krzysztof.gwosdz@uj.edu.pl slawomir.sitek@us.edu.pl 1

25 lat przemian: od Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego do Metropolii Silesia 1993 Ubytek migracyjny po raz pierwszy od 200 lat 1996 Powstaje Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna 2001 Pracujący w usługach > pracujący w przemyśle 2002 Liczba studentów > liczba górników 2007 Powołanie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego 2010 Katowice w finale walki o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016

Jednak głębokie przemiany strukturalne nie znalazły odzwierciedlenia w wizerunku regionu

Struktura wystąpienia Procesy demograficzne Pozycja miast Główne kierunki zmian Poziom i jakość życia Struktura gospodarcza

Naddsy - http://www.flickr.com/photos/83823904@n00/64156219/ Przemysław Woźnica (nickt.pl) Problem adekwatnych danych statystycznych, pokazujących dynamikę procesów na poziomie lokalnym Statystyka publiczna w krajach Europy Zachodniej i Północnej, np. Wielkiej Brytanii Statystyka publiczna w Polsce

ZMIANY DEMOGRAFICZNE

Dynamika wybranych wskaźników demograficznych Źródło: Synteza z badań. Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, INSE, 2014.

Saldo migracji na 1000 mieszkańców w miastach GZM w latach 1995-2013 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Miasta -5,6-9,1-4,7-5,3-0,7-1,5-3,1-6,5-3,2 0,0 0,3-1,8 0,1-0,1-0,2-0,6 1,1 0,5 0,4Chorzów 0,2-0,6-0,9-0,2-1,6-0,1 0,6-0,1-1,8-0,8-1,4-2,1-0,7-0,2-1,5-1,4-1,7-1,5-1,6Mysłowice -0,9 0,6 1,0 10,8 5,2 0,0 0,2-0,4-1,5-2,6-0,5-3,4-3,3-3,0-3,0-1,9-1,9-3,6-2,3Dąbrowa G. -1,2-0,8-1,1-1,5-2,7-3,8-2,6-2,7-3,4-3,4-3,4-4,3-5,7-3,6-2,5-3,2-3,9-3,2-2,6Gliwice -0,3 0,9-0,1-1,6-1,4-1,1-1,3-0,2 0,2-0,8-1,4-2,5-2,4-2,0-1,3-1,8-1,3-1,5-3,2Jaworzno -10,3-3,7-2,2-2,9-3,0-3,4-3,3-4,5-5,1-5,8-5,0-7,3-6,3-5,1-2,7-3,3-2,8-3,2-3,7Tychy -2,1-1,3-2,3-3,6-3,0-3,9-3,7-3,6-3,6-3,4-3,5-4,7-5,1-3,5-3,2-3,5-3,8-3,2-4,3Katowice -2,2-2,5-7,1-18,5-16,0-15,2-6,4-7,1-7,2-4,8-4,0-6,1-5,0-4,1-4,1-2,8-3,0-3,9-4,6Ruda Śl. -3,1-3,1-2,9-3,9-2,6-3,6-2,9-3,3-2,5-3,3-2,9-3,7-2,5-2,7-3,8-3,7-2,8-3,8-4,8Piekary Śl. 1,0-0,6-1,3-1,7-3,0-3,0-2,4-3,1-3,6-4,7-5,2-4,8-6,3-4,0-4,9-4,5-4,4-3,8-5,0Sosnowiec -1,2-0,8-0,6-3,2-4,0-5,8-6,9-4,9-3,3-4,2-5,1-6,0-5,1-4,3-3,7-5,0-5,0-4,4-5,1Zabrze -2,9-2,6-2,1-4,2-6,4-7,6-6,9-6,2-5,9-6,1-5,8-5,6-5,9-3,9-5,0-4,9-4,2-5,1-5,3Bytom -0,5-1,0-1,5-2,0-2,5-3,0-3,5-4,0-4,5-5,0 0,1-0,6 0,1-2,6-0,4-3,8-2,3-2,8-2,9-2,9-5,6-3,6-4,6-3,3-3,3-3,9-3,1-4,7-5,9Siemianowice Śl. -0,9-0,4-1,1 1,9-1,7-4,1-3,1-1,0-2,2-3,4-5,8-4,9-4,8-3,1-3,5-4,1-7,3-5,5-6,9Świętochłowice 0,0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ubytek migracyjny w latach 1995-2013 wyniósł 130,8 tys. osób Źródło: Opracowanie S. Sitek na podstawie danych GUS

Roczne koszty ujemnego salda migracji Ubytek migracyjny x przeciętny PIT na 1 mieszkańca 7500 osób x 1000 zł 7,5 mln Ubytek środków około 180 mln Źródło: Opracowanie S. Sitek na podstawie danych GUS oraz Izby Skarbowej w Katowicach 9

Saldo migracji między miastami GZM w 2013 roku oraz główne kierunki przepływu ludności w Źródło: Opracowanie S. Sitek na podstawie Synteza z badań. Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, INSE, 2014.

Napływ seniorów do Katowic w 2011 roku Napływ seniorów do Katowic 26 13 2,6 Źródło: S. Pytel, 2014, Uniwersytet Śląski, materiały niepublikowane.

POZIOM I JAKOŚĆ ŻYCIA

Średni roczny dochód mieszkańców w ujęciu nominalnym oraz realnym Uwaga: Średni roczny dochód mieszkańców w ujęciu nominalnym w cenach stałych z 2003 roku Źródło: Synteza z badań. Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, INSE, 2014.

Geografia zamożności mieszkańców GZM Źródło: Opracowanie S.Sitek na podstawie danych Izby Skarbowej w Katowicach Średni roczny dochód płatników podatku z PIT 36, 37, 38 w 2011 roku

Powierzchnia użytkowa w m 2 na 1 mieszkańca w miastach GZM na tle ponad 200 tys. miast w Polsce w 2013 roku Źródło: opracowanie S. Sitek na podstawie danych GUS Miasta m 2 /mieszkańca Wrocław 32,5 Warszawa 30,2 Poznań 28,8 Szczecin 26,5 Łódź 26,3 Kraków 26,3 Gdańsk 26,2 Rzeszów 25,5 Białystok 25,2 Lublin 25,1 Toruń 24,7 Kielce 23,6 Bydgoszcz 23,5 Radom 22,6 Średnia 26,2

Średnioroczna powierzchnia w m 2 na 1 mieszkańca nowo oddanych mieszkań w latach 1995-2013 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Źródło: opracowanie S. Sitek na podstawie danych GUS

Liczba lat potrzebna do wyrównania standardu powierzchni w m 2 na 1 mieszkańca w stosunku do wartości średniej miast polskich powyżej 200 tys. mieszkańców lata 120 100 80 4141 zł x 3.650.000 m 2 15,1 mld zł Roczny budżet badanych miast wynosi 8,4 mld zł Brakuje ok. 73 tys. mieszkań po 50 m 2 każde 60 40 20 0 Źródło: obliczenia S. Sitek na podstawie danych GUS.

Średnie ceny mieszkań na rynku wtórnym GZM a wiek substancji mieszkaniowej Źródło: obliczenia S. Sitek na podstawie Synteza z badań INSE 2014 oraz danych GUS. 18

Relacja przeciętnego wynagrodzenia do ceny 1 m 2 mieszkania Wartość powyżej 1 oznacza że 1 m 2 jest tańszy od średniego wynagrodzenia 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Katowice Szczecin Łódż Wrocław Warszawa Kraków Poznań Trójmiasto 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Źródło: obliczenia S. Sitek na podstawie Synteza badań INSE 2014 oraz danych GUS. 19

Tysiące Rynek pracy 200 175 150 125 100 75 50 25 0 Liczba pracujących w miastach GZM w 2013 roku 3,0% Dynamika liczby pracujących w miastach GZM w latach 2004-2013 roku 2,0% 1,0% 0,0% -1,0% -2,0% Źródło: dane szacunkowe, obliczenia S. Sitek na podstawie danych GUS. Dane obejmują również pracujących w podmiotach poniżej 9 osób 20

Dynamika stopy bezrobocia (Polska = 100) 160 140 120 100 80 60 40 20 Bytom Świętochłowice Piekary Śląskie Siemianowice Śląskie Sosnowiec Zabrze Dąbrowa Górnicza Chorzów Jaworzno Mysłowice Ruda Śląska Gliwice Tychy Katowice 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: opracowanie K.Gwosdz na podstawie danych GUS.

KIERUNKI PRZEMIAN STRUKTURY GOSPODARCZEJ

Regres tradycyjnego przemysłu Employed in coal mining 1989-2012 (thous.) 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Zatrudnienie w górnictwie 1989-2012 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Górnictwo Hutnictwo żelaza Hutnictwo metali nieżelaznych -286 000-65 000-19 500 Źródło: opracowanie K.Gwosdz na podstawie badań własnych.

Źródła nowej ścieżki rozwoju (nowe gałęzie gospodarki) lokalna przedsiębiorczość i innowacyjność Import technologii poprzez inwestycje zewnętrzne dywersyfikacja w kierunku branż powiązanych modernizacja (upgrading) istniejących branż ścieżka rozwoju gospodarki tradycyjnej Na podstawie: Lester 2003, 2006 dobre warunki do przyciągania firm lokalizacja firm nowe miejsca pracy i wysokie tempo wzrostu gospodarczego migracje ludzi (pracowników ww. firm) ścieżka rozwoju nowej (kreatywnej gospodarki dobre warunki do przyciągania kreatywnych i przedsiębiorczy ch ludzi migracje kreatywnych i przedsiębiorczych ludzi zakładanie przez tych ludzi firm wysokie tempo wzrostu gospodarczego Źródło: Stryjakiewicz (2010)

Zmiany w strukturze zatrudnienia Rolnictwo 1990 2010 Górnictwo Górnictwo Usługi Usługi 67% 26% Przemysł przetwórczy, Energetyka, Budownictwo Przemysł przetwórczy, Energetyka, Budownictwo Źródło: obliczenia K.Gwosdz na podstawie danych GUS i WUS w Katowicach

Firmy w KSSE Gazele Biznesu % Wysoka technika Średniowysoka technika Średnioniska technika Niska technika Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków

Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków Nowe działalności gospodarcze w przestrzeni Metropolii Silesia (1) Nowe miejsca pracy w przemyśle + 100 000 (w tym 40 200 w KSSE)

Przemysł high-tech i usługi oparte na wiedzy Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków

Dynamiczne małe i średnie przedsiębiorstwa Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków

Zróżnicowanie dynamicznych MŚP Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków

DYWERGENCJA PROCESÓW ROZWOJU

Dynamika PKB per capita (2000-2011) Produkt Krajowy Brutto i jego dynamika (2000-2011) niższy niż średnia dla Polski PKB per capita (2011) wyższy niż średnia dla Polski Powyżej średniej dla Polski _ tyski Poniżej średniej Dla Polski bytomski, sosnowiecki katowicki, gliwicki Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

miasta na prawach powiatu w Polsce=100 Nadwyżka operacyjna budżetów gmin 400 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 300 200 100 0-100 Tychy Katowice Dąbrowa Górnicza Gliwice Ruda Śląska Jaworzno Zabrze Sosnowiec Bytom Siemianowice Śl. Chorzów Świętochłowice Mysłowice Piekary Śl. -200 Źródło: opracowanie K.Gwosdz na podstawie danych Systemu Analiz Samorządowych

W jakim kierunku zmierza konurbacja? Układ hierarchiczny brak specjalizacji funkcjonalnej miasta klony Dywersyfikacja i komplementarność funkcjonalna Źródło: na podstawie Blotevogel (1983)

Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową, IGiGP UJ, Kraków Pozycja miast jako ośrodków rynku pracy 1988-2012 Jeśli 1988 r. =100, to w 2012 r: Tychy: 110 Katowice: 90 Gliwice, Dąbrowa Górnicza: 84.. Ruda Śląska: 64 Świętochłowice 56 Bytom: 54

Pozycja i powiązania miast w świetle liczby pracujących i dojazdów do pracy

Pozycja i powiązania miast w świetle liczby pracujących i dojazdów do pracy Iloraz przyjeżdżających i wyjeżdżających do pracy Źródło: opracowanie S. Sitek na podstawie danych GUS i Runge (red.), 2010.

WNIOSKI Transformacja od regionu tradycyjnego przemysłu do postindustrialnego reginu wiedzy: ciągle w toku. Kluczowe wyzwanie dla długoterminowej pozytywnej ścieżku rozwoju MS: Osłabienie negatywnego procesu utraty kapitału ludzkiego Wytworzenie nowego, pozytywnego wizerunku regionu Stworzenie kultury przedsiębiorczości (dynamicznej MŚP) Dalsza dywersyfikacja struktury gospodarczej Zintegrowane działania rewitalizacyjne Wykreowanie nowej, inkluzyjnej i wspólnej tożsamości regionu Oparcie rozwoju na modelu dywersyfikacji funkcjonalnej (komplementarnej a nie konkurencyjnej relacji między miastami) Konieczność działań na rzecz metropolitalnego think-tanku prowadzącego m.in. ciągły monitoring przemian społeczno-gospodarczych MS

Dziękujemy za uwagę Dr hab. Krzysztof Gwosdz Uniwersytet Jagielloński Zakład Rozwoju Regionalnego Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej e-mail: krzysztof.gwosdz@uj.edu.pl Dr Sławomir Sitek Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi Katedra Geografii Ekonomicznej e-mail: slawomir.sitek@us.edu.pl