Uczulenia na owady (cz. I) Hypersensitivity to insects S U M M A R Y Insects (Insecta) are the most numerous order of animals in the world. Although Hymenoptera (Hymenoptera) are among the representatives of insects (Insecta) which have been most profoundly recognised medically, still twelve other orders have species capable of evoking allergic reactions in humans. Insect venom, salivary gland secretions, digestive enzymes, faeces, haemoglobin proteins, small sections of hair, hull, wings, exuviae/slough silk fibres all can be allergens or allergen sources. Besides stinging, noted in people hypersensitive to Hymenoptera venom, insect allergens may penetrate to human body via biting, inhalation, as well as with foodstuffs or contact.... Owady (Insecta) są najliczniejszą gromadą zwierząt na świecie. Choć błonkówki (Hymenoptera) należą do najlepiej pod względem medycznym poznanych przedstawicieli Insecta, to jednak aż wśród dwunastu innych rzędów spotyka się również gatunki zdolne do wywoływania odczynów alergicznych u ludzi. Uczulać mogą owadzie jady, wydzielina gruczołów ślinowych, enzymy trawienne, kał, białka hemoglobin, drobne cząstki włosków, łusek, skrzydeł, wylinek, włókien jedwabnych. Obok użądleń - odnotowywanych wśród uczulonych na jady błonkówek, alergeny owadzie mogą przeniknąć do ludzkiego organizmu drogą ukąszeń, drogą wziewną a także wraz z pokarmami oraz drogą kontaktową. Dr n.med. Piotr Brewczyński Wojewódzka Poradnia Alergologiczna w Katowicach Poradnia Alergologiczna Wielospecjalistycznej Przychodni NZOZ Dermed w Siemianowicach Śląskich Reakcje alergiczne wywoływane ukąszeniami komarów i kontaktami z antygenami karaczanów należą do najczęstszych i najlepiej zbadanych w naszej szerokości geograficznej. Farmakoterapia odczynów alergicznych wywoływanych przez wspomniane owady, w znakomitej większości jest tożsama z farmakoterapią stosowaną po użądleniach błonkówek (cz.ii Tab.3, Tab.4, Tab.5). Tematem części pierwszej niniejszego doniesienia są owady uczulające ludzi w środowisku wewnątrz domowym lub środowisku pracy. W części drugiej omówione zostaną owady mogące na nas oddziaływać przede wszystkim w środowisku zewnętrznym a więc takie jak: muchówki z należącymi do nich ochotkowatymi oraz komarami; jętki; niektóre chrząszcze, niektóre motyle, niektóre szarańcowate; chruściki i mszycowate. Warto jednak podkreślić, że stworzenie tego typu choć do pewnego stopnia praktycznego - podziału ma charakter wyraźnie umowny a wielu przedstawicieli wspomnianych wyżej dwunastu rzędów może w sprzyjających okolicznościach oddziaływać na ludzi w obu środowiskach (1). BALATTODEA ( karaczany, hełmce) Do chorób wywoływanych alergenami karaczanów należy przede wszystkim astma całoroczna często o cięższym przebiegu, z możliwością zaostrzania się w miesiącach zimowych. Okazało się, że uczulenia na alergeny karaczanów są z jednej strony statystycznie istotnym czynnikiem ryzyka dla interwencji w ośrodkach pomocy doraźnej, z drugiej zaś stanowią ważną przyczynę hospitalizacji i zwiększonej absencji w szkołach. Karaczany są również źródłami alergenowymi wywołującymi astmę zawodową. Ta ostatnia dotyczy pracowników laboratoriów. Poza astmą owady te sporadycznie wywołują zapalenie skóry; bardzo rzadko zaś, objawy alergicznego nieżytu nosa. Alergia na karaczany dotyczy głównie ubogiej ludności. Atopia zwiększa ryzyko wystąpienia uczulenia na te owady. Wartości przekraczające 1 j.m. alergenu / g kurzu domowego prowadzą do uczulenia wykrywanego w testach skórnych, zaś graniczne poziomy, powyżej których zwiększa się zagrożenie objawami klinicznymi tak alergii jak i astmy, wynoszą w tej samej objętości kurzu odpowiednio 2 i 8 j.m. Objawom uczulenia sprzyjają: przepełnione, często wielorodzinne mieszkania oraz szkoły miejskie. Poziom alergenów w domach poza miastem jest istotnie niższy. Występowanie w środowisku podwyższonych ilości ozonu zwiększa wśród uczulonych na karaczany wrażliwość na ich antygeny. Do czynników sprzyjających tej alergii należą również predyspozycje genetyczne (rasa czarna jest wrażliwsza od rasy białej). Ok. 7 % ogólnej populacji ma dodatnie testy skórne (+ dts) z ich antygenami. Z kolei 15-70% spośród uczulonej populacji ma objawy astmy. Dokonując oceny skórnej wrażliwość na liczne alergeny wziewne, występowanie +dts z alergenami karaczanów stwierdzono aż u ponad 13% badanych. W aktualnej ocenie chorobowość w alergii na karaczany jest najwyższa w Azji, niższa w USA i najniższa w Europie Słowa kluczowe: owady, uczulenie na owady, alergeny Key words: insects, hypersensitivity to insects, allergens 3/2006 ALERGIA 35
Opiera się przede wszystkim o diagnostyczne testy skórne (dts) z wyciągami z całych owadów. Tego typu testy pełnią rolę złotego standardu. Alergenowo swoiste imunoglobuliny klasy E (sige), czy też testy prowokacji donosowej (tpdn) i dooskrzelowej (tpdo) mają znaczenie pomocnicze. W porównaniu z innymi chorymi na astmę u chorych uczulonych na karaczany charakterystyczne są wyższe miana całkowitych IgE. Zwalczanie Działania w tym zakresie, muszą być, z powodu niedoskonałości stosowanych metod, wielokierunkowe. Z jednej strony polegają one na intensywnym odkurzaniu i myciu pomieszczeń silnym roztworem mydła (bezpośrednie spryskiwanie karaczanów roztworem mydła działa na nie zabójczo), z drugiej zaś na stosowaniu preparatów gotowych bądź sporządzanych ex tempore. Do preparatów gotowych należą: odstraszacze, przynęty, pułapki [Boratox, Mrówkosept, chlorpyrofos (Dursban), hydramethylon (Combat), Prusakolep]. Preparaty sporządzane ex tempore to kwas borny lub boraks zmieszany z cukrem pudrem lub nasączony nimi chleb; chleb nasączony piwem, czy też soda do pieczenia zmieszana (stos 1:1) z cukrem pudrem. Najwięcej nadziei w walce z karaczanami wiąże się z metodami biologicznymi. Należą do nich: okresowe wykładanie podłóg zainwestowanych pomieszczeń i / lub ich rejonów liśćmi paproci lekarskiej, liśćmi pimenty ostrej (Pimenta acris); plastrami ogórków, czosnku; stosowanie kociej mięty (Nepeta cataria) sproszkowanej lub w formie spray u z uprzednio przygotowanego wywaru (aktywny składnik nepetalactone); wykorzystywanie zarodników chorobotwórczych grzybów z rodzaju Metarhizium anispoliae. Jak do tej pory nie donoszono o alergennym wpływie zabójczych dla karaczanów grzybów na ludzi. polega na: zmniejszeniu dostępu tych owadów do żywności ( szczelne pakowanie resztek) i wody (naprawa cieknących kranów, likwidacja kondensacji na rurach), poprawie wentylacji, wyeliminowywaniu szpar i szczelin (w miejscach połączeń ścian i podłóg wokół boazerii, listew przypodłogowych, mebli kuchennych, osprzętu instalacji wodno kanalizacyjnych), będących drogami wnikania i miejscami ukrywania się owadów (2). COLEOPTERA (chrząszcze) Nie wszystkie spośród chrząszczy uczulają ludzi w środowisku zamkniętym. Przykłady niektórych podano poniżej. TENEBRIO MOLITOR (mącznik młynarek) Wywołuje astmę, alergiczny nieżyt nosa, kontaktowe zapalenie skóry, oraz zapalenie spojówek. Wspomniane choroby występują przede wszystkim u hodowców i handlowców pracujących przy larwach tych owadów. Używa się ich jako przynęt dla ryb. Opiera się na d t s sporządzanych w oparciu o wszystkie trzy stadia rozwojowe owada - larwę, poczwarkę oraz postać dojrzałą. Uwzględnia się również oznaczanie stężeń sige. Do stosowanych dotąd w tym celu metod należy RAST. ALPHIOTOBIUS DIAPERINUS Wywołać może zarówno objawy skórne pod postacią świądu, obrzęku naczynioruchowego, pokrzywki jak i objawy zapalenia spojówek, alergicznego nieżytu nosa czy astmy. Chorobowość dotyczy zasadniczo pracowników laboratoriów Opiera się na oznaczaniu stężeń sige metodą RAST (3). TRIBOLIUM CONFUSUM (trojszyk ulec) O wywoływaniu przez ten gatunek odczynów alergicznych jak na razie nie donoszono. Jednakże ze względu na informacje dotyczące biologii tych owadów (patrz tabela.1), postuluje się, że potencjalnie owad ten jest znaczącym źródłem alergenowym. SITOPHILUS GRANARIUS (wołek zbożowy) Wywołuje tzw. nadwrażliwość płucną (alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych -AZPP) Może odgrywać istotną rolę w alergii zawodowej piekarzy. W zależności od podejrzenia wynikającego ze zgodnego wywiadu lekarskiego wymagane jest przeprowadzenie: spirometrii, rtg klatki piersiowej, poszukiwań obecność prcypityn skierowanych przeciw antygenom wołka, płukania oskrzelowo-pęcherzykowego a w ostateczności biopsji i badania histologicznego. W związku jednak z reguły z dużo rzadszym i niestałym kontaktem ze Sitophilus granarius w stosunku do bakterii, grzybów a nawet innych białek zwierzęcych i związków chemicznych mogących wywołać AZPP, prawdopodobieństwo konieczności przeprowadzania najbardziej obciążających badań diagnostycznych jest trudne do określenia. Ze względu jednak sige- RAST, CAP (4). SITOPHILUS ORYZAE (wołek ryżowy) Może wywoływać alergiczny nieżyt nosa i astmę oskrzelowa. Opisane dotąd przypadki wywoływanych odczynów alergicznych dotyczyły m. in. mieszkańców przebudowywanych na domy mieszkalne spichlerzy. Opiera się o dts z wyciągami z całych ciał owadów oraz stężenia sige RAST. ZABROTES SUBFACIATUS Może wywoływać zapalenie spojówek, ANN, astmę. Szczególnie zagrożoną grupą zawodową są sortownicy ziarna. Do metod diagnostycznych, które okazały się przydatne należą: testy skórne, prowokacje donosowe i dooskrzelowe z wyciągami z całych ciał tych owadów. 36 ALERGIA 3/2006
Poza leczeniem objawowym, dotychczasowe pojedyncze doniesienia wskazują na skuteczność immunoterapii alergenowej. STEGOBIUM PANICEUM (żywiak chlebowiec) Alergiczny nieżyt nosa, nawrotowe atopowe zapalenie skóry (szczególnie dotyczące twarzy, szyi i dłoni), duszność. Testy skórne z wyciągami z całych ciał owadów, sige- RAST. OXYCOPIUS VITATA Stwierdzony dotąd obraz dolegliwości klinicznych obejmuje zapalenie skóry (świąd, rumień, wykwity pęcherzykowe) zlokalizowane głównie na kończynach górnych i dolnych. Szczególnie przydatny okazał się test kontaktowy z wyciągiem z owada. Dermestes firschii Dermestes lardarius (skórnik słoniniec) Anthrenus museorum (mrzyk muzealnik) Attagenus megatoma Attagenus pellio (szubak dwukropek) Obraz kliniczny wywoływany przez skórniakowate należy do wyjątkowo bogatych. W zależności od drogi przenikania antygenów obejmuje on: (1)zapalenie skóry [(a) świąd, zmiany rumieniowe lub pęcherzykowe; (b) reakcje pokrzywkowe]; (2) alergiczny nieżyt nosa, napady suchego, męczącego kaszlu i astmę oraz (3) zapalenie jamy ustnej. Opisywano przypadki reakcji u muzealników oraz dokerów portowych Testy skórne i prowokacja donosowa z wyciągami z postaci dojrzałych, wydzielin postaci dorosłych, larw, skóry larw. Jedynie u należącego do Tragoderma augustum wykryto dotąd sige - CAP Zwalczanie Szczególnie istotne jest wykrywanie ich larw. Istnieje możliwość stosowania środków chemicznych. Polega na noszeniu przez narażonych masek ochronnych i właściwym przechowywaniu produktów zbożowych. Może się odbywać farmakologicznie - w przypadkach zaostrzeń z uwzględnieniem stosownych schematów p.cz II tab. 4 (5). LEPIDOPTERA (łuskoskrzydłe, motyle) Podobnie jak w przypadku chrząszczy tylko niektóre spośród motyli uczulają ludzi w środowisku zamkniętym. Stosowne przykłady podano poniżej. EPHESTIA KUCHNIELLA (mklik mączny) Przede wszystkim może on wywoływać objawy astmy zawodowej Choroba dotyczy przede wszystkim pracowników spichlerzy mąki lub kaszy. Kluczowym dla diagnostyki badaniem są testy skórne z wyciągami z całych ciał tych owadów. TINEOLA BISSELLIELLA (mół włosienniczek) Wywołuje on niesezonową astmę. Zwalczanie i profilaktyka Polega na częstym wietrzeniu odzieży (najlepiej na słońcu). W temp. otoczenia wynoszącej co najmniej 20 O C dorosłe owady giną już po kilkunastu minutach, jaja i larwy po ok. 3 h. Zaleca się również posypywanie odzieży naftaliną, okładanie gazetami przesyconymi terpentyną, stosowanie impregnowanych worków. Postępowanie farmakologiczne jak w atopowej astmie oskrzelowej; zależy od stopnia zaostrzenia dolegliwości. HEMILEUCA OLIVIAE Objawy zbliżone do pyłkowicy. Przy intensywniejszej ekspozycji możliwe objawy ze strony dolnych dróg oddechowych (ataki kaszlu i świszczącego oddechu jak w astmie atopowej). Oprócz pozazawodowych, opisywano objawy u entomologów (wdychanie owadziego pyłu z klatek hodowlanych). Farmakologicznie postępowanie winno być zbliżone do stosowanego w pyłkowicy. W okresach zaostrzeń postępowanie jak w tab.3 cz II (6). BOMBYX MORI (jedwabnik morwowy) Mogą wywoływać zarówno astmę oskrzelowa jak i alergiczny nieżyt nosa. Najczęściej występują u hodowców jedwabników, rzadziej mogą być przyczyną wspomnianych chorób bez związku z uprawianiem zawodu. Do przydatnych w praktyce należą testy skórne i prowokacja dooskrzelowa z wyciągiem z kokonów, test precypitacji w żelu. Hermetyzacja automatyzacja produkcji w fabrykach jedwabiu; zapewnienie właściwej wentylacji w pomieszczeniach hodowlanych; w razie pełnego potwierdzenia rozpoznania, zmiana miejsca pracy. Postępowanie farmakologiczne typowe dla alergicznego nieżytu nosa i atopowej astmy (7). ORTHOPTERA (prostokrzydłe) ACHETA DOMESTICA (świerszcz domowy) Do wywoływanych dolegliwości alergicznych należą objawy: nieżytu nosa i / lub zapalenia spojówek i / lub astmy. Gatunek ten rzadko wywołuje alergię. Występuje ona u wędkarzy oraz pracowników naukowych (entomolodzy) i naukowo-technicznych hodujących je na pokarm dla 3/2006 ALERGIA 37
innych zwierząt laboratoryjnych, pracowników ogrodów i sklepów zoologicznych. Testy skórne, prowokacja donosowa i dooskrzelowa z wyciągami z całego ciała owada; sige RAST. W niejasnych przypadkach stosowano test uwalniania histaminy, i test biernego przeniesienia. Skuteczna okazuje się przede wszystkim dobra wentylacja pomieszczeń hodowlanych. Pomocne jest stosowanie maseczek ochronnych. W okresach zaostrzeń patrz. Tab. 4 i 5. Przy dolegliwościach ustabilizowanych postępowanie farmakologiczne jest typowe dla alergicznego nieżytu nosa i atopowej astmy (8). PSOCOPTERA (COPEOGNATA) (gryzki, psotniki) LIPOSCELIS BOSTRYCHOFILUS (wesz książkowa) Opisano przypadki wywoływania astmy atopowej. Astmę zawodową i inne alergie oddechowe zawodowe opisano u oczyszczaczy pojemników służących do przechowywania ziarna zbożowego. Przy zgodności klinicznej rozstrzygającym badaniem jest oznaczenie przeciwciał reaginowych. Polega na utrzymywaniu porządku, właściwym ogrzewaniu i wietrzeniu pomieszczeń (9). SIPHONAPTERA (pchły) Występowanie rozsianych, swędzących grudek i pęcherzyków oraz rumienia wielopostaciowego. Przy zgodności klinicznej rozstrzygającym badaniem jest oznaczenie stężenia sige. Niektórzy chorzy uczuleni na kota mogą mieć podwyższone miano sige z alergenami Ctenocephalides felis, zaś podejrzani o alergie na kota mogą być w istocie uczuleni tylko na pchły. Objawowe obejmuje miejscowo steroidy, środki przeciwświądowe, w razie potrzeby antybiotyki. Odnośnie immunoterapii alergenowej panują rozbieżne opinie. Nowsze badania sugerują zmniejszenie rozmiaru i skrócenie czasu trwania odczynów bąblowych oraz zmniejszenie występowania świądu. THYSANURA (szczeciogony) ZYGENTOMA (rybiki) Lepisma saccharina (rybik cukrowy) Wywołuje astmę atopową (bardzo prawdopodobny udział w patogenezie astmy wywoływanej alergenami kurzu domowego). Zwalczanie Polega opryskiwaniu miejsc występowania np. Insektolem. Wiąże się z utrzymywanie mieszkania w czystości (dokładne odkurzanie w celu usunięcia cząstek pokarmu i jaj owadów), niedopuszczanie do zawilgoceń (uwaga na przedostawanie się wody pod wykładziny podłogowe!) (10). HOMOPTERA (równoskrzydłe) DACTYLOPUS COCCUS, (koszenil) Wywołuje astmę oskrzelowa zawodową, alergiczny nieżyt nosa, zewnątrzpochodne zapalenie pęcherzyków płucnych. Wyrazem alergii kontaktowej na produkowany z koszenili karmin może być zapalenie czerwieni warg. Alergia wynikająca ze spożycia zawierających karmin pokarmów może ujawnić pod postacią pokrzywki /obrzęk naczyniowo-ruchowego oraz anafilaksji. Do przydatnych w ustaleniu rozpoznania badan należą: dts, tpdo, miano sige (przeciw koszenilom i przeciwkarminowe) - RAST, test uwalniania histaminy z leukocytów, immunoblotting surowic sige dodatnich. i leczenie Polega na hermetyzacji procesów produkcyjnych; w skrajnych przypadkach zmiana zawodu; Postępowanie objawowe jest tożsame ze stosowanym w alergicznym nieżytem nosa, astmie oskrzelowej atopowej lub anafilaksji pokarmowej - w okresach zaostrzeń p. tab.4 i tab. 5 (11). HEMIPTERA (pluskwy) Triatoma protracta Triatoma rubida W wyniku ukąszeń dojść może do ujawnienia reakcji alergicznych typu natychmiastowego i opóźnionego. Reakcje miejscowe polegają na wystąpieniu w miejscu ukąszenia intensywnego świądu i utworzeniu rozległego bąbla, utrzymującego się przez tydzień i dłużej; Reakcjami układowymi określamy wystąpienie wymiotów, biegunki, obrzęku naczynio- ruchowego, duszności i omdlenia; Do reakcji tego typu kwalifikuje się również stosunkowo liczne przypadki uogólnionej pokrzywki i wstrząsu anafilaktycznego. W niektórych rejonach USA częstość odczynów anafilaktycznych wywoływanych przez Hemiptera porównywana jest z częstością występowania tego rodzaju odczynów w alergii na jady owadów błonkoskrzydłych. Pełny, eksperymentalnie ustanowiony wzór reakcji poukąszeniowych u osób nie mających wcześniej kontaktu z kąsającym owadem zbliżony jest do odczynów po komarach i można by go streścić do występowania faz począwszy od: 1) braku odczynu - poprzez 2) odczyn opóźniony 3) odczyn typu natychmiastowego do ponownego braku odczynu). Opiera się na: dts, sige RAST. W okresach zaostrzeń postępowanie typowe p. cz II tab. 3, 4., 5. Istnieją wciąż rozbieżne opinie w zakresie oceny skuteczności immunoterapii alergenowej. Choć odczulanie alergenami Triatoma protracta i Triatoma rubida jest skuteczne w nadwrażliwości typu anafilaktycznego, to istniejące dotąd doniesienia dotyczą jedynie pojedynczych chorych (12). Piśmiennictwo w następnym numerze. 38 ALERGIA 3/2006
1 TABELA Alergogenne i ogólnobiologiczne własności wybranych przedstawicieli owadów niebłonkoskrzydłych spośród uczulających ludzi w środowisku wewnątrz domowym lub odpowiadającym mu środowisku pracy Rząd Rodzina Rodzaj (gatunek) Źródło alergenu, alergen (y) Upodobania, miejsca bytowania BALATTODEA (karczany, hełmce) Świat : 3500 Polska:16 Owady kosmopolityczne; prawdopodobnie najstarsze na świecie Blattidae Blattellidae Ogółem 5 rodzin liczących łącznie 435 rodzajów Periplaneta americana (przybyszka) (1) Blatta orientalis (karaczan wschodni, karaluch) (2) Blattella germanica (prusak, szwab, francuz, szwed) (3) Zbadano właściwości alergizujące 8 należących do 6 rodzajów wywodzących się z 3 rodzin Bezpośredni kontakt z powłoką chitynową (kolce chitynowe); wdychanie odchodów, śliny, cząstek martwych ciał i jaj owadów. Cząsteczki antygenów karaczanów należą do tak zwanych alergenów wewnętrznych i mogą być jednym z istotnych alergenów kurzu; wielkością przypominają alergeny roztoczy śr. > 10µm; unoszą się podczas ruchu powietrza i szybko opadają U (3) wykryto 29 antygenów, zaś alergogenne oddziaływanie potwierdzono w odniesieniu do: Bla g1 funkcja nieznana prawdopod. trawienna, cechuje go również wysoka homologia z bałkami magazynującymi energię w mito-chondriach, białko o m.cz. 20-25kD, phi 3,0-4,5 cz. wyst. IgE: 30-50%; reaguje krzyżowo z alergenem Per a 1 (wykazano między nimi 70% zgodności w częściowo poznanej sekwencji aminokwasowej) Bla g2 nieaktywna proteaza aspartamu ; m.cz.36kd, phi 3,0-4.5; cz.wyst.ige: 60%; wydalany z kałem enzym pokarmowy, Bla g4 lipokalina (kalicyna), m.cz.18kd, phi 3,0-4.5, składa się ze 182 aminokwasów ; cz.wyst.ige: 40-60%; podejrzewana o własności wiązania feromonów, uzyskano trój-wymiarowe modele 3-rzędowej struktury. Odżywiają się artykułami spożywczymi, skórą, papierem, tkaninami. Występują w mieszkaniach, kuchniach hotelowych, stołówkach, szpitalach, bursach studenckich, sklepach, piekarniach, magazynach, młynach. (1) Głównie Japonia i Tajwan (2) Główny przedstawiciel w Wlk. Bryt. (3) Główny przedstawiciel w USA. Prowadzą prawie zawsze nocny, ukryty tryb życia. Bla g5 S-transferaza glutationu; enzym detoksykacyjny karaczanów, Bla g6- troponina C Oznaczono kompletną sekwencję nukleotydową Bla g2, Bla g4, Bla g5, Bla g 6 COLEOPTERA (chrząszcze) Świat: ponad 130 rodzin; ok. 300 000 Tenebrionidae (czarnuchowate) Świat: 20 000 Polska: 50 Czarne lub brązowe, 2-35 mm dł. Poruszają się powoli. Charakteryzują się prążkowanymi lub brodawkowatymi pokrywami skrzydłowymi. Opisane dotąd jako wywołujące alergie są szkodnikami żywności (głównie mąki). Tenebrio molitor (mącznik młynarek) Alphitobius diaperinus Postać larwalna: Ten mi* o m.cz. 30 000. Postać dojrzała: cząsteczki zewnętrznych szkieletów (oskórka). Obie postaci używane jako pokarm - przynęta dla ryb, zwierząt ziemno-wodnych, gadów. Reaktywność krzyżowa z Alphitobius diaperinus. Białko z wyciągu z larw m.cz. 90 000; białka z wyciągu poczwarek m.cz. 84 000. Białka wyciągów z larw, poczwarek i dorosłych osobników jw. Reaktywność krzyżowa jw. Odżywia się ziarnem zbożowym, otrębami, kaszami. Przypadkowo można go znaleźć w pakowanej żywności. Występuje w domach towarowych, magazynach, spichlerzach, stodołach, stajniach. Jaja kształtu fasoli pokryte lepką, klejącą wydzieliną składa na żywności. Dobrze znany szkodnik ziarna zbożowego, kasz. Pośrednio wpływa niekorzystnie na przemysł drobiowy. Występuje jw. oraz na fermach kurzych. Curculionidae (ryjkowcowate), ryjkowce) 50 000 o rozmiarach 1-40 mm (w Polsce 600 ). Odżywiają się roślinami. Po wywierceniu żuchwami otworów w łodygach, owocach, nasionach samice składają jaja; larwy odżywiają się otaczająca materią organiczną, przepoczwarzają się i wyłaniają się w formie postaci dorosłej. Sitophilus granarius (wołek zbożowy) Sitophilus oryzae (wołek ryżowy) Analizując wyciąg z całych owadów, wykryto 6 różnych alergenów. Określono m.cz. dwóch: 60 000-70 000 oraz 30 000-40 000. Potwierdzono występowanie reaktywności krzyżowej z Sitophilus oryzae. Zdolność wiązania IgE wykryto wśród związków chemicznych o m.cz. 35 000-38000; 54 000; 67 000; 70 000 i ponad 94 000. Bytuje głównie na polach uprawnych obsianych zbożem, łąkach, w centrach magazynowych. Odżywia się suchymi nasionami traw zbóż. Za sprawą jednej pary może namnożyć się 6000 młodych w 4-6 pokoleniach rocznie. Szkodnik bytujący głównie w przechowywanym ryżu. W Polsce występuje sporadycznie. 3/2006 ALERGIA 39
Rząd Rodzina Rodzaj (gatunek) Źródło alergenu, alergen (y) Upodobania, miejsca bytowania Anobiidae (koładkowate) Zabrotes subfaciatus Stegobium paniceum (żywiak chlebowiec) Postaci dojrzałe pokryte są drobny-mi, włosopodobnymi łuskami, które ścierając się, łatwo mogą być wdyhane przy występowaniu większej ilości owadów w środowisku chorego. Rolę dostających się do wnętrza, zawierających substancje odżywcze nasion pełnią w tym gatunku nie osobniki dorosłe, lecz larwy. Tak jak u pozostałych przedstawicieli rodziny ryjkowcowatych przepoczwarzają się one i dojrzewają we wnętrzu wspomnianych nasion. Kontakt z zakażonymi kaszami. Jeden z najczęstszych szkodników bytujących głównie w przechowywanej fasoli, grochu, soczewicy, na terenach Meksyku i południowo-zachodnich stanów USA. W krajach o klimacie umiarkowanym nie występuje. Najpospolitszy szkodnik produktów spożywczych, do których składa jaja. Występuje na całym świecie - w mieszkaniach, sklepach, magazynach. Larwy żerują w suchym chlebie, produktach mącznych a także w zbiorach przyrodniczych. Zjadając resztki kleju może niszczyć książki. Dermestidae (skórniakowate) Świat: ok. 850. Opisano 6 wywołujących odczyny alergiczne Dermestes firschii Dermestes lardarius (skórnik słoniniec) Anthrenus museorum (mrzyk muzealnik) Attagenus megatoma Attagenus pellio (szubak dwukropek) Larwy niektórych skórniakowatych są pokryte włoskami, które mogą penetrować skórę (1a), być wdychane do dróg oddechowych (2) lub spożywane (3). Alergeny mogą również przenikać w następstwie ukąszeń osobników dorosłych (1b). Często związane z produktami przechowywanymi. Karmią się materiałami roślinnymi i zwierzęcymi (m.in. mięsem, wędzonym serem, wędzonymi rybami). Uszkadzają też futra, odzież, puch, zbiory entomologiczne. LEPIDOPTERA (łuskoskrzydłe, motyle) Świat: 120 000 poznanych Europa: >5000 Polska: >3000 Pyralidae (omacniowate) Tineidae (molowate) W Europie Środkowej żyje ok. 100. Saturniidae (pawicowate) Ephestia kuehniella (mklik mączny) Tineola bisselliella (mól włosienniczek) Hemileuca oliviae Kontakt z zainfekowanymi mąkami i kaszami. Kontakt droga powietrzną. Kontakt z larwami i osobnikami dorosłymi. Gąsienice odżywiają się zarówno listowiem, jak i wysuszonym materiałem roślinnym, nie wyłączając produktów przechowalni-czych (ziarna zbóż). Drobne motyle ze słabo wykształcona ssawką. Pospolity szkodnik tkanin wełnianych i futer. Czas rozwoju zależy od warunków otoczenia. Nie sprzyja mu suche powietrze. Postać dorosła żyje krótko (< 1 miesiąc). Nie spożywa pokarmu. Jaja składa w miejscu żerowania. W korzystnych warunkach może rozwinąć się kilka pokoleń ciągu roku. Larwy tkają domkipochewki. Przepoczwarzają się na tkaninach (głównie wełnianych) lub w oprzędzie w kokonie. Bombycidae (jedwabnikowa-te) Bombyx mori (jedwabnik morwowy) Antygen zlokalizowany w skrzydłach, wydzielinie larw. Źródłem dolegliwości bywają jedwabne kołdry. Motyle prowadzą nocny tryb życia. Gąsienice odżywiają się głównie liśćmi morwy. ORTHOPTERA (prostoskrzydłe) Podrząd: Ensifera- 29 rodzin (ponad 8500 ) Gryllidae świerszczowate Acheta domestica (świerszcz domowy) Istotne alergeny nie zostały dotąd zidentyfikowane. Żywi się mąką, chlebem ziarnem. Występują w domach, mieszkaniach, piekarniach, młynach; lubi ciepło. Caclifera 30 rodzin (2000 rodzajów oraz ponad 11 000 ) Polska: ponad 100 40 ALERGIA 3/2006
Rząd Rodzina Rodzaj (gatunek) Źródło alergenu, alergen (y) Upodobania, miejsca bytowania PSOCOPTERA (COPEOGNATA) (gryzki, psotniki) Świat: ok. 2600 ; głównie kraje tropikalne Europa: ok. 170 ; Polska: 72 gatunki Liposcelidae Liposcelis bostrychofilus (wesz książkowa) Wyciąg z całego ciała owada. Ma udział w alergenności kurzu domowego. Żywi się głównie mikroflorą. Występuje w różnych środowiskach: na obumarłych liściach, pod korą drzew, pod kamieniami, gruzem, w domach, wśród starych książek, na produktach żywnościowych, na skórach, w zielnikach, w zbiorach suchych owadów. Jej rozwojowi sprzyja wilgotne powietrze. Rzadziej spotykana w pomieszczeniach z centralnym ogrzewaniem. SIPHONAPTERA (pchły) Świat: ok. 2400 Polska: 73 gatunki Pulicidae Właściwości alergizujące wykazano u przedstawicieli 6 rodzajów Ctenocephalides felis (pchła kocia) (1) Ctenocephalides felis orientalis Ctenocephalides canis canis (pchła psia) Pulex irrtans (pchła ludzka) Tunga penetrans Xneopsylla cheopis (pchła szczurza) Są gatunkami kosmopolitycznymi. Nazwy gatunkowe pochodzą często od ich głównych żywicieli, chociaż mogą również atakować inne zwierzęta. Na przykład żywicielem Ctenocephlides canis może być również kot, szczur, mysz i tchórz. (1) Hapten zawarty w wydzielinie narządu gębowego wg najnowszych badań o m.cz. 500 (wg wcześniejszych badań: składnik A o m.cz. ok. 4000 10 000, składnik B o m.cz. ok. 1000). Termostabilny, odporny na działanie kwaśnej hydrolizy. Prawdopodobnie pełny alergen tworzy po koniugacji z kolagenem skóry (próba wyjaśnienia gwałtowne-go ujawniania się zmian skórnych w miejscach starych ukąszeń pobudzanych nowymi ukąszeniami zlokalizowanymi gdzie indziej). Dorosłe pchły żywią się krwią. Wcześniej wstrzykują ofierze wydzielinę o aktywności przeciwzakrzepowej, znieczulającej i antygenowej. Robakowate w kształcie larwy żyją samodzielnie w siedzibach żywicieli. Odżywiają się resztkami organiczny-mi. Pchły mają powiększone stawy biodrowe. Umożliwia to wykonywanie skoków przekraczających nawet 150- krotnie ich własną długość. Jaja składają w gniazdach bezpośrednio na skórze, pierzu, sierści lub włosach żywicieli. Bez pożywienia mogą przeżyć miesiącami. HOMOPTERA (równoskrzy-dłe) podrząd: Coccina (czerwce) Dactylopiidae Dactylopus coccus, (koszenil) Suszone sproszkowane ciała osobników żeńskich używane do produkcji naturalnego barwnika karminu [E120, color index no.75470] szeroko używanego w pokarmach (m.in. Campari, jogurty, lody) oraz kosmetykach (szminki, cienie do oczu). Główny alergen m.cz. 10 000-30 000. Do organizmu może się przedostawać drogą wziewną, pokarmową, kontaktową i ujawnia 3 typy reakcji alergicznych mediowanych przez (IgE, IgG i komórki T) W Środkowej i Południowej Ameryce (Meksyk, Honduras, Peru) żyje jako pasożyt na niektórych gatunkach kaktusów (np. Nopalea cochenilifera, Opuntia coccinellifera). W Europie owady te odkryte zostały na Wyspach Kanaryjskich, gdzie uzyskiwane karminu ma duże tradycje. Występują również w kontynentalnej Hiszpanii. HEMIPTERA (pluskwy) ok. 50 rodzin Reduvididae (pluskwy azja-tyckie) Ponad 20 pod-rodzin i 2500. Podrodzina Triatominae 15 rodzajów; 111. Pozostałe najważniejsze z medycznego punktu widzenia: Cinicidae Lygacidae Pentatomidae Rhophalidae Triatoma protracta Triatoma rubida Alergeny główne pochodzą z wyciągów sporządzonych z gruczołów ślinowych. Są nimi niskocząsteczkowe białka o masie 18 000 20 000 daltonów występujące w dwóch frakcjach różniących się pod względem ogniskowania izoelektrycznego (pi 6.7 do 7.3 oraz pi 8.2 ). Stosując technikę hamowania RAST wykazano, że białka te mają zdolność do wzajemnie całkowitego krzyżowego reagowa- nia z alergenowo-swoistymi IgE co sugeruje, że zawierają dwie różne formy izoelektryczne tego samego alergenu. Hemolimfa i wyciąg z całych ciał owadów mają w porównaniu z wydzieliną gruczołów ślinowych znikomą aktywność alergenową. Stwierdzono brak reaktywności krzyżowej między wyciągami z gruczołów różnych rodzaju Triatoma (T. protracta, T. rubida), jak i z rodzaju Cimex (C. lactularius i C. hemipterus). Przechodzą niepełną metamorfozę. Żywią się wyłącznie krwią kręgowców. Żyją w bezpośrednim kontakcie ze swoimi żywicielami (gniazda ptaków, pomieszczenia zwierząt domowych, ludzkie domostwa). Zdolne do wielokrotnych ukąszeń swoich ofiar. Prowadzą nocny tryb życia. Przenoszą choroby zakaźne (np. ch. Chagasa, dur brzuszny). Ze względu na zdolność wydzielania przez pluskwy cuchnącej cieczy, zainfestowane nimi pomieszczenia mają szczególny zapach. 3/2006 ALERGIA 41