. Sądowy wymiar kary i innych środków prawnokarnych... 350 65. Ogólne zasady sądowego wymiaru kary (i innych środków prawnokarnych... 350 1. Uwagi ogólne... 350 2. Zasada swobody sądu w ramach ustawy... 352 3. Zasady humanitaryzmu i indywidualizacji... 353 4. Zasada oznaczoności kary i innych środków prawnokarnych oraz nieoznaczoności trwania środków zabezpieczających... 354
Spis treści XIII 5. Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolności na poczet kary oraz faktycznego stosowania środków zapobiegawczych na poczet orzeczonych środków karnych... 355 66. Dyrektywy wymiaru kary i innych środków prawnokarnych... 357 1. Uwagi wstępne... 358 2. Dyrektywy sprawiedliwości kary... 359 3. Dyrektywy prewencji indywidualnej i ogólnej... 360 4. Problem wzajemnego stosunku dyrektyw... 361 5. Dyrektywy szczególne... 363 6. Okoliczności wpływające na wymiar kary (i pozostałych środków prawnokarnych)... 368 67. Nadzwyczajne złagodzenie kary i odstąpienie od jej wymierzenia... 370 1. Pojęcie, zakres i przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary 371 2. Odstąpienie od ukarania.............................. 376 68. Praktyka orzekania kar i innych środków prawnokarnych... 377 Rozdział VII. Środki zabezpieczające... 382 69. Geneza i ewolucja środków zabezpieczających... 382 1. Historyczne uwarunkowania... 382 2. Regulacje Kodeksu karnego z 1969 r... 383 70. Środki zabezpieczające w pierwotnej wersji Kodeksu karnego z 1997 r.............................................. 384 1. Środki o charakterze leczniczo-izolacyjnym i rehabilitacyjnym... 385 2. Nielecznicze środki zabezpieczające w pierwotnej wersji KK 388 71. Środki zabezpieczające po nowelizacji z 20.2.2015 r.... 389 Rozdział VIII. Środki stosowane wobec nieletnich... 394 72. Zasady postępowania w sprawach nieletnich... 394 1. Ewolucja prawa karnego dotyczącego nieletnich... 394 2. Czyn karalny i demoralizacja jako przesłanki interwencji sądu rodzinnego... 397 73. Środki stosowane wobec nieletnich... 399 1. Środki wychowawcze... 400 2. Środki poprawcze... 402 3. Wyjątkowa odpowiedzialność karna nieletnich... 404 Rozdział IX. Uchylenie karalności i darowanie kary. Zatarcie skazania... 407 74. Okoliczności uchylające karalność... 407 1. Immunitety... 407 2. Przedawnienie... 409 3. Ustawowe klauzule niekaralności... 413 75. Abolicja, amnestia i ułaskawienie... 413 76. Zatarcie skazania... 416
XIV Spis treści CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA Rozdział I. Wiadomości wstępne... 421 77. Systematyka Części szczególnej Kodeksu karnego.... 421 Rozdział II. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstwa wojenne... 424 78. Regulacje prawa karnego międzynarodowego... 424 79. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstwa wojenne w polskim prawie karnym.... 426 Rozdział III. Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej i jej obronności.... 432 80. Zagadnienia ogólne... 432 1. Ewolucja przestępstw przeciwko państwu... 432 2. Założenia Kodeksu karnego z 1997 r.... 433 81. Zamach na niepodległość, integralność i bezpieczeństwo państwa 434 1. Zamach stanu... 435 2. Zamach na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.......... 436 3. Zamach na konstytucyjny organ państwa... 437 82. Szpiegostwo i inne przestępstwa na szkodę Rzeczypospolitej Polskiej... 438 1. Szpiegostwo... 439 2. Dezinformacja wywiadowcza... 441 3. Nadużycie zaufania w stosunkach z zagranicą... 442 4. Klauzule czynnego żalu... 443 5. Ochrona przedstawicieli innych państw i ich symboli... 443 83. Przestępstwa przeciwko obronności... 445 1. Zamach na jednostkę Sił Zbrojnych... 445 2. Służba w obcym wojsku... 447 3. Uchylanie się od służby wojskowej lub służby zastępczej... 447 Rozdział IV. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu... 450 84. Zbrodnia zabójstwa... 450 1. Zabójstwo w typie podstawowym... 450 2. Zabójstwo kwalifikowane... 453 85. Uprzywilejowane typy zabójstwa... 457 1. Zabójstwo z afektu... 457 2. Zabójstwo eutanatyczne... 459 3. Zabójstwo noworodka... 461 86. Inne przestępstwa przeciwko życiu... 463 1. Nakłanianie i pomoc do samobójstwa... 463 2. Nieumyślne spowodowanie śmierci... 465 87. Karalne przerwanie ciąży (aborcja)... 466 88. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu... 469
Spis treści XV 89. Przestępstwa polegające na narażeniu życia lub zdrowia na niebezpieczeństwo... 472 1. Bójka i pobicie... 473 2. Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo... 475 3. Nieudzielenie pomocy... 477 4. Narażenie na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną... 478 5. Szerzenie narkomanii... 478 Rozdział V. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i środowisku... 481 90. Spowodowanie powszechnego zagrożenia... 481 1. Uwagi ogólne... 481 2. Zdarzenie powszechnie niebezpieczne i bezpośrednie niebezpieczeństwo takiego zdarzenia... 483 3. Sprowadzenie stanu powszechnego zagrożenia... 485 91. Terroryzm lotniczy lub morski... 486 92. Przestępstwa przeciwko środowisku... 488 1. Uwagi ogólne... 488 2. Spowodowanie zniszczeń w świecie roślinnym lub zwierzęcym... 489 3. Zanieczyszczenie środowiska... 490 4. Inne zagrożenia... 491 Rozdział VI. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji... 494 93. Katastrofa i wypadek komunikacyjny... 494 1. Katastrofa i wypadek komunikacyjny kryteria rozróżnienia 494 2. Znamiona wypadku komunikacyjnego... 496 94. Warunki karalności przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji........................................ 499 1. Lekki wypadek w komunikacji występek czy wykroczenie?... 499 2. Nietrzeźwość kierującego pojazdem i ucieczka z miejsca zdarzenia jako przesłanki karalności... 500 3. Inne przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji... 503 Rozdział VII. Przestępstwa przeciwko wolności.... 506 95. Zagadnienia ogólne... 506 96. Bezprawne pozbawienie wolności... 507 1. Pozbawienie wolności w typie podstawowym... 508 2. Kwalifikowane typy przestępstwa... 510 3. Handel ludźmi... 511 97. Groźba karalna i zmuszanie... 511 1. Groźba karalna... 512 2. Zmuszanie do określonego zachowania się... 513 98. Naruszenie miru domowego i sfery prywatności... 515
XVI Spis treści 1. Naruszenie miru domowego... 516 2. Utrwalanie lub rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby... 518 Rozdział VIII. Przestępstwa przeciwko wolności i obyczajności w dziedzinie stosunków seksualnych... 519 99. Zgwałcenie i inne przestępstwa przeciwko wolności seksualnej... 519 1. Zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej... 519 2. Kwalifikowane typy przestępstwa... 523 3. Wykorzystanie seksualne osoby w stanie nienormalnym, osoby zależnej lub małoletniego... 524 100. Kazirodztwo i deprawacja seksualna małoletnich... 526 1. Kazirodztwo... 527 2. Wykorzystanie seksualne małoletniego... 528 3. Zakazany kontakt z małoletnim i zakaz propagowania pedofilii... 530 101. Rozpowszechnianie pornografii... 531 1. Spór o pojęcie pornografii... 531 2. Przesłanki karalności i jej zakres... 533 102. Przestępstwa związane z prostytucją... 536 1. Sytuacja prawna prostytucji... 536 2. Przestępstwa eksploatacji prostytucji... 537 Rozdział IX. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece.... 539 103. Prawnokarna ochrona rodziny... 539 1. Uwagi ogólne... 539 2. Bigamia... 540 104. Przestępstwo znęcania się... 541 1. Typ podstawowy znęcania się... 541 2. Typy kwalifikowane... 543 105. Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego... 544 106. Przestępstwa przeciwko opiece... 545 1. Rozpijanie małoletniego... 546 2. Porzucenie i uprowadzenie małoletniego... 546 3. Organizowanie nielegalnej adopcji... 548 Rozdział X. Przestępstwa przeciwko czci, nietykalności i innym prawom jednostki... 549 107. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności człowieka... 549 1. Zniesławienie... 549 2. Zniewaga... 552 3. Naruszenie nietykalności cielesnej... 554 108. Przestępstwa przeciwko korzystaniu z wolności sumienia i wyznania... 555 109. Przestępstwa przeciwko podstawowym prawom pracownika... 557
Spis treści XVII Rozdział XI. Przestępstwa przeciwko mieniu.... 562 110. Zagadnienia ogólne... 562 111. Kradzież i przywłaszczenie... 564 1. Uwagi ogólne... 564 2. Kradzież... 565 3. Kradzież z włamaniem............................... 568 4. Przywłaszczenie... 571 112. Rozbój i inne przestępstwa rozbójnicze... 573 1. Rozbój... 573 2. Kradzież rozbójnicza... 575 3. Wymuszenie rozbójnicze... 576 113. Oszustwo i przestępstwa pokrewne... 577 1. Oszustwo klasyczne... 578 2. Oszustwo komputerowe... 580 3. Szalbierstwo i lichwa... 581 114. Paserstwo... 582 1. Paserstwo umyślne... 582 2. Paserstwo nieumyślne... 584 115. Inne przestępstwa przeciwko mieniu... 584 1. Zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy............... 585 2. Krótkotrwały zabór pojazdu mechanicznego... 586 Rozdział XII. Przestępstwa gospodarcze.... 588 116. Zagadnienia ogólne... 588 1. Przestępstwa gospodarcze w systemie gospodarki scentralizowanej.................................... 588 2. Koncepcja przestępstw gospodarczych w systemie gospodarki rynkowej... 589 117. Nadużycie zaufania i korupcja gospodarcza... 591 1. Przestępstwo nadużycia zaufania....................... 592 2. Przestępstwa korupcyjne... 595 118. Oszustwa w obrocie gospodarczym... 598 1. Oszustwa kredytowe, subwencyjne i w zakresie zamówień publicznych... 598 2. Oszustwo ubezpieczeniowe... 602 3. Oszustwo kapitałowe... 603 4. Oszustwo handlowe... 604 119. Udaremnienie lub utrudnianie przetargu publicznego... 605 120. Bankructwo i inne przestępstwa na szkodę wierzycieli... 607 1. Bankructwo... 608 2. Udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzycieli... 609 3. Faworyzowanie i przekupstwo wierzycieli... 611 121. Przestępstwo nierzetelnej dokumentacji działalności gospodarczej... 612 122. Przestępstwo prania pieniędzy... 614
XVIII Spis treści 123. Fałszerstwo pieniędzy, papierów wartościowych i innych przedmiotów uczestniczących w obrocie... 618 1. Uwagi ogólne... 618 2. Typy fałszerstwa... 619 Rozdział XIII. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości... 622 124. Uwagi ogólne... 622 125. Fałszywe oskarżenie i fałszywe zeznania... 623 1. Fałszywe oskarżenie lub zawiadomienie o przestępstwie oraz tworzenie fałszywych dowodów... 623 2. Fałszywe zeznania... 626 126. Wywieranie nacisku na sąd i utrudnianie postępowania karnego... 629 1. Wywieranie nacisku na sąd... 630 2. Zmuszanie strony, świadka, biegłego lub tłumacza... 630 3. Rozpowszechnianie wiadomości z postępowania karnego... 632 4. Poplecznictwo... 634 5. Niezawiadomienie o przestępstwie... 636 127. Przestępstwa przeciwko orzeczeniom sądów... 638 1. Samouwolnienie się oraz uwolnienie osoby pozbawionej wolności... 638 2. Naruszanie zakazów sądowych... 641 Rozdział XIV. Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządowych... 643 128. Uwagi ogólne... 643 129. Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego... 644 1. Pojęcie funkcjonariusza publicznego.................... 645 2. Nadużycie uprawnień... 646 130. Łapownictwo i płatna protekcja... 648 1. Uwagi ogólne... 649 2. Sprzedajność pełniącego funkcję publiczną... 650 3. Przekupstwo... 652 4. Przestępstwo płatnej protekcji... 653 131. Przestępstwa przeciwko funkcjonariuszom i instytucjom publicznym... 654 1. Czynna napaść i znieważenie funkcjonariusza... 654 2. Zmuszanie i opór wobec czynności służbowej... 657 3. Znieważenie oraz zakłócenie działalności organu państwowego lub instytucji... 658 4. Przywłaszczenie funkcji publicznej... 659 132. Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum... 660 Rozdział XV. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu.... 664 133. Uwagi ogólne.... 664 134. Przestępstwa przeciwko pokojowemu współżyciu i wolności zgromadzeń... 665
Spis treści XIX 1. Wzięcie zakładnika... 666 2. Nawoływanie do przestępstwa......................... 667 3. Rozpowszechnianie treści mogących ułatwić popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym... 668 4. Propaganda faszyzmu, totalitaryzmu oraz akty dyskryminacji...................................... 669 5. Naruszenie wolności zgromadzeń... 670 135. Udział w związkach i zgromadzeniach przestępnych... 671 1. Niebezpieczne zbiegowisko publiczne... 672 2. Udział w związku lub zorganizowanej grupie przestępnej... 673 136. Inne przestępstwa przeciwko porządkowi... 676 1. Kradzież i dewastowanie elementów sieci i linii przesyłowych lub komunikacyjnych... 676 2. Nielegalne posiadanie lub wyrób broni palnej... 677 3. Nielegalne przekroczenie granicy lub pobyt... 679 4. Znieważenie pomnika lub miejsca spoczynku............. 680 Rozdział XVI. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji i dokumentom... 682 137. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji stanowiących tajemnicę państwową, służbową lub zawodową... 682 1. Ochrona informacji stanowiących tajemnicę państwową (tajnych)... 682 2. Ochrona informacji stanowiących tajemnicę służbową lub zawodową... 684 138. Przestępstwa godzące w tajemnicę informacji i dostęp do informacji... 686 1. Naruszenie tajemnicy informacji i sfery prywatności... 687 2. Utrudnianie dostępu do informacji oraz niszczenie, zmienianie lub bezprawne wykorzystanie danych informatycznych... 689 139. Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów... 690 1. Uwagi ogólne... 690 2. Fałszerstwo dokumentu... 692 3. Poświadczenie nieprawdy... 693 4. Niszczenie dokumentów i znaków granicznych... 695 5. Przestępstwa przeciwko dokumentom tożsamości... 696 Indeks rzeczowy... 699