INSTYTUT ENERGII ATOMOWEJ INSTITUTE OF ATOMIC ENERGY

PL0500347 ISSN-1232-5317 INSTYTUT ENERGII ATOMOWEJ INSTITUTE OF ATOMIC ENERGY RAPORT IAE - 92/A BADANIA MATERIAŁOWE NA POTRZEBY ELEKTROWNI I PRZEMYSŁU ENERGETYCZNEGO X. Seminarium Naukowo - Techniczne OTWOCK - ŚWIERK

INSTYTUT ENERGII ATOMOWEJ INSTITUTE OF ATOMIC ENERGY RAPORT IAE - 92/A BADANIA MATERIAŁOWE NA POTRZEBY ELEKTROWNI I PRZEMYSŁU ENERGETYCZNEGO X. Seminarium Naukowo - Techniczne Zakopane, 25-27 czerwca 2003 roku OTWOCK - ŚWIERK 2003

Badania materiałowe na potrzeby elektrowni i przemysłu energetycznego. Seminarium W raporcie przedstawiono referaty poświęcone badaniom materiałowym i diagnostycznym związanym z eksploatacją urządzeń ciśnieniowych w elektrowniach oraz rurociągów przesyłowych gazu i zaprezentowano badania diagnostyczne stanu technicznego podziemnego magazynu gazu. Poza tym omówiono problemy związane ze szkoleniem personelu spawalniczego i personelu badań nieniszczących oraz postanowienia norm europejskich dotyczących materiałów dodatkowych do spawania. Przedstawiono również rolę dozoru technicznego w Polsce po wejściu do Unii Europejskiej, a także system zarządzania jakością w świetle nowych wymagań. Materials Investigation for Power Industry. Seminar The Report is an assembly of the papers concerning the material and diagnostic problems occurring the exploitation of power station as well as gas pipelines and underground gas storage technical condition survey. Education and training in welding and non destructive testing according european rules are also presented as weu as provisions of european standards concerning welding consumables. Technical supervision in the light of Poland accession to the European Union and quality management system in face of the new standards requirements is described. Wydaje Instytut Energii atomowej - OINTEA Data złożenia maszynopisu czerwiec 2003. Nakład 120 egz. Objętość: ark. wyd. 15,5; ark. druk. 19,0. Pr. 3144 z dnia 04.01.1993 r. II

X. SEMINARIUM NAUKOWO - TECHNICZNE BADANIA MATERIAŁOWE NA POTRZEBY ELEKTROWNI I PRZEMYSŁU ENERGETYCZNEGO Zakopane, 25-27 czerwca 2003r. Zorganizowane przez LABORATORIUM BADAŃ MATERIAŁOWYCH ZAKŁAD DOŚWIADCZALNY INSTYTUTU ENERGII ATOMOWEJ Przewodnicząca seminarium - doc. dr inż. Ewa Hajewska Komitet programowy: - doc. dr inż. Ewa Hajewska - LBMIEA, przewodnicząca - mgr inż. Sławomir Krystek - Izba Gospodarcza Energetyki i Ochrony Środowiska - prof, dr hab. inż. Jan Pilarczyk - Instytut Spawalnictwa - dr Stanisław Szpilowski - PAA - mgr inż. Anatol J. Tkacz - ZRUG S.A. - prof, dr hab. Krzysztof Wieteska IEA Komitet organizacyjny: - doc. mgr inż. Witold Szteke - LBM IEA, przewodniczący - dr inż. Jan Wasiak - LBM IEA, sekretarz - dr inż. Waldemar Biłous - LBM IEA - mgr inż. Martyna Przyborska - LBM IEA - mgr inż. Tadeusz Wagner - LBM IEA - Jadwiga Wojciechowska - LBM IEA - Bolesław Zubowski - LBM IEA III

PODSUMOWANIE DOTYCHCZASOWYCH SEMINARIÓW Potrzeba wymiany doświadczeń pomiędzy pracownikami przemysłu, nadzoru technicznego oraz uczelni i instytutów naukowych w dziedzinie badań materiałowych zaowocowała pomysłem zorganizowania seminarium, na którym omawiano by zagadnienia materiałowe, zarówno towarzyszące procesom wytwarzania materiałów o specjalnym przeznaczeniu jak i ich własnościom zmieniającym się w procesach eksploatacji oraz metodom diagnostycznym. Zakres i tematyka seminarium krystalizowały się w wyniku przemyśleń związanych z pracami o charakterze ekspertyz, wykonywanych w Laboratorium Badań Materiałowych Instytutu Energii Atomowej na zlecenia zakładów energetycznych oraz rozmów ze specjalistami pracującymi w laboratoriach diagnostycznych w takich zakładach. W roku 1994 zostało zorganizowane I. seminarium nt.: Badania materiałowe na potrzeby elektrowni i sieci elektroenergetycznych"". W pracach komitetu programowego seminarium wziął udział, oprócz pracowników IEA, prof, dr hab. inż. Jan Popczyk z Polskich Sieci Elektroenergetycznych S.A. W tematyce seminarium znalazły się referaty związane z tematyką interesującą nie tylko elektrownie, ale również eksploatatorów sieci elektroenergetycznych. Podobnie było w roku 1995, gdy w skład komitetu programowego wszedł przedstawiciel ASEA Brown Boveri Ltd mgr inż. Kamil Czwiertnia. Dwa pierwsze seminaria odbyły się w Świerku i były połączone ze zwiedzaniem Laboratorium Badań Materiałowych oraz reaktora MARIA. Następne odbywały się już w Zakopanem. Od III. seminarium nazwa uległa zmianie na:,3adania materiałowe na potrzeby elektrowni i przemysłu energetycznego". Jeszcze dwukrotnie w tematyce pojawiły się referaty omawiające zagadnienia eksploatacji sieci elektroenergetycznych, jednak równocześnie coraz większy udział przypadał problemom eksploatacyjnym występującym w gazownictwie. W pracach komitetu programowego III. seminarium brał udział Pan mgr inż. Roman Łuczkiewicz z Ministerstwa Przemysłu i Handlu. W dalszych latach skład komitetu programowego w zasadzie był stały, i oprócz przedstawicieli IEA uczestniczyli w nim prof.dr hab. inż. Jan Pilarczyk (Instytut Spawalnictwa), dr Stanisław Szpilowski (Państwowa Agencja Atomistyki) oraz mgr inż. Anatol Jan Tkacz, reprezentujący gazownictwo. Liczba referatów wygłaszanych na poszczególnych seminariach rosła z 10. w pierwszym roku do 18. w 2002. W sumie na wszystkich dotychczasowych seminariach zostało wygłoszonych 112 referatów, w tym: 6 o tematyce ogólnej, 8 dotyczących materiałów stosowanych w elektroenergetyce i ich diagnostyki, 51 o materiałach dla elektrowni i ich diagnostyce, 23 o materiałach dla gazownictwa i 24 dotyczących przepisów. Tematyka od początku obejmowała, oprócz zagadnień bezpośrednio związanych z wytwarzaniem materiałów dla potrzeb przemysłu energetycznego, badaniami materiałowymi, metodami diagnostycznymi i procesami łączenia, problematykę przepisów, a także zasady certyfikacji materiałów i akredytacji laboratoriów badawczych. Tym ostatnim zagadnieniom poświęcano coraz więcej uwagi, ze względu na konieczność dostosowania krajowych przepisów do obowiązujących w krajach Unii Europejskiej. Wśród Autorów referatów oprócz pracowników wyższych uczelni i instytutów naukowych byli przedstawiciele przemysłu oraz instytucji akredytujących i certyfikujących oraz nadzorujących. W tej ostatniej grupie należy wymienić przedstawicieli Urzędu Dozoru Technicznego, którzy na wszystkich seminariach przedstawiali przepisy związane z V

dopuszczaniem urządzeń poddozorowych do pracy oraz zmiany w przepisach związane a wejściem Polski do Unii Europejskiej, Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji (w latach 1996, 1999 i 2001), Centralnego Instytutu Ochrony Pracy w 1997 i 1998r. oraz w dwóch ostatnich latach TUV Rheinland ZETOM Polska Sp. z o.o. Podczas niektórych seminariów przedstawione zostały referaty opracowane w ośrodkach zagranicznych: - w 1995 z kompani Brown Boveri Ltd. w Szwajcara: Ocena urządzeń technologicznych elektrowni oraz procesu cieplnego pod kątem zwiększenia wydajności - Herbert Meister, i Wczesne wykrywanie uszkodzeń w materiale za pomocą stałej obserwacji drgań - Franz Herz; referaty wygłoszone w języku angielskim dołączone tłumaczenia dla uczestników, - w 1998 z włoskiej f-my SNAMPROGETTI, Ferdinando Spirito jako współautor referatu pracowników Politechniki Warszawskiej w Płocku i przedsiębiorstwa NAFTOREMONT- NAFTOBUDOWA Sp. z o.o. z Płocka: Problematyka badań zatwierdzających technologią spawania rurociągów ciśnieniowych według przepisów UDT i według przepisów ASME; referat wygłoszony w języku polskim, - w 2001 z f-my P.O. SPECNIEFTIEGAZ z Jekaterinburga W.A. Kanajkin i B.I.Miroszniczenko, jako współautorzy referatu pracowników EuRoPol GAZ S.A. z Warszawy: Badanie SGT JAMAŁ-EUROPA ~ odcinek polski - przy zastosowaniu magnetycznych tłoków inteligentnych ". Analiza i ocena wyników; referat opracowany w języku polskim, - w 2002 z Ośrodka ERC Casaccia pod Rzymem Andrzej T. Bukat i Antonio Nobili: Nowa generacja materiałów przeznaczonych na wymienniki ciepła; referat opracowany i wygłoszony w języku polskim. Uczestnikami seminariów byli zarówno przedstawiciele ośrodków badawczych jak i zakładów przemysłowych. Dyskusje na wszystkich seminariach były ożywione i wskazywały na przydatność wymiany doświadczeń w omawianych dziedzinach w przyjętej formie. Przypuszczalnie dlatego od dziesięciu lat udaje się organizować nasze seminarium i gromadzić na nim wielu uczestników, z których niektórzy spotykają się z nami od początku. Wielu spośród Autorów opracowywało referaty na kilka seminariów. W rozpoczynającym się dzisiaj X. jubileuszowym seminarium przedstawionych zostanie 15 referatów, w tym jeden opracowany we włoskim Ośrodku ERC Casaccia. Skład komitetu programowego został rozszerzony o Pana Sławomira Krystka, Dyrektora Generalnego Izby Gospodarczej Energetyki i Ochrony Środowiska. Dziękując wszystkim Członkom komitetów programowego i organizacyjnego, Autorom referatów oraz uczestnikom wyrażam nadzieję, że również w przyszłości seminaria będą się cieszyły zainteresowaniem. przewodnicząca seminariów doc. dr inż^wa Hajewska VI

SPIS REFERATÓW 1. Jan Pilarczyk SZKOLENIE PERSONELU SPAWALNICZEGO I PERSONELU BADAŃ NIENISZCZĄCYCH ZGODNIE Z WYMAGANIAMI EUROPEJSKIMI 1 2. Jerzy Brózda STAL T23/P23, JEJ SPAWALNOŚĆI WŁASNOŚCI ZŁĄCZY SPAWANYCH 9» 3. Marian Zeman, Jerzy Brózda, Zbigniew Cudek CELOWOŚĆ PRZEPROWADZANIA OBRÓBKI CIEPLNEJ ZŁĄCZY SPAWANYCH RUR (044 x 10mm) ZE STALI 13CrMo4.41 10CrMo9.10 27 4. Jan Wasiak, Waldemar Biłous, Witold Szteke, Ewa Hajewska, Eugeniusz Sitko, Ellina Łunarska METODY BADAWCZE ZASTOSOWANE DO OKREŚLENIA WŁASNOŚCI MECHANICZNYCH, NA PRZYKŁADZIE NOWEJ WYSOKOWYTRZYMAŁEJ STALI, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODPORNOŚCI NA PĘKANIE Kiscc 41 5. Janusz Komorowski, Witold Szteke, Piotr Zajączkowski ROLA TŁUMIKÓW DRGAŃ I TŁUMIKÓW PRZEMIESZCZEŃ W SYSTEMACH ZAMOCOWAŃ RUROCIĄGÓW ENERGETYCZNYCH 49 6. Bogdan Zantowicz PROBLEMY EKSPLOATACYJNE ZWIĄZANE Z PĘKNIĘCIAMI MATERIAŁU W ODPOWIEDZIALNYCH ELEMENTACH URZĄDZEŃ ENERGETYCZNYCH.. 53 7. Waldemar Biłous, Jan Wasiak, Ewa Hajewska, Witold Szteke, Tadeusz Wagner, Martyna Przyborska DIAGNOSTYKA RUROCIĄGÓW PARY ŚWIEŻEJ W OPARCIU O BADANIA UDARNOŚCII ODPORNOŚCI NA PĘKANIE 8. Piotr Żoła, Sławomir Skwarczyński BADANIA STANU TECHNICZNEGO PODZIEMNEGO MAGAZYNU GAZU 73 9. Jerzy Winckowski, Krystyna Zaborowska ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM SGT JAMAŁ EUROPA ZACHODNIA NA TERYTORIUM RP 79 10. Maciej Witek DIAGNOSTYKA GAZOCIĄGÓW PRZESYŁOWYCH W FAZIE UŻYTKOWANIA 91 11. Janusz Dobrzański PROCESY USZKODZEŃ WEWNĘTRZNYCH W NISKOSTOPOWYCH STALACH CHROMOWO-MOLIBDENOWYCH PRACUJĄCYCH POWYŻEJ TEMPERATURY GRANICZNEJ 12. Marek Walczak DOZÓR TECHNICZNY W ŚWIETLE WEJŚCIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ 109 65 o 97 VII

13. Andrzej Doroszuk SYSTEM ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ W ŚWIETLE WYMAGAŃ NOWYCH NORM SERII ISO 9000:2000 115 14. Marek Zdankiewicz POSTANOWIENIA NORM EUROPEJSKICH DOTYCZĄCYCH MATERIAŁÓW DODATKOWYCH DO SPAWANIA 131 Streszczenia referatów w języku angielskim 141 VIII

SZKOLENIE PERSONELU SPAWALNICZEGO I PERSONELU BADAŃ NIENISZCZĄCYCH ZGODNIE Z WYMAGANIAMI EUROPEJSKIMI JAN PILARCZYK Instytut Spawalnictwa Gliwice Złącza spawane w odpowiedzialnych konstrukcjach spawanych wymagają szczególnej jakości. Dlatego w zakładach wytwarzających konstrukcje spawane wprowadzane są systemy jakości zgodne z normą EN 729. Norma ta wymaga od zakładu ubiegającego się o system jakości dysponowania odpowiednim personelem spawalniczym oraz personelem do badań nieniszczących. Podano zasady szkolenia, kwalifikowania i certyfikowania takiego personelu, zgodne z wymaganiami Europejskiej Federacji Spawalniczej i normy EN 473. Przedstawiono działalność Instytutu Spawalnictwa w tym zakresie. 1. SPAWANIE - PROCES SPECJALNY W serii norm PN-EN 9000: 2001 zwraca się uwagę na procesy specjalne, obejmujące takie procesy wytwórcze, których wyniki nie mogą być ani łatwo, ani w pełni sprawdzone. Trudne jest jednoznaczne określenie, czy wymagania dla otrzymanego wyrobu zostały w pełni spełnione. Najważniejszym przykładem procesu specjalnego jest spawanie. Spoiny i złącza spawane są odpowiedzialne za bezpieczeństwo pracy wyrobów spawanych, których przykładami są: rurociągi, mosty, dźwigi, zbiorniki, cysterny, statki, samochody, wagony kolejowe, instalacje przemysłowe, biurowce, maszyny itp. Konstrukcje spawane są eksploatowane przez wiele lat i w przypadkach nieodpowiedniej ich jakości mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego. Spoinom i złączom spawanym nie można zapewnić jakości poprzez ich kontrolę nieniszczącą po zakończeniu procesu spawania. Po pierwsze, kontrola ta nie wszystko wykrywa, a po drugie, poprawki miejsc wadliwych nie zawsze są możliwe, a jeżeli są dopuszczalne, zwykle są kosztowne i prowadzą do pogorszenia jakości, np. poprzez zmianę struktury metalograficznej lub wywołanie naprężeń własnych. Jakość wyrobu spawanego powinna być zagwarantowana procesem i warunkami technologicznymi spawania w odpowiednio zorganizowanym zakładzie wytwórczym stosującym wysokiej jakości materiały konstrukcyjne i dodatkowe, posługującym się certyfikowanymi urządzeniami spawalniczymi oraz zatrudniającym kwalifikowany personel spawalniczy. Mówiąc inaczej, jakość musi być tworzona w trakcie wytwarzania wyrobu spawanego, a ostateczna kontrola nieniszcząca powinna zakończyć się jedynie stwierdzeniem, że jej wyniki nie budzą żadnych zastrzeżeń. 2. SYSTEMY JAKOŚCI W ZAKŁADACH ZAJMUJĄCYCH SIĘ PRODUKCJĄ SPAWALNICZĄ Wszystkie zakłady chcące liczyć się na wolnym i konkurencyjnym rynku wprowadzają systemy jakości oraz poddają się obowiązkowej lub dobrowolnej ocenie swoich kompetencji w upoważnionych ośrodkach certyfikujących. Najpopularniejsze jest zdobywanie systemów jakości zgodne z serią norm PN-EN 9000 (w najnowszej wersji PN-EN 9000: 2001) Systemy zarządzania jakością", chociaż widoczne jest równie duże zainteresowanie systemami jakości, które są zgodne z serią norm PN-EN-ISO 14000 Systemy zarządzania

środowiskowego" i serią norm PN-EN-ISO 18000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy". Zakłady zajmujące się produkcją spawalniczą są zainteresowane dodatkowymi uprawnieniami. Do niedawna zakłady te zdobywały tylko świadectwa oceny jakości. Najdłuższe tradycje w tym zakresie obowiązują w Niemczech, gdzie w oparciu o normę DIN 18800 Arkusz 7 "Konstrukcje stalowe. Wytwarzanie i dopuszczanie do spawania" oraz DIN 6700 Arkusz 2 Spawanie pojazdów szynowych i części pojazdów szynowych" nadawane są świadectwa uznania do prowadzenia produkcji spawalniczej (tzw. Grosser" albo Kleiner Eignungsnachweis"). Nadanie następuje po przeprowadzeniu szczegółowego procesu weryfikacyjnego, obejmującego sprawdzenie: wyposażenia sprzętowego, wiedzy i doświadczenia personelu oraz poziomu organizacji produkcji. Zgodnie z obowiązującymi w Niemczech przepisami, nie jest dozwolone prowadzenie produkcji spawalniczej w zakładzie, który nie dysponuje świadectwem uznania. Dotyczy to również krajów współpracujących z Niemcami. W Polsce, zakłady przemysłowe kwalifikowane są wg PN-87/M-69009 Spawalnictwo. Zakłady stosujące procesy spawalnicze. Podział.". W zależności od wielkości przedsiębiorstwa i ekwiwalentnej liczby spawaczy lub zgrzewaczy, przedsiębiorstwo klasyfikowane jest jako duże lub małe. W zależności od wyposażenia technicznego i rodzaju służb spawalniczych przedsiębiorstwo uzyskuje kategorię I, П lub III z uprawnieniami do wykonywania konstrukcji odpowiednio klasy 1, 2 i 3, klasy 2 i 3 lub tylko klasy 3. Od 1994 roku zakłady zajmujące się produkcją spawalniczą ubiegają się o spawalnicze systemy jakości. Systemy te są nadawane w oparciu o serię norm EN 729 (ISO 3834) pt. "Quality requirements for welding - Fusion welding of metallic materials" (Wymagania dotyczące jakości w spawalnictwie. Spawanie metali). Normy tej serii dostępne są w polskiej wersji językowej, jako PN-EN 729. Seria norm EN 729 składa się z czterech części: Part 1: Guidelines for selections and use (Wytyczne doboru i stosowania), Part 2: Comprehensive quality requirements (Pełne wymagania dotyczące jakości), Part 3: Standard quality requirements (Standardowe wymagania dotyczące jakości) oraz Part 4: Elementary quality requirements (Podstawowe wymagania dotyczące jakości). 3. WYMAGANIA WYNIKAJĄCE Z SERII NORM PN-EN 729 I INNYCH NORM EUROPEJSKICH Zakłady wytwarzające konstrukcje i wyroby spawane muszą mieć warunki zapewniające prowadzenie procesów spawania na wysokim poziomie. Między innymi do spawania może być dopuszczony wyłącznie właściwie przeszkolony i mający wymagane uprawnienia personel. Personel spawalniczy obejmuje osoby nadzorujące prace spawalnicze: mistrzów, techników i inżynierów oraz spawaczy. Norma PN-EN 729-2 wymaga, aby wszyscy spawacze mieli aktualne uprawnienia zgodne z normą PN-EN 287 Egzaminowanie spawaczy", zaś wszyscy operatorzy urządzeń spawalniczych (w metodach zmechanizowanych) mieli uprawnienia zgodne z normą PN-EN 1418 Egzaminowanie operatorów". Dalej, norma PN-EN 729-2 podaje, że wytwórca konstrukcji spawanych powinien dysponować odpowiednimi pracownikami nadzoru spawalniczego spełniającego wymagania normy PN-EN 719 (ISO 14731) Spawalnictwo - Nadzór spawalniczy - Zadania i odpowiedzialność". Z kolei, w normie PN-EN 719 podano, że wytwórca powinien powołać co najmniej jedną uprawnioną osobę do pełnienia nadzoru spawalniczego. Uprawniony personel nadzoru

technicznego powinien wykazać się wiedzą techniczną zgodną z załącznikiem tej normy (Załącznik 17 Zalecenia dotyczące wiedzy technicznej"), który przywołuje zalecenia Europejskiej Federacji Spawalniczej zawierające minimalne wymagania dotyczące kształcenia, egzaminowania i certyfikowania personelu nadzoru spawalniczego: inżynierów, technologów i mistrzów. Europejska Federacja Spawalnicza EWF - European Federation for Welding, Joining and Cutting W skrócie: European Welding Federation będąca organizacją Unii Europejskiej jest członkiem EOTC (dawniej European Organisation for Testing and Certification a obecnie European Organisation for Conformity Assessment) oraz ma uprawnienia EA (European Accreditation) Seria norm PN-EN 729 wymaga również, aby wytwórca konstrukcji spawanych dysponował personelem badań nieniszczących, posiadającym certyfikaty zgodne z normą PN-EN 473. Norma ta pt. kwalifikacja i certyfikacja personelu badań nieniszczących - Zasady ogólne" została ustanowiona w 1996 roku i uległa aktualizacji w 2002 roku. Norma wprowadziła nowe zasady szkolenia i egzaminowania personelu badań nieniszczących oraz zasady jego certyfikowania oraz nadawania uprawnień. Wymaganie posiadania przez personel badań nieniszczących certyfikatów zgodnych z normą PN-EN 473 znaleźć można także w dyrektywach Unii Europejskiej oraz w normach wyrobów. 4. ZASADY SZKOLENIA I KWALIFIKOWANIA PERSONELU SPAWALNICZEGO Szkolenie i kształcenie personelu spawalniczego zgodnie z zasadami EWF obejmuje 5 zasadniczych poziomów: - EWE European Welding Engineer (Europejski Inżynier Spawalnik) - EWT European Welding Technologist (Europejski Technolog Spawalnik) - EWS European Welding Specialist (Europejski Mistrz Spawalniczy) - EWP European Welding Practitioner (Europejski Instruktor Spawalniczy) - EW European Welder: Tube, Plate, Fillet (Europejski Spawacz: Rur, Blach, Pachwin) Do wydawania dyplomów uprawnione są Autoryzowane Organizacje Krajowe (Authorised National Body - ANB), po jednej w każdym z krajów członkowskich EWF (w Polsce - Ośrodek Certyfikacji Instytutu Spawalnictwa). Obowiązkiem każdego ANB jest czuwanie nad właściwym wdrażaniem wytycznych zharmonizowanego kształcenia teoretycznego i szkolenia praktycznego. Wszystkie ANB mają równe prawa wydawania zunifikowanych dyplomów tzw. "niebieskich" (od koloru na dokumentach Unii Europejskiej), w zakresie specjalności i poziomów, na które uzyskały autoryzację. Wszystkie kraje członkowskie EWF przyjęły, że dyplomy "niebieskie" będą przez nie wzajemnie respektowane. Wydanie dyplomu następuje po sprawdzeniu wiadomości i przeprowadzeniu egzaminu kwalifikującego (Qualification) kandydata, który wcześniej odbył nauczanie lub szkolenie (Education and Training) w uznanym przez ANB ośrodku szkoleniowym (Approved Training Body -ATB). Dyplom (Diploma) daje zawód (Profession) i jest ważny przez całe życie jego posiadacza.

Stałe doskonalenie zawodowe, zbieranie doświadczeń, przechodzenie przeszkoleń itp. pozwala pracującemu specjaliście - spawalnikowi ubiegać się o weryfikację jego kompetencji. Jeżeli weryfikacja jest pozytywna, zainteresowany otrzymuje zaświadczenie lub certyfikat (Certificate) potwierdzający jego kompetencje zawodowe (Job Competence) oraz dopuszczenie do wykonywania pracy na odpowiednim stanowisku (Job Function). Certyfikat jest ważny przez ściśle określony czas. System europejskiego kształcenia, szkolenia, egzaminowania i certyfikowania według wytycznych EWF ma ugruntowaną pozycję we wszystkich krajach Europy. Od 1999 roku system europejski jest wykorzystywany do budowania systemu globalnego w powiązaniu z Międzynarodowym Instytutem Spawalnictwa (11^\Ш8). Utworzonym systemem globalnym zarządza Międzynarodowa Rada Autoryzacyjna (International Authorisation Board - IAB). Międzynarodowy personel spawalniczy jest klasyfikowany analogicznie jak w systemie europejskim: IWE - International Welding Engineer (Międzynarodowy Inżynier Spawalnik) - IWT - International Welding Technologist (Międzynarodowy Technolog Spawalnik) - IWS - International Welding Specialist (Międzynarodowy Mistrz Spawalniczy) IWP - International Welding Practitioner (Międzynarodowy Instruktor Spawalniczy) - IW - International Welder (Międzynarodowy Spawacz). 5. ZASADY SZKOLENIA I KWALIFIKOWANIA PERSONELU BADAŃ NIENISZCZĄCYCH Szkolenie personelu badań nieniszczących dla uzyskania certyfikatu wg PN-EN 473 prowadzone jest w metodach badań: wizualnych (VT), penetracyjnych (PT), magnetycznoproszkowych (MT), radiograficznej oceny spoin (RT) i ultradźwiękowych (UT). Szkolenie kończy egzamin nadzorowany przez akredytowany ośrodek certyfikacji. Egzamin prowadzony jest zgodnie z procedurą egzaminowania i składa się z części teoretycznej, obejmującej test z wiedzy ogólnej i test z wiedzy specjalistycznej oraz z części praktycznej. Pozytywnie zdany egzamin jest podstawą wydania certyfikatu, który uprawnia do prowadzenia badań nieniszczących wyrobów spawanych w sektorach przemysłowych: wytwarzanie i przetwórstwo metali oraz badania przed eksploatacją i badania eksploatacyjne urządzeń, obiektów i konstrukcji, zgodnie z PN-EN 473. 6. ZASADY SZKOLENIA I KWALIFIKOWANIA INSPEKTORÓW SPAWALNICZYCH Personel spawalniczy zajmuje się wykonywaniem złączy spawanych, a ogólniej, wytwarzaniem konstrukcji i wyrobów spawanych. Złącza i konstrukcje spawane poddawane są zwykle kontroli obejmującej w pierwszej kolejności badania nieniszczące. Kontrolę tę prowadzi personel badań nieniszczących kwalifikowany w oparciu o normę PN-EN 473. Kwalifikacje tego personelu pozwalają na dokonanie oceny, czy wymagania stawiane złączom są, czy też nie są spełnione. O ile złącza spawane nie spełniają wymagań, to wtedy zwykle prowadzone są poprawki lub naprawy. Do tego niezbędna jest jednak specjalistyczna wiedza, jaką dysponują jedynie inspektorzy spawalniczy. Szkolenie i certyfikowanie inspektorów spawalniczych upoważnionych do prowadzenia kontroli i napraw złączy spawanych przewiduje Europejska Federacja Spawalnicza.

Europejski Inspektor Spawalniczy (European Welding Inspector EWI), w zależności od posiadanego poziomu, musi mieć podstawową wiedzę spawalniczą odpowiadającą EWE, EWT, EWS lub EWP oraz dysponować dodatkowym przeszkoleniem w zakresie kontroli. Europejski Inspektor Spawalniczy klasyfikowany jest w czterech następujących poziomach: - (EWE) - European Welding Inspector EWI Poziom 1 (Level 1) - (EWT) - European Welding Inspector EWI Poziom 2 (Level 2) - (EWS) - European Welding Inspector EWI Poziom 3 (Level 3) - (EWP) - European Welding Inspector EWI Poziom 4 (Level 4) Kandydat na inspektora spawalniczego jest kwalifikowany przez Autoryzowaną Organizację Krajową (ANB) pod kątem spełnienia podstawowych wymagań: posiadanej praktyki przemysłowej oraz wiadomości teoretycznych. Kandydat może być dopuszczony do egzaminu pośredniego lub musi przed przystąpieniem do egzaminu pośredniego przejść szkolenie w zakresie technologii spawania. Zdanie egzaminu pośredniego stanowi warunek przystąpienia do szkolenia w zakresie kontroli w spawalnictwie. Jeżeli kandydat ma tytuł Europejskiego Inżyniera Spawalnika, Europejskiego Technologa Spawalnika, Europejskiego Mistrza Spawalniczego lub Europejskiego Instruktora Spawalniczego może przystąpić do szkolenia w zakresie kontroli w spawalnictwie z pominięciem szkolenia w zakresie technologii spawania i zdawania egzaminu pośredniego. Personel spawalniczy (EWE, EWT itd. EW) Personel badań nieniszczących kwalifikowany w oparciu o normę PN-EN 473 Kwalifikacja i certyfikacja personelu badań nieniszczących - Zasady ogólne" Europejscy Inspektorzy Spawalniczy dysponujący specjalistyczną wiedzą Wykonywanie: Złączy spawanych oraz Konstrukcji i wyrobów spawanych Prowadzenie badań nieniszczących złączy i konstrukcji spawanych Dokonywanie oceny wyników badań Stwierdzanie, że stawiane złączom wymagania: są spełnione - nie są spełnione Prowadzenie badań i oceny złączy i konstrukcji spawanych Prowadzenie poprawek lub napraw złączy i konstrukcji spawanych (o ile nie spełniają stawianych im wymagań) 7. DZIAŁALNOŚĆ INSTYTUTU SPAWALNICTWA W ZAKRESIE SZKOLENIA PERSONELU SPAWALNICZEGO Instytut Spawalnictwa w Gliwicach jest związany z EWF od 1992 roku. Od 1996 roku ma autoryzację EWF (ma w Polsce status ANB-EWF) i jest upoważniony do szkolenia i kwalifikowania personelu spawalniczego w imieniu EWF. W 1998 roku analogiczny status ANB-IIW instytut otrzymał od Międzynarodowego Instytutu Spawalnictwa. Od 1997 roku Instytut ma status członka rzeczywistego EWF. Od 1999 roku jest w Polsce Autoryzowaną Organizacją Krajową do certyfikowania przedsiębiorstw (Authorized National Body for Company Certification - ANB CC-EWF). Pozycja ANB CC upoważnia do certyfikowania przedsiębiorstw zajmujących się produkcją spawalniczą zgodnie z europejską normą EN 729. Od 2001 roku Instytut ma status Autoryzowanej Organizacji Krajowej ANB Cert - EWF", upoważniający do certyfikowania personelu spawalniczego i wydawania certyfikatów: Cert EWE, Cert EWT, Cert EWS i Cert EWP. Wydawanie certyfikatów EWF odbywa się na podstawie dyplomów EWF (odpowiednio EWE, EWT, EWS i EWP).

Uzyskanie autoryzacji europejskiej EWF poprzedziło zdobycie w 1999 roku akredytacji krajowej w Polskim Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC) w zakresie certyfikowania systemów jakości według normy ISO 9000 i normy EN 729 (wtedy jako jedyna uprawniona jednostka w kraju). Akredytacja ta zastała uaktualniona o normy PN-EN 9000: 2001 oraz PN-EN 729 i prolongowana w 2002 roku przez utworzone 1 stycznia 2001 roku Polskie Centrum Akredytacji (PCA). W 1998 roku Instytut uzyskał akredytację i status jednostki certyfikującej personel spawalniczy zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 45013. Był to pierwszy w Polsce certyfikat uprawniający do certyfikowania personelu. Wykorzystując posiadane uprawnienia Instytut szkoli, egzaminuje i certyfikuje europejski (i międzynarodowy) personel spawalniczy w całym zakresie obowiązujących w EWF poziomów. Dotychczas wyszkolono i wydano dyplomy i certyfikaty europejskie i międzynarodowe dla grubo ponad 1.000 najwyższej klasy specjalistów. 8. DZIAŁALNOŚĆ INSTYTUTU SPAWALNICTWA W ZAKRESIE SZKOLENIA I CERTYFIKOWANIA PERSONELU BADAŃ NIENISZCZĄCYCH WG WYMAGAŃ NORMY PN-EN 473:2002 Instytut Spawalnictwa ma 30-letnie tradycje w zakresie szkolenia personelu badań nieniszczących złączy spawanych. Szkolenie to obejmuje wszystkie metody badań nieniszczących: wizualne, penetracyjne, magnetyczno-proszkowe, radiograficzne, szczelności i ultradźwiękowe i jest prowadzone na podstawie programów szkoleniowych opracowanych przez specjalistów Instytutu Spawalnictwa. Absolwenci otrzymują świadectwa uprawniające do prowadzenia badań nieniszczących złączy spawanych i do oceny ich jakości, zgodnie z krajowymi normami i przepisami. Z końcem lat 90. Instytut Spawalnictwa stał się jednym z największych ośrodków szkolenia personelu badań nieniszczących w Polsce. Po wprowadzeniu normy PN-EN 473 nie było w Polsce jednostki certyfikującej, która spełniałaby wymagania normy PN-EN 45013 i mogła wydawać certyfikaty dla personelu badań nieniszczących. Inicjatywę zbudowania krajowego systemu certyfikowania personelu badań nieniszczących podjęło z początkiem lat 90. Polskie Towarzystwo Badań Nieniszczących. Inicjatywa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem. Były też organizacje, które wydawały certyfikaty na zgodność z normą PN-EN 473, ale czyniły to nielegalnie. Obserwując rozwój wypadków i wychodząc na przeciw potrzebom swoich klientów, Instytut Spawalnictwa w roku 1998 wspólnie z organizacją nadzorczą TUV Rheinland Polska i SLV w Halle uruchomił kursy dla personelu badań nieniszczących, kończące się otrzymaniem certyfikatów zgodnych z DIN EN 473, wydawanych przez jednostkę certyfikującą TUV CERT z Kolonii. Wydawało się, że problem krajowego szkolenia i certyfikowania personelu badań nieniszczących ulegnie szybkiemu rozwiązaniu, kiedy to w roku 1999 w ramach środków Unii Europejskiej uruchomiono w Polsce Moduł 01 projektu Phare PL 9707-01-04-0004 pt. Standaryzacja i Certyfikacja". Beneficjantem projektu zostało Ministerstwo Gospodarki, które powierzyło koordynowanie projektu Urzędowi Dozoru Technicznego w Warszawie. Instytut Spawalnictwa nie został tym projektem objęty, a zatem nie mógł skorzystać ani z merytorycznej pomocy świadczonej przez Niemieckie Towarzystwo Badań Nieniszczących (DGfZP), ani ze środków finansowych przeznaczonych na pomoc dla wybranych ośrodków szkoleniowych, programy i materiały szkoleniowe, szkolenie personelu badań nieniszczących oraz zakupy urządzeń do badań. Pomimo upływającego czasu i korzystnych środków

pomocowych szkolenie i certyfikowanie personelu badań nieniszczących nie było uruchamiane, podczas gdy zapotrzebowanie na szkolenie i certyfikaty bardzo wzrastało. W trosce o swoich klientów Instytut Spawalnictwa w bardzo krótkim czasie, dużym wysiłkiem, własnymi siłami i bez jakichkolwiek zewnętrznych środków finansowych przygotował wszystko, co niezbędne do szkolenia i certyfikowania personelu badań nieniszczących w oparciu o normę PN-EN 473. Ostatecznie w dniu 14 listopada 2001 roku Instytut Spawalnictwa uzyskał rozszerzenie akredytacji w Polskim Centrum Akredytacji w Warszawie o kwalifikowanie i certyfikowanie personelu badań nieniszczących zgodnie z wymaganiami normy EN 473:2000, a po opublikowaniu jej w kraju, zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 473:2002. Równocześnie Instytut stał się pierwszym w kraju ośrodkiem szkolącym, kwalifikującym i certyfikującym personel badań nieniszczących. Prace przygotowawcze objęły zdobycie kadry szkoleniowej, programów i materiałów szkoleniowych, inwestycje budowlane oraz zakupy sprzętu szkoleniowego. Zbudowano nowe laboratorium z 12 stanowiskami szkoleniowymi do wszystkich metod badań nieniszczących oraz nową, klimatyzowaną salę wykładową wyposażoną w sprzęt audiowizualny, zakupiono niezbędne urządzenia do wszystkich metod badań nieniszczących, wykonano złącza spawane i radiogramy do prowadzenia ćwiczeń, wyszkolono grupę specjalistów do prowadzenia zajęć teoretycznych i praktycznych (w celu uzyskania certyfikatu 2-go stopnia kwalifikacji wg DIN EN 473:2000), zorganizowano Ośrodek Egzaminacyjny z niezbędnym zestawem złączy i radiogramów egzaminacyjnych oraz zestawami pytań egzaminacyjnych. Opracowano programy szkoleniowe dla kursów 1. i 2. stopnia kwalifikacji w metodach badań wizualnych (VT), magnetyczno-proszkowych (MT), penetracyjnych (PT), radiograficznych (RT) i ultradźwiękowych (UT). Dla potrzeb wszystkich kursów przygotowano materiały szkoleniowe (materiały drukowane i folie) dla kursantów i wykładowców. Jak bardzo działalność Instytutu Spawalnictwa była potrzebna wykazało zorganizowanie w okresie od stycznia do listopada 2002 roku 30 kursów i wydanie 182 certyfikatów kompetencji (VT - 73 osoby, PT - 39 osób, MT - 22 osoby, RT2 ORS - 7 osób i UT-41 osób). 9. ZAKOŃCZENIE Nowoczesną produkcję w każdej dziedzinie gospodarki charakteryzuje szereg czynników, wśród których najważniejsza jest jakość. Wysoką jakość zapewnia między innymi specjalistyczny personel przygotowany w oparciu o zharmonizowane systemy szkolenia i kształcenia oraz dysponujący uznawanymi w krajach Europy i całego Świata dyplomami i certyfikatami kompetencji. Tworzenie systemu jednolitego przygotowywania personelu dla spawalnictwa ma istotne znaczenie z dwóch powodów. Po pierwsze, spawalnictwo w świetle serii norm ISO 9000 uznane zostało jako proces specjalny. Po drugie, współczesny świat ulega globalizacji. Globalizacja obejmuje zakłady, gałęzie gospodarki i kraje. Dzięki niej można podnosić poziom rozwiązań technicznych, podwyższać jakość wyrobów i obniżać koszty wytwarzania. Globalizacja ułatwia zarządzanie ludźmi, zmniejsza problemy społeczne, pozwala mądrze wykorzystywać bogactwa naturalne oraz zapewnia rozsądną ochronę i zrównoważone odtwarzanie środowiska naturalnego. Optymalne gospodarowanie w układzie globalnym gwarantuje wysoką konkurencyjność w stosunku do producentów, którzy w tym układzie się nie znajdują. Globalizacja ogólna jest wynikiem cząstkowych działań w rozlicznych sektorach funkcjonowania integrujących się krajów. Takim sektorem jest również spawalnictwo, a w jego obszarze - system jednolitego szkolenia, kształcenia, egzaminowania, kwalifikowania i certyfikowania specjalistów dla spawalnictwa.

PL0500342 STAL T23/P23, JEJ SPAWALNOŚĆ I WŁASNOŚCI ZŁĄCZY SPAWANYCH JERZY BRÓZDA Instytut Spawalnictwa, Gliwice Podano podstawowe charakterystyki stali T23/P23 oraz jej wytrzymałość na pełzanie w porównaniu do innych gatunków stali żarowytrzymałych. Zbadano wpływ cykli cieplnych spawania na własności symulowanej SWC i stwierdzono, że w szerokim zakresie czasów stygnięcia h/5 występują struktury bainityczne o twardości nie przekraczającej 350 HV. Udarność SWC jest wyższa dla krótszych czasów stygnięcia tg/5- Próbne złącze rur ze stali P23 (<j> 219 x 25 mm) spawano metodą TIG drutem Union ICr2WV (ścieg graniowy) i elektrodami otulonymi Cr2WV (Thyssen Schweifitechnik) w pozycji naściennej. W stanie nie obrobionym cieplnie maksymalna twardość złącza nie przekracza 350 HV, natomiast praca łamania spoiny jest niska. Po wyżarzeniu odprężającym obniża się twardość złącza do wartości 290 HV i wzrasta praca łamania spoiny. Własności wytrzymałościowe spawanego złącza rur ze stali P23 są wyższe od odpowiednich wymagań ASME i bardzo dobre są własności plastyczne. 1. WPROWADZENIE Konieczność zwiększania sprawności elektrowni konwencjonalnych przez podnoszenie temperatury i ciśnienia pary spowodowała wprowadzenie w ostatnich latach nowych gatunków stali żarowytrzymałych do budowy bloków energetycznych. Do tych stali zalicza się również stal T23 (2,25 %Cr-l,6W-Nb-V), która została opracowana w Japonii pod nazwą HCM2S. Jest ona stosowana w świecie na rury ekranowe i w przegrzewaczach kotłów opalanych paliwami kopalnymi o maksymalnej temperaturze pracy 580 C [1]. Rury ze stali T23 nie wymagają podgrzewania przed spawaniem i obróbki cieplnej po spawaniu. W firmie Vallourec&Mannesmann Tubes wyprodukowano również rury grubościenne ze stali P23, które w ramach europejskiego projektu badawczego COST 522 poddano szerokim badaniom, między innymi ocenie spawalności. W oparciu o najnowsze publikacje i wyniki badań przeprowadzonych w Instytucie Spawalnictwa, w niniejszym referacie podano podstawowe własności stali T23/P23, charakterystykę jej spawalności i własności złączy spawanych. 2. CHARAKTERYSTYKA STALI T23/P23 Stal HCM2S (T23) została opracowana wspólnie przez japońskie firmy Mitsubishi Heavy Industries Ltd. i Sumitomo Metal Industries Ltd. dla zastosowań w kotłach energetycznych w celu zastąpienia konwencjonalnej stali 2,25Cr-lMo (10CrMo9-10 wg PN-EN 10216-2:2002(U), 10H2M wg PN-75/H-84024). Rury o małych średnicach i grubościach ścianki (Tube) wykonane z tej stali zostały dopuszczone w 1995 r. przez ASME Boiler and Pressure Vessel Code Committee do stosowania na konstrukcje Sekcji I (SA-213 T23, Code Case 2199). Skład chemiczny stali T23 podano w tablicy 1, w której dla porównania zamieszczono również zawartość pierwiastków w stali 10CrMo9-10 (10H2M).

Tablica 1. Skład chemiczny stali T23 i 10CrMo9-10 w % Stal T23 locrmo 9-10 Norma ASME SA 213 PN-EN 10216-2 c 0,04 0,10 0,08 0.14 Mn 0,10 0,60 0,30 0,70 Si maks. 0,50 maks. 0,50 P maks. 0,030 maks. 0,025 S maks. 0,010 maks. 0,020 Cr 1,90 2,60 2,00 2,50 Mo 0,05 0,30 0,90 1,10 V 0,20 0,30 - W 1,45 1,75 - Nb 0,02 0,08 - B 0,0005 0,006 - N maks. 0,030 - Al maks. 0,030 maks. 0,040 Stal T23 zawiera znacznie mniej węgla niż stal 10CrMo9-10, co ułatwia jej stosowanie (spawanie, kształtowanie). Częściowe zastąpienie molibdenu przez wolfram zwiększa wytrzymałość na pełzanie przez umocnienie, podobnie działają wanad i niob dzięki wydzielonym węglikom. Stal T23 dostarczana jest w stanie normalizowanym (1060 C ± 10 C) i odpuszczonym (760 C ± 15 C) [2]. Jej mikrostrukturę stanowi odpuszczony bainit i martenzyt z wydzieleniami węglików (rys. 1). Rys. 1. Odpuszczona bainitycznomartenzytyczna mikrostruktura stalit23[5]. Własności wytrzymałościowe stali T23 są następujące [1]: Granica plastyczności Ro,2 - rnin. 400 MPa Wytrzymałość na rozciąganie R m - min. 510 MPa Wydłużenie A (na dług. 2") - min. 20 % Rys. 2. Wykres CTPc dla stali T23 o składzie chemicznym [1]: 0,07 %C, 0,54 %Mn, 0,28 %Si, 0,008 %P, 0,004 %S, 2,08 %Cr, 0,08 %Mo, 0,22 %V, 1,65 %W, 0,026 %Nb., 0,002 %B, 0,011 %N, 0,018 %A1. 100 10

1 m Dzięki odpowiednio dobranemu składowi chemicznemu stal T23 w szerokim zakresie prędkości chłodzenia ma strukturę martenzytyczno-bainityczą, a twardość niskowęglowego martenzytu niewiele przekracza 350 HV (rys. 2). Na rysunku 3 podano wartości granicy plastyczności stali T23 w temperaturach podwyższonych, a na rysunku 4 wytrzymałość na pełzanie stali T23 i P23 w funkcji parametru Larsona - Millera P. Z porównania przebiegu krzywych na rysunku 5 widoczne jest, że wytrzymałość na pełzanie stali T23 w temperaturze 580 C jest tylko o 20 MPa niższa niż dla stali T91. 700 o o N 0 _ Q_ CM o" (0 O 'c (0 O 600 500 400 300 200 100 r r A -J ~~~" - Jura (j>2>16mn * IN»i. i ~7~ Min. Ro,2 wg ASME Badania własne [5] rura<t>ź>19x25 mm _ Riira (j> 5C),8 mm 1/ y» i 1 0 100 200 300 400 500 600 700 Temperatura [ C] Rys. 3. Granicy plastyczności Ro^ w temperaturze podwyższonej dla stali T23 [1], [5]. 1000 (0 OL <D Q. (0 100 ^^M ' - * ^ i Ę + T23 P23 600 C- 100 000 h - Dopuszczalne naprężenie/0,67 Dopuszczalne naprężenie/0,80 P23 - próby w toku 1 10 17000 18000 19000 20000 21000 22000 23000 P=(T+273) x (20+log t) Rys. 4. Wytrzymałość na pełzanie stali T23 i P23 [2] 11