Polityka rodzinna Polityka Gospodarcza i Społeczna Semestr zimowy dr Agnieszka Chłoń-Domińczak prof. Marek Góra
Plan wykładu Definicje polityki rodzinnej Polityka rodzinna cele i funkcje Wyzwania polityki rodzinnej Instrumenty polityki rodzinnej Wyzwania dla polityki rodzinnej w Polsce
Definicja polityki rodzinnej Polityka rodzinna to całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny; jej powstania, prawidłowego funkcjonowania i spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról Polityka rodzinna - specjalizacja w obrębie polityki społecznej (rozumianej jako dziedzina nauk społecznych), zajmująca się teorią polityki rodzinnej w pierwszym znaczeniu.
Polityka rodzinna - początki Po raz pierwszy termin "polityka rodzinna" został użyty w toczących się w Europie w latach czterdziestych dyskusjach nad polityką społeczną (A. Myrdal, Nation and Family: The Swedish Experiment in Democratic Family and Population Policy, Harper & Brothers, New York 1941), Pierwsze działania, których adresatem była rodzina, podjęte zostały we Francji i w Szwecji już pod koniec XIX w. i na początku XX w. 4
Założenia definicji polityki rodzinnej U podłoża przyjętej definicji polityki rodzinnej leżą następujące założenia: rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną, rodzina powinna być wspierana przez państwo, polityka rodzinna oznacza wielość polityk, a nie pojedynczy, jednolity akt prawny. 5
Elementy polityki rodzinnej Na politykę rodzinną składa się w szczególności przyjęta przez daną władzę publiczną definicja, przykładowo; definicja wąska: za rodzinę uważa się małżeństwo wraz z wstępnymi lub zstępnymi w linii prostej, o ile zamieszkują we wspólnym gospodarstwie domowym; definicja poszerzona: za rodzinę uważa się także (co najmniej niektóre) poniższe grupy społeczne: Rodziny niepełne (bez jednego z rodziców); rodzina jednopokoleniowa (np. małżeństwo bezdzietne, rodzeństwo zamieszkujące wspólnie itp.); rodzina nie prowadząca wspólnego gospodarstwa domowego (np. z powodu trudności mieszkaniowych, okoliczności losowych, pozostawania w separacji, związki typu LAT (living-apart-together) itp.); prowadząca wspólne gospodarstwo domowe para niebędąca formalnym małżeństwem (konkubinat) wraz z wstępnymi lub zstępnymi; prowadząca wspólne gospodarstwo domowe para osób tej samej płci (np. partnerstwo cywilne, kohabitacja, związrek rejestrowany, małżeństwo homoseksualne) wraz z wstępnymi lub zstępnymi co najmniej jednej z tych osób; 6
Elementy polityki rodzinnej to też: uregulowania prawne dotyczące relacji między członkami rodziny (w polskim systemie prawa są to w szczególności przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego); uregulowania ekonomiczne dotyczące relacji między członkami rodziny, przykładowo: uregulowania fiskalne, np. możliwość wspólnego opodatkowania się określonych członków rodziny; uregulowania prawa gospodarczego, prawa pracy itp. (np. ułatwienia dla firm rodzinnych ułatwienia zatrudniania członków rodziny itp); uregulowania z dziedziny organizacji ubezpieczeń: ułatwienia w tej dziedzinie dla rodzin; Polityka rodzinna może przejawiać się w niemal każdej dziedzinie prawa i w sposobie organizacji niemal każdej dziedziny życia społecznego, w szczególności - w innych działach szeroko rozumianej polityki społecznej (edukacja, rynek pracy, mieszkalnictwo) 7
Adresaci polityki społecznej W zależności od przyjętego głównego celu polityka rodzinna może być adresowana do: wszystkich rodzin z dziećmi, wybranych kategorii rodzin z dziećmi rodziny ubogie, Rodziny wielodzietne, Rodziny niepełne, Rodziny dysfunkcyjne, dotknięte patologią społeczną 8
Polityka rodzinna a polityka prorodzinna Bardzo często używane w dyskusjach publicznych pojęcie "polityka prorodzinna" jest terminem potocznym, wartościującym, przy pomocy którego oceniamy politykę społeczną państwa wobec rodziny. Nie występuje on jako samodzielne pojęcie w literaturze przedmiotu z zakresu polityki społecznej. Polityka społeczna państwa wobec rodziny może być uznana za politykę prorodzinną, jeśli realizuje ona jasno wytyczone cele, które państwo chce zrealizować w zakresie tworzenia warunków dla rozwoju rodziny i zaspokajania potrzeb bytowych i kulturalnych rodziny. 9
Typy polityki rodzinnej W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa typy polityki rodzinnej: politykę wyraźnie adresowaną do rodziny (explicite), politykę pośrednią (implicite). 10
Polityka rodzinna explicite Jasno określone działania (np. programy), których świadomym zamiarem jest osiągniecie określonych celów dotyczących rodziny jako całości lub roli osób indywidualnych w rodzinie. Polityka rodzinna explicite może np. obejmować politykę ludnościową (pro lub antynatalistyczną), świadczenia socjalne związane z opieką i wychowaniem dzieci, świadczenia dla pracujących rodziców, opiekę zdrowotną nad matką i dzieckiem itd. W krajach prowadzących bezpośrednią politykę rodzinną często powoływane są specjalne instytucje usytuowane w strukturze rządu, powołane dla koordynacji działań na rzecz rodziny. 11
Polityka rodzinna implicite Na politykę rodzinną implicite składają się działania podejmowane w innych dziedzinach polityki państwa, realizujące cele bezpośrednio nie związane z rodziną, ale takie które pociągają za sobą doniosłe konsekwencje dla funkcjonowania rodziny: polityka przeciwdziałania bezrobociu, polityka podatkowa 12
Tendencje w polityce rodzinnej W politykach rodzinnych państw zachodnioeuropejskich zauważalne są tendencje: wzmacniania statusu prawnego dziecka i jego pozycji w rodzinie, wdrażania środków mających na celu godzenie ról rodzicielskich i zawodowych, wspierania funkcji opiekuńczej rodziny i stwarzanie warunków do realizacji funkcji ekonomicznej rodzin 13
Cele polityki rodzinnej Cele i instrumenty polityk rodzinnych są uzależnione od procesów demograficznych procesów społeczno-ekonomicznych, czynników kulturowych. Na prowadzenie polityki rodzinnej rodzinnej w krajach rozwiniętych krajach wpływają takie zjawiska jak: starzenie się ludności, zmiany w strukturze rodziny, aktywność zawodowa kobiet i wynikająca stąd potrzeba znalezienia równowagi pomiędzy życiem zawodowym a życiem rodzinnym. 14
Cele polityki rodzinnej Promowanie równowagi pomiędzy życiem rodzinnymi i zawodowym Wspieranie dochodów rodzin i dzieci przez system transferów socjalnych Wspieranie rodzin w realizacji ich funkcji społecznych Rozwój pieczy zastępczej Dostęp do usług zdrowotnych i edukacyjnych
Wyzwania dla polityki rodzinnej: Zmiana sytuacji rodzin 16 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Wyzwania dla polityki rodzinnej: Zmiana sytuacji rodzin 17 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Wyzwania dla polityki rodzinnej: niska dzietność 18 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Wyzwania dla polityki rodzinnej: niska dzietność 19 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Odpowiedzialność za kształtowanie polityki rodzinnej W modelu europejskim państwo stanowi główny podmiot kształtowania polityki rodzinnej, na nim spoczywa obowiązek i odpowiedzialność za określanie, prowadzenie i finansowanie tej polityki. Zadania i uprawnienia państwa w zakresie polityki rodzinnej podzielone są między organy centralne, terenowe oraz samorządowe. Podmiotami polityki rodzinnej są również organizacje pozarządowe, związki zawodowe, związki pracodawców, Kościół Rzymskokatolicki, inne kościoły i związki wyznaniowe. 20
Inne podmioty realizujące politykę rodzinną W Europie występuje wyraźna tendencja do zwiększania się liczby podmiotów realizujących politykę rodzinną poprzez procesy decentralizacji uprawnień i wzrost roli partnerów społecznych Przyjęta jest też zasada, iż formułowanie celów i sposobów realizacji polityki społecznej powinna odbywać się przy współudziale podmiotów, których ta polityka dotyczy 21
Instrumenty polityki rodzinnej Państwo realizuje politykę rodzinną przy pomocy następujących instrumentów: środków prawnych, świadczeń pieniężnych, świadczeń w naturze, świadczeń w formie usług świadczeń podatkowych 22
Instrumenty polityki rodzinnej Normy prawne regulują stosunki rodzinne oraz relacje rodziny z państwem i innymi instytucjami. Wyznaczają również zasady i warunki korzystania ze świadczeń rodzinnych, określając w ten sposób krąg uprawnionych do świadczeń pieniężnych, rzeczowych i usług Regulacje międzynarodowe Regulacje krajowe Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa o świadczeniach rodzinnych Kodeks pracy Ustawa o pieczy zastępczej Ustawa o formach opieki nad dziećmi do lat 3 23
Polityka rodzinna w prawie międzynarodowym W rozwoju ochrony rodziny duże znaczenie odgrywają międzynarodowe dokumenty prawne (konwencje, pakty, karty praw) w szczególności Organizacji Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy. Ratyfikowanie tych dokumentów przez państwa-strony oznacza w praktyce obowiązek wprowadzenia ich zasad do praktyki prawnej poszczególnych krajów. W większości krajów europejskich dokumenty te są bezpośrednio stosowane w prawie wewnętrznym. 24
Polityka rodzinna w sprawie międzynarodowym Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 r. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, inicjatywa państw zachodnioeuropejskich, przyjęta przez Radę Europy, weszła w życie w 1953 r. Europejska Karta Społeczna, inicjatywa państw członków Rady Europy, weszła w życie w 1965 r. Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1989 r. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1979 r., Deklaracja w sprawie wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, ogłoszona w 1981 r., Konwencja MOP nr 100 (z 1951 r.) dotycząca jednakowego wynagrodzenia dla pracowników mężczyzn i kobiet za pracę jednakowej wartości, Konwencja MOP nr 102 (z 1952 r.) dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia społecznego Konwencja nr 103 (z 1952 r.) dotycząca ochrony macierzyństwa, Konwencja nr 111 (z 1958 r.) dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywanego zawodu. 25
Polityka rodzinna w prawie międzynarodowym Ochrona rodziny w poszczególnych artykułach wyżej wymienionych dokumentów, rozumiana jest jako zapewnienie rodzinie przez państwo: odpowiedniego statusu materialnego poprzez prawo do pracy i zabezpieczenie socjalne, ochrony zdrowia, poszanowania wolności rodziny w zakresie zapewnienia dzieciom wychowania zgodnego z przekonaniami rodziców (wybór szkoły, nauczanie religii, przekazywanie tradycji i obyczajów), nie dyskryminowania z jakichkolwiek względów, zrównania w prawach dzieci małżeńskich i niemałżeńskich, ochrony dzieci przed wszelkim wyzyskiem ekonomicznym i społecznym, równych praw i obowiązków małżonków. 26
Kościół a polityka rodzinna Stolica Apostolska opublikowała w 1983 r. Kartę Praw Rodziny. Dokument ten nie ma charakteru stricte prawa międzynarodowego. Zawiera on katalog praw rodziny opracowany na podstawie dokumentów międzynarodowych traktujących o prawach człowieka oraz w oparciu o społeczną naukę Kościoła. Według Karty Praw Rodziny przedmiotem polityki rodzinnej powinna być rodzina jako całość, a nie jej poszczególni członkowie i polityka wobec rodziny powinna opierać się na zasadzie pomocniczości. 27
Instrumenty polityki rodzinnej Świadczenia pieniężne w postaci różnych zasiłków i zapomóg mogą być kierowane do poszczególnych rodzin obligatoryjnie, albo uznaniowo (przez system pomocy społecznej). Świadczenia w naturze obejmują dobra rzeczowe przekazywane rodzinom (odzież, opał, paczki żywnościowe itp.). Świadczenia w formie usług udzielane są przez różne instytucje. Mają one na celu wspieranie rodziny w wypełnianiu jej podstawowych funkcji. Usługi te realizowane są przy pomocy infrastruktury społecznej (np. żłobki, przedszkola, świetlice szkolne) Świadczenia podatkowe obejmują różnego rodzaju ulgi i zwolnienia podatkowe związane z posiadaniem dzieci 28
Wydatki na politykę rodzinną w krajach OECD 29 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Świadczenia pieniężne Stosunkowo popularna forma, ze względu na ich dużą elastyczność w dopasowaniu do celów, takich jak ograniczanie ubóstwa rodzin Stosunkowo łatwo jest je również ograniczyć w przypadku konieczności obniżania wydatków Stosunkowo przejrzyste: Łatwe do oszacowania koszty Można szybko ocenić ich wpływ Kierunki przepływu: horyzontalne redystrybucja dochodowa pomiędzy grupami w tym samym momencie w cyklu życia (np. pomoc społeczna) wertykalne redystrybucja pomiędzy grupami w różnych etapach cyklu życia (np. świadczenia ubezpieczeniowe) 30
Typy świadczeń pieniężnych Związane z ciążą i macierzyństwem Świadczenia typu becikowe Wspieranie rodzin z dziećmi w dłuższym horyzoncie na pokrycie kosztów wychowywania dzieci Wsparcie pracujących rodziców w wychowywaniu dzieci Świadczenia dla rodziców bezrobotnych 31
Tendencje wydatków na politykę rodzinną w krajach OECD 32 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Struktura wydatków różni się również w zależności od wieku dzieci 33 Źródło: OECD, Doing better for families, 2011
Polska: duży udział rodzin wielodzietnych i samotnych rodziców w najniższych grupach decylowych 100% 10,0 8,5 7,1 7,8 6,8 7,4 7,4 7,6 6,7 6,2 90% 80% 15,4 6,6 4,6 1,3 12,9 8,6 0,9 0,3 1,4 0,8 5,2 8,4 5,0 5,1 0,8 0,9 2,8 4,9 70% 20,5 35,3 35,8 32,8 31,7 27,5 60% 22,1 43,9 39,5 50% 43,8 40% 40,6 34,9 30% 20% 31,7 38,4 44,5 51,8 50,4 53,7 58,0 60,5 10% 17,6 23,9 0% I II III IV V VI VII VIII IX X grupy decylowe małżeństwo z 1 dzieckiem małżeństwo z 2 dzieci małżeństwo z 3 dzieci małżeństwo z 4( i więcej) dzieci samotni rodzice z dziećmi
Usługi dla rodzin Opieka nad małymi dziećmi Edukacja przedszkolna Opieka szkolna Opieka zdrowotna i profilaktyka Wspieranie dużych rodzin w dostępie do dóbr i usług Karty dużych rodzin 35
Niski udział dzieci w opiece instytucjonalnej Znikomy odsetek małych dzieci objętych opieką instytucjonalną w porównaniu do krajów OECD Duże zróżnicowania regionalne opieki nad dziećmi w wieku przedszkolnym
Opieka nad dziećmi do lat 3 Odsetek dzieci objętych opieką w żłobkach wg wieku 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5-2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 lat 1 rok 2 lata Razem
Promowanie równowagi pomiędzy życiem rodzinnymi i zawodowym Elastyczne formy pracy dla rodziców Rozliczanie zadaniowe Job-sharing Telepraca Rozwój opieki instytucjonalnej 0-3 lata (także opieka domowa) opieka przedszkolna Udział pracodawców
Aktywność zawodowa a macierzyństwo
Równowaga praca życie rodzinne 40
Ulgi podatkowe Stopień wykorzystania ulg podatkowych w Polsce w zależności od liczby dzieci w rodzinie. 41
Wspieranie rodzin w realizacji ich funkcji społecznych Profilaktyka pracy z rodziną: Asystenci rodzinni Przeciwdziałanie przemocy domowej: Efektywne prawo Budowanie świadomości Lepsza wymiana informacji: procedura niebieskiej karty
Usługi zdrowotne i edukacyjne programy zdrowotne i profilaktyka np. problem próchnicy aktywność fizyczna dobry przykład: Radosna szkoła programy zapobiegania niedożywieniu dzieci zwiększanie elastyczności i mniej stygmatyzacji wsparcie dla dzieci niepełnosprawnych
Przykład: program polityko rodzinnej Prezydenta RP Dobry klimat dla rodziny Wzmocnienie samodzielności finansowej rodzin wychowujących dzieci Wzmocnienie samodzielności mieszkaniowej młodych rodzin przez wprowadzenie kompleksowej polityki mieszkaniowej dla osób o różnej zamożności Organizacja i czas pracy przyjazny rodzicom Elastyczny i prosty system urlopów związanych z opieką nad małym dzieckiem Przyjazne miejsca opieki i edukacji małych dzieci do skończenia przez nie 12 lat Równość w pracy Dobre rodzicielstwo 44