NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI DELEGATURA W BYDGOSZCZY Nr kontroli P/07/131 Nr ewid. 163/2007/P/07/131/LBY Informacja o wynikach kontroli wykorzystania środków publicznych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa B y d g o s z c z m a j 2 0 0 8 r.
Misją Najwyższej Izby Kontroli jest dbałość o gospodarność i skuteczność w służbie publicznej dla Rzeczypospolitej Polskiej Wizją Najwyższej Izby Kontroli jest cieszący się powszechnym autorytetem najwyższy organ kontroli państwowej, którego raporty będą oczekiwanym i poszukiwanym źródłem informacji dla organów władzy i społeczeństwa Informacja o wynikach kontroli wykorzystania środków publicznych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa Dyrektor Delegatury NIK w Bydgoszczy Jarosław Wenderlich Zatwierdzam: Wiceprezes Najwyższej Izby Kontroli Marek Zająkała Warszawa, maja 2008 r. Najwyższa Izba Kontroli ul. Filtrowa 57 00-950 Warszawa tel./fax: 0-prefiks-22-825 44 81 www.nik.gov.pl
1. Wprowadzenie 4 2. Podsumowanie wyników kontroli 6 2.1. Ogólna ocena kontrolowanej działalności 6 2.2. Synteza wyników kontroli 6 2.3. Wnioski i uwagi końcowe 10 3. Ważniejsze wyniki kontroli 12 3.1. Charakterystyka stanu prawnego 12 3.2. Uwarunkowania organizacyjne 13 3.3. Istotne ustalenia kontroli 14 3.3.1. Cel przyznawanej pomocy w formie dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów inwestycyjnych 14 3.3.2. Wybór banków współpracujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych z dopłatami do oprocentowania. Zawieranie i realizacja umów o współpracy ARiMR z bankami 15 3.3.3. Wielkość i struktura udzielonych kredytów inwestycyjnych. Dopłaty do oprocentowania w poszczególnych liniach kredytowych 16 3.3.4. Przestrzeganie przez banki procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych 20 3.3.5. Realizacja przez kredytobiorców umów kredytowych 25 3.3.6. Nienależnie pobrane przez banki dopłaty ARiMR do oprocentowania 28 3.3.7. Kontrola udzielanych kredytów inwestycyjnych 28 4. Informacje dodatkowe o przeprowadzonej kontroli 31 4.1. Przygotowanie kontroli 31 4.2. Postępowanie kontrolne i działania podjęte po zakończeniu kontroli 32 5. Załączniki 34 3
1. Wprowadzenie Temat i numer kontroli: Wykorzystanie środków publicznych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa na dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa (P/07/131). Celem kontroli było dokonanie oceny prawidłowości przydzielania i wykorzystywania dopłat Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, zwanej w dalszej części ARiMR lub Agencja, do oprocentowania bankowych kredytów inwestycyjnych dla rolnictwa. W szczególności założono zbadanie i dokonanie oceny: - celowości i wielkości przyznawanych przez ARiMR dopłat do oprocentowania preferencyjnych kredytów inwestycyjnych, - legalności otrzymywanych dopłat do oprocentowania kredytów, - przestrzegania obowiązujących zasad, trybu i kryteriów udzielanych kredytów inwestycyjnych objętych dopłatami do oprocentowania, - realizacji przedsięwzięć finansowanych preferencyjnymi kredytami inwestycyjnymi, - rzetelności monitorowania przez ARiMR i banki zrzeszające banki spółdzielcze efektów kredytowanych inwestycji. Tematyka kontroli obejmowała przede wszystkim badanie: [a] wyboru banków współpracujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych, [b] celu i zakresu przyznawanej pomocy w formie dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów inwestycyjnych, [c] wielkości i struktury udzielonych kredytów inwestycyjnych oraz dopłat do oprocentowania tych kredytów, [d] przestrzegania procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów preferencyjnych, [e] przeprowadzania kontroli wewnętrznej w zakresie legalności wykorzystania przez kredytobiorców przyznanych kredytów inwestycyjnych, [g] przeprowadzonych kontroli zewnętrznych z uwzględnieniem realizacji przez banki wniosków pokontrolnych. Kontrola została podjęta z inicjatywy Najwyższej Izby Kontroli. Temat kontroli mieści się w priorytetowych kierunkach kontroli i głównych obszarach badań kontrolnych NIK w 2007 r.: Państwo oszczędne: Tworzenie warunków do wzrostu gospodarczego. 4
Badaniami kontrolnymi objęto okres od 1 stycznia 2004 r. do 30 kwietnia 2007 r. Kontrolę w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Warszawie przeprowadzono na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli 1, natomiast kontrole w bankach przeprowadzono na podstawie art. 2 ust. 3 tej ustawy. Czynności kontrolne przeprowadzono w okresie od 16 kwietnia 2007 r. do 12 października 2007 r. w ARiMR w Warszawie oraz w 45 bankach, które udzieliły największych kredytów inwestycyjnych. Skontrolowano po sześć banków z terenu siedmiu województw: kujawskopomorskiego, łódzkiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego, zachodnio-pomorskiego, mazowieckiego, dolnośląskiego oraz trzy banki z województwa świętokrzyskiego. Kontrole przeprowadziły delegatury NIK z Bydgoszczy, Kielc, Łodzi, Olsztyna, Poznania, Szczecina, Warszawy i Wrocławia. Kontrolę w ARiMR w Warszawie przeprowadziła delegatura NIK w Bydgoszczy. Wykaz jednostek objętych kontrolą przedstawiono w załączniku nr 1 do informacji. Zasięganie informacji w trybie art. 29 pkt 2 lit. f) ustawy o NIK. W toku kontroli zasięgano informacji w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). 1 T.j. Dz. U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 5
2. Podsumowanie wyników kontroli 2.1. Ogólna ocena kontrolowanej działalności Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie ocenia, mimo stwierdzonych nieprawidłowości, sposób przydzielania i wykorzystywania dopłat ARiMR do oprocentowania bankowych kredytów inwestycyjnych dla rolnictwa oraz działalność skontrolowanych banków w zakresie przestrzegania procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów i realizacji przez kredytobiorców umów kredytowych. Zasadniczy wpływ na obniżenie oceny miały następujące nieprawidłowości: - nienależnie pobrane przez banki dopłaty ARiMR do oprocentowania, - niezgodnie z przeznaczeniem wykorzystanie kredytów określonych w planach przedsięwzięcia i umowach kredytowych, - niewniesienie wkładu własnego przez kredytobiorców w przedsięwzięcia objęte kredytami preferencyjnymi, - zawieranie umów kredytowych bez wymaganych przepisami opinii właściwych ośrodków doradztwa rolniczego (ODR), - naliczanie przez banki nienależnej prowizji od zawieranych umów o kredyty preferencyjne. Najwyższa Izba Kontroli uznaje również za nieprawidłowe działania ARiMR w zakresie nieujmowania w rocznych planach na lata 2006 2007 kontroli prawidłowości udzielania preferencyjnych kredytów przez banki i zasadności naliczania przez banki dopłat Agencji do oprocentowania kredytów inwestycyjnych. 2.2. Synteza wyników kontroli 2.2.1. Cel przyznawanej pomocy w formie dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów inwestycyjnych Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i ARiMR, przyznając na kolejne lata wolumen kredytów na poszczególne linie kredytowe, kierowały się zarówno celami pomocy finansowej państwa w formie dopłat do oprocentowania kredytów bankowych, określonymi 6
w rozporządzeniu RM z dnia 30 stycznia 1996 r., jak i zapotrzebowaniem rolnikówkredytobiorców na kredyty preferencyjne [str. 13-14]. 2.2.2. Wybór banków współpracujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych dopłatami do oprocentowania. Zawieranie i realizacja umów o współpracy ARiMR z bankami W okresie objętym kontrolą banki zawarły 81.303 umowy na udzielenie preferencyjnych kredytów inwestycyjnych z dopłatą ARiMR do oprocentowania. Umowy takie Agencja zawarła z 22 bankami, w tym przede wszystkim z czteroma obsługującymi rolników: Bankiem Gospodarki Żywnościowej S.A. w Warszawie oraz z bankami zrzeszającymi banki spółdzielcze, tj.: Mazowieckim Bankiem Regionalnym S.A. w Warszawie, Gospodarczym Bankiem Wielkopolskim S.A. w Poznaniu i Bankiem Polskiej Spółdzielczości S.A. w Warszawie. Ww. wymienione banki, wraz z bankami zrzeszonymi, udzieliły 77.313 kredytów inwestycyjnych z dopłatami ARiMR do oprocentowania w łącznej kwocie 8.204.241,4 tys. zł, co stanowiło odpowiednio 95,1% ilości i 88,8% wartości udzielonych ogółem kredytów preferencyjnych. Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie ocenia pod względem celowości wybór banków współpracujących oraz sposób zawierania umów o współpracy, pomimo nieuwzględnienia w treści umów zapisu dotyczącego trybu przyjmowania i opracowywania wniosków kredytowych [str. 15]. 2.2.3. Wielkość i struktura udzielonych kredytów inwestycyjnych. Dopłaty do oprocentowania w poszczególnych liniach kredytowych W okresie objętym kontrolą w całym kraju udzielono 81.303 kredytów inwestycyjnych w łącznej kwocie 9.238.551 tys. zł z dopłatami ARiMR do oprocentowania. Możliwość zaciągania kredytów inwestycyjnych bez limitów i ograniczeń ze strony ARiMR oraz informacje, że kredyty preferencyjne według dotychczasowych zasad będą obowiązywały tylko do 30 kwietnia 2007 r., spowodowały znaczny wzrost zainteresowań rolników ww. kredytami. W efekcie w okresie od 1 stycznia do 30 kwietnia 2007 r. nastąpił prawie trzykrotny wzrost wartości udzielonych kredytów. Od 1 stycznia 2004 r. do 30 kwietnia 2007 r. (w okresie objętym kontrolą) ARiMR dopłaciła do oprocentowania kredytów inwestycyjnych 1.431.600 tys. zł, w tym 7
254.400 tys. zł (17,8%) stanowiły dopłaty do oprocentowania kredytów udzielonych w skontrolowanych bankach. Wypłaty dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa udzielonych w okresie od 1 stycznia 1994 r. do 30 kwietnia 2007 r. będą realizowane do 2027 roku. Według prognoz sporządzonych przez banki kredytujące, na podstawie zapotrzebowań i terminarzy spłat, od 2008 r. do 2027 r. budżet państwa, za pośrednictwem ARiMR, wydatkuje na dopłaty kwotę 2.511.004,1 tys. zł [str. 15-19]. 2.2.4. Przestrzeganie przez banki procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych Kontrola wykazała, że w 35 bankach (76,1% kontrolowanych) nie w pełni przestrzegano procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych. Banki nie przestrzegały postanowień: rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 r. w sprawie kierunków działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz sposobów ich realizacji 2 (zwanego dalej rozporządzeniem RM z dnia 30 stycznia 1996 r.), umów zawartych pomiędzy ARiMR i poszczególnymi bankami oraz zarządzenia Prezesa ARiMR w sprawie zasad udzielania kredytów inwestycyjnych z dopłatą ARiMR do oprocentowania 3 (zwanego dalej zasadami udzielania kredytów inwestycyjnych) stanowiącego załącznik do umów zawartych z bankami. Nieprawidłowości te dotyczyły przede wszystkim: braku opinii ODR, udzielania kredytów z linii MR na zakup środków trwałych bez ustalania średnich cen rynkowych w województwie, nieprzeprowadzania u wnioskodawcy kontroli przed zawarciem umowy kredytowej oraz corocznej kontroli prawidłowości wykorzystywania kredytu, niepowiadamiania ODR o fakcie udzielenia kredytu preferencyjnego, naliczania przez banki nadmiernej prowizji od udzielonego kredytu. Ww. nieprawidłowości stwierdzono w 589 kredytach o łącznej wartości 189.848,0 tys. zł, tj. (33,8% wartości badanych kredytów) [str. 19-24]. 2 Dz. U. Nr 16, poz. 82 ze zm. (obowiązywało do dnia 30 kwietnia 2007 r., tj. w okresie objętym kontrolą) 3 Nr 86/2003 z dnia 29 grudnia 2003 r. ze zm. 8
2.2.5. Realizacja przez kredytobiorców umów kredytowych Realizacja przez kredytobiorców 22 umów w łącznej wysokości 7.834,0 tys. zł (1,4 % wartości badanych kredytów) nie spełniała wymogów wynikających z obowiązujących zasad udzielania kredytów inwestycyjnych. Nieprawidłowości te polegały na: - nieudokumentowaniu przez kredytobiorców wniesienia wkładu własnego w przedsięwzięcia objęte kredytem preferencyjnym, - nieudokumentowaniu w terminie 3 miesięcy od pobrania kredytów wydatków poniesionych na finansowanie przedsięwzięcia, - wykorzystaniu kredytów niezgodnie z przeznaczeniem określonym w planach przedsięwzięcia i umowach kredytowych [str. 24-27]. 2.2.6. Nienależnie pobrane przez banki dopłaty ARiMR do oprocentowania W przypadku 67 udzielonych kredytów inwestycyjnych z dopłatami ARiMR do oprocentowania o łącznej kwocie 18.349,4 tys. zł (3,6 % wartości badanych kredytów) nastąpiło naruszenie warunków określonych w rozporządzeniu RM z dnia 30 stycznia 1996 r. oraz w zasadach udzielania kredytów inwestycyjnych. Powyższe skutkowało nienależnymi dopłatami w wysokości ogółem 707,0 tys. zł [str. 27-28]. 2.2.7. Kontrola udzielanych kredytów inwestycyjnych ARiMR i banki zrzeszające banki spółdzielcze były zobowiązane do kontroli banków spółdzielczych w zakresie udzielania i wykorzystania kredytów preferencyjnych oraz prawidłowości naliczania dopłat do oprocentowania tych kredytów. W okresie trzech lat i czterech miesięcy (tj. w okresie objętym niniejszą kontrolą) w 21 bankach (46,7 %) kontroli takiej nie przeprowadzono. Od 2006 roku ARiMR zaniechała ujmowania w rocznych planach kontroli przydzielania i wykorzystywania kredytów preferencyjnych, natomiast zwiększyła kontrolę wewnętrzną w zakresie prawidłowości wykorzystywania dopłat do oprocentowania kredytów. Z 28 kontroli doraźnych przeprowadzonych w tym czasie, 17 (60,7 %) wystąpień pokontrolnych kierowano do skontrolowanych banków po 90 i więcej dniach, podczas gdy zgodnie z wewnętrzną instrukcją w sprawie zasad i trybu postępowania kontrolnego winny być przesyłane nie później niż 14 dni roboczych po zakończeniu kontroli [str. 28-30]. 9
2.2.8. Finansowe rezultaty kontroli Na finansowe rezultaty kontroli złożyły się nieprawidłowości w kwocie 38.032,7 tys. zł 4, w tym między innymi: - 23.770,2 tys. zł stanowiły inne nieprawidłowości w wymiarze finansowym, - 6.378,9 tys. zł stanowiły kwoty wydatkowane z naruszeniem prawa, - 125,2 tys. zł stanowiły korzyści finansowe, z tego: 88,7 tys. zł pożytki finansowe budżetu państwa (zwrot do ARiMR nienależnych dopłat do oprocentowania) oraz 36,5 tys. zł pożytki finansowe osób fizycznych kredytobiorców (zwrot przez banki nienależnie pobranych, tj. zawyżonych prowizji od kredytobiorców). Realne oszczędności budżetu państwa w całym okresie funkcjonowania kredytów preferencyjnych (tj. do 2027 r.) z tytułu zaniechania dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów, które jak wykazały działania kontrolne nie kwalifikowały się do tych dopłat, wyniosą kilkakrotność uzyskanych dotychczas korzyści finansowych. 2.3. Wnioski i uwagi końcowe W celu wyeliminowania stwierdzonych uchybień i nieprawidłowości Najwyższa Izba Kontroli przedstawiła w wystąpieniach pokontrolnych skierowanych do: 1) Prezesa ARiMR wnioski między innymi o: - ujmowanie w rocznych planach, kontroli banków w zakresie wykorzystywania kredytów preferencyjnych, - kierowanie wystąpień pokontrolnych do kontrolowanych banków w terminach określonych w wewnętrznej instrukcji ARiMR, - wzmocnienie kontroli i nadzoru ARiMR w zakresie przydzielania i wykorzystania kredytów preferencyjnych; 2) kierowników jednostek kontrolowanych wnioski między innymi o: - podjęcie działań w celu zwrotu kwot nienależnie pobranych, ze środków ARiMR, dopłat do oprocentowania, 4 Według stanu na dzień 16 kwietnia 2008 r. 10
- dołączanie do akt kredytów preferencyjnych wszystkich wymaganych przepisami załączników, - uruchamianie kolejnych transz kredytu po dokonaniu rozliczenia wykorzystania dotychczas przekazanych środków na podstawie udokumentowanych wydatków, - przeprowadzanie i dokumentowanie kontroli przed przyznaniem kredytu oraz w ramach monitorowania realizacji przedsięwzięć objętych kredytami, - podjęcie działań w celu wypowiedzenia umów kredytowych nie mających podstaw do ich zawarcia, - egzekwowanie wnoszenia przez kredytobiorców udziału własnego w finansowaniu inwestycji w wymaganej wysokości przed uruchomieniem kredytu, - zawieranie umów kredytowych po przedłożeniu przez inwestorów decyzji o udzieleniu pozwolenia na budowę w przypadku realizacji inwestycji budowlanych, - stosowanie w umowach o kredyt preferencyjny prowizji na poziomie nie przekraczającym ustalonego w umowie, - zaniechanie kredytowania inwestycji z linii MR i NT bez porównania cen dofinansowanych przedsięwzięć z ich średnimi cenami w danym województwie. 11
3. Ważniejsze wyniki kontroli 3.1. Charakterystyka stanu prawnego Zadania ARiMR, sposób ich realizacji oraz zasady nadzoru nad Agencją zostały uregulowane przepisami ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 5, zwanej dalej ustawą o ARiMR. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy ARiMR realizuje swoje zadania m.in. przez dopłatę w pierwszej kolejności do oprocentowania kredytów bankowych. Zadanie to Agencja wykonuje za pośrednictwem banków lub innych osób prawnych w oparciu o umowy zawierane przez ARiMR z tymi podmiotami (art. 3 ust. 3 ustawy). Zakres i kierunki działania ARiMR w ramach zadań wyszczególnionych w art. 3 ust. 1 ustawy oraz sposoby ich realizacji określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 30 stycznia 1996 r. Warunki określania kwot kredytów objętych dopłatami do oprocentowania reguluje 10 tego rozporządzenia. Realizację dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych udzielanych przez banki na cele rolnicze regulują umowy zawarte przez ARiMR z bankami. Przedmiotem tych umów zgodnie z 8 ww. rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r. są zasady, warunki i tryb stosowania przez Agencję dopłat stanowiących część oprocentowania należnego bankowi do kredytów udzielanych przez bank z jego środków własnych. Umowy zawierane przez ARiMR z bankami powinny określać w szczególności: - warunki kredytowania, - tryb przyjmowania i opracowywania wniosków kredytowych, - sposób i terminy zgłaszania zapotrzebowania i rozliczania dopłat, - sposób ustalania cen rynkowych (przy kredytach na zakup gruntów rolnych), - sposób przeprowadzania przez ARiMR i bank kontroli realizacji umów kredytowych objętych dopłatami, - warunki zwrotu ARiMR dopłat w razie udzielenia lub wykorzystania kredytu niezgodnie z przepisami cytowanego wyżej rozporządzenia RM lub naruszenia przez kredytobiorcę warunków umowy kredytowej, 5 T. j. Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 264 ze zm. 12
- warunki zwrotu ARiMR dopłat w razie sprzedaży, bez zgody banku, gruntów i gospodarstw rolnych albo innych obiektów i urządzeń nabytych za kredyt objęty dopłatami ARiMR, jeżeli ich sprzedaż nastąpiła w ciągu pięciu lat od dnia nabycia. Istotnym warunkiem udzielenia dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych, jest przedstawienie przez kredytobiorcę planu przedsięwzięcia pozytywnie zaopiniowanego przez właściwy dla miejsca realizacji przedsięwzięcia ośrodek doradztwa rolniczego. Opinie te ośrodki doradztwa rolniczego wydają nieodpłatnie ( 9 ww. rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r.). 3.2. Uwarunkowania organizacyjne W okresie objętym kontrolą udzielane były następujące kredyty inwestycyjne z dopłatą ARiMR do oprocentowania: - kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolnospożywczym i usługach dla rolnictwa symbol IP, - kredyt na zakup gruntów symbol KZ, - kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby, które nie przekroczyły 40 roku życia symbol MR, - kredyt w ramach Branżowego programu wspólnego użytkowania maszyn i urządzeń rolniczych symbol BR/10, - kredyt w ramach Branżowego programu restrukturyzacji przetwórstwa ziemniaka na skrobię w Polsce symbol BR/13, - kredyt branżowy w ramach Programu wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu mięsnego i przetwórstwa jaj w Polsce symbol BR/14, - kredyt w ramach Branżowego programu mleczarskiego symbol BR/15, - kredyt w ramach Branżowego programu wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu utylizacyjnego w Polsce symbol BR/16, - kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rolnego w ramach realizacji zaakceptowanego przez Ministrów Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Finansów programu osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa symbol OR, 13
- kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolnospożywczym i usługach dla rolnictwa przez grupy producentów rolnych powstałe na mocy ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw 6 - symbol GP, - kredyt na zakup nieruchomości rolnych przeznaczonych na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rodzinnego w rozumieniu ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego 7 - symbol GR, - kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych, w zakresie nowych technologii produkcji w rolnictwie, w tym wytwarzanie surowców do produkcji bioetanolu i biokomponentów, zapewniających wysoką jakość produktu lub w zakresie dostosowania produkcji zwierzęcej do wymogów sanitarnych, ochrony środowiska i utrzymywania zwierząt symbol NT, - kredyt na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej znajdujących się na obszarach dotkniętych klęską suszy, gradobicia, nadmiernych opadów atmosferycznych, wymarznięcia, powodzi, huraganu, pożaru, plagi gryzoni lub osuwisk ziemi symbol KL. 3.3. Istotne ustalenia kontroli 3.3.1. Cel przyznawanej pomocy w formie dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów inwestycyjnych Zgodnie z rozporządzeniem RM z dnia 30 stycznia 1996 r., ARiMR udzielała pomocy finansowej m.in. w formie dopłat do oprocentowania kredytów bankowych na realizację inwestycji w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach rolnictwa mających na celu: - poprawę efektywności produkcji polegającą w szczególności na zmniejszaniu kosztów wytwarzania, - lepsze wykorzystanie zasobów pracy, - tworzenie bazy surowcowej upraw przemysłowych, 6 Dz. U. Nr 88, poz. 983 ze zm. 7 Dz. U. Nr 64, poz. 592 14
- poprawę jakości produkcji żywnościowej, - zwiększenie ofert: towarowej i usługowej oraz lepsze jej dostosowanie do potrzeb rynku krajowego i rynków zagranicznych, - poprawę struktury agrarnej, - wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej po klęskach. Plany finansowe ARiMR, określające m.in. wysokość środków na dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych, ustalane były przez Prezesa ARiMR w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi i ministrem właściwym do spraw finansów. Wielkość pomocy państwa, jaką miała spełnić realizacja celów wynikających z rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r., była w znacznym stopniu funkcją podmiotowego (rolników-kredytobiorców) zapotrzebowania. Wysokość dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów inwestycyjnych w badanym okresie wynikała zarówno z wielkości udzielonych kredytów przed 2004 r., jak i z wielkości nielimitowanych kredytów udzielonych w badanym okresie. Potencjalni kredytobiorcy byli zorientowani, z informacji prasowych, że pomoc krajowa w obowiązującej formie nie będzie kontynuowana po 30 kwietnia 2007 r. Z tego powodu w IV kwartale 2006 r. i do 30 kwietnia 2007 r. znacznie wzrosło zainteresowanie preferencyjnymi kredytami inwestycyjnymi i zwiększyła się wielkość przyznawanych kredytów przez ARiMR. 3.3.2. Wybór banków współpracujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych z dopłatami do oprocentowania. Zawieranie i realizacja umów o współpracy ARiMR-u z bankami W okresie od 1 stycznia 2004 r. do 30 kwietnia 2007 r. ARiMR zawierała z bankami nowe umowy o współpracy w zakresie udzielania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa z dopłatą do oprocentowania. Poza tym obowiązywały umowy zawarte przed rokiem 2004. W kontrolowanym okresie obowiązywały 22 umowy z bankami. W okresie tym banki zawarły 81.303 umowy kredytowe na łączną kwotę 9.238.551 tys. zł. Największą ilość (77.313, tj. 95,1% ogółu) udzielonych kredytów inwestycyjnych z dopłatą ARiMR odnotowano w czterech następujących bankach: Banku Polskiej Spółdzielczości S.A. ( BPS S.A. ), Banku Gospodarki Żywnościowej S.A. ( BGŻ S.A. ), Gospodarczym Banku 15
Wielkopolskim S.A. ( GBW S.A. ) oraz Mazowieckim Banku Regionalnym S.A. ( MR Bank S.A. ). Łączna kwota kredytów w ww. bankach wyniosła 8.204.241,4 tys. zł. (88,8 % ogółu). W umowach zawartych z bankami, które udzieliły w kontrolowanym okresie największej ilości kredytów, nie określono jednego z ośmiu wymaganych elementów, tj. trybu przyjmowania i opracowywania wniosków kredytowych wymaganych rozporządzeniem w sprawie szczegółowych kierunków działań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz sposobów ich realizacji. 3.3.3. Wielkość i struktura udzielonych kredytów inwestycyjnych. Dopłaty do oprocentowania w poszczególnych liniach kredytowych. Wielkość udzielonych kredytów W okresie objętym kontrolą w całym kraju udzielono 81.303 kredytów inwestycyjnych z dopłatami ARiMR do oprocentowania, w łącznej kwocie 9.238.551 tys. zł. W kredytach tych dominowały cztery linie kredytowe: dla młodych rolników (MR), inwestycyjne podstawowe (IP), na zakup ziemi (KZ) oraz branżowe (BR). Ogółem stanowiły one 93,5% ilości i 86,9% wartości udzielonych kredytów. Dane dotyczące ilości i wartości udzielonych kredytów przez wszystkie banki, które współpracowały z ARiMR, przedstawia poniższe zestawienie: Tabela nr 1 linie kredytowe okres od 01.01.2004 r. do 30.04.2007 r. ilość wartość (tys. zł) IP 17 923 1 473 916 BR 2 597 657 257 KZ 21 882 1 336 770 MR 33 577 4 562 691 Pozostałe 5 324 1 207 916 RAZEM 81 303 9 238 551 Źródło: protokół kontroli ARiMR Podobnie kształtowała się wielkość i struktura udzielonych kredytów inwestycyjnych z dopłatami ARiMR do oprocentowania w 45 skontrolowanych bankach. Kredyty z ww. linii stanowiły odpowiednio 91,2 % ilości i 85,7% wartości udzielonych kredytów. 16
Tabela nr 2 linie kredytowe okres od 01.01.2004 r. do 30.04.2007r. ilość wartość (tys. zł) IP 2 772 294 682 BR 364 130 966 KZ 3 250 233 047 MR 5 417 901 909 Pozostałe 1 139 261 329 RAZEM 12 942 1 821 933 Źródło: protokoły kontrolowanych banków W środkach masowego przekazu oraz na stronach internetowych ARiMR od grudnia 2006 r. ukazywały się informacje, że kredyty preferencyjne na warunkach określonych rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r., wygasają z dniem 30 kwietnia 2007 r. Możliwość zaciągania kredytów bez limitów i ograniczeń ze strony ARiMR spowodowały znaczny wzrost zainteresowania rolników kredytami inwestycyjnymi, co prezentuje poniższa tabela. Tabela nr 3 Linia kredytowa ilość wartość (tys. zł) 2004-2006 2007 średnia ilość za m-c średnia wartość za m-c (tys. zł) Ilość wartość (tys. zł) średnia ilość za m-c średnia wartość za m-c (tys. zł) Kol. 8 / kol. 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 kol. 9 / kol. 5 IP 14 585 1 131 066 405 31 418 3 338 342 850 835 85 713 206% 273% BR 2 312 579 499 64 16 097 285 77 758 71 19 440 111% 121% KZ 18 721 1 046 910 520 29 081 3 161 289 860 790 72 465 152% 249% MR 25 957 3 369 260 721 93 591 7 620 1 193 431 1 905 298 358 264% 319% pozostałe 3 756 807 238 104 22 423 1 568 400 678 392 100 170 376% 447% RAZEM 65 331 6 933 974 1 815 192 610 15 972 2 304 577 3 993 576 144 220% 299% Źródło: protokół kontroli ARiMR Jak wynika z powyższego zestawienia, średniomiesięczna wartość udzielonych w 2007 roku kredytów inwestycyjnych była prawie trzykrotnie wyższa od średniej wartości kredytów udzielonych w latach 2004-2006. Nieznaczny wzrost wystąpił tylko w kredytach branżowych (BR), tj. takich przedsięwzięciach jak np. Program restrukturyzacji przetwórstwa ziemniaka na skrobię w Polsce (BR 13), Program mleczarski (BR 15) 17
i Program wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu mięsnego i przetwórstwa jaj w Polsce (BR 14). Programy te wymagały czasochłonnego planowania, w przeciwieństwie do pozostałych linii kredytowych (MR, KZ, IP), w których kredyty inwestycyjne dotyczyły przede wszystkim zakupu ziemi, maszyn i urządzeń rolniczych. Wytypowane do kontroli banki (45) w okresie objętym kontrolą udzieliły 12.942 kredytów inwestycyjnych z dopłatami ARiMR do oprocentowania na rzecz rolnictwa na łączną kwotę 1.821.933,3 tys. zł, co stanowi 15,9% ilości i 19,7% wartości udzielonych kredytów w skali kraju. Badaniami kontrolnymi objęto 1.713 kredytów preferencyjnych na łączną kwotę 562.119 tys. zł, tj. 13,2% ilości i 30,9% wartości udzielonych kredytów inwestycyjnych w bankach objętych kontrolą oraz 2% ilości i 6,1% wartości udzielonych kredytów przez banki w skali całego kraju. Do kontroli wytypowano kredyty o największych wartościach. Średnia wartość badanych kredytów wyniosła 328,1 tys. zł, co stanowiło 228,6% średniej wartości kredytów udzielonych przez kontrolowane banki. Wielkość i strukturę udzielonych kredytów inwestycyjnych w kontrolowanych bankach przedstawiono w załączniku nr 2 do informacji. Dopłaty do oprocentowania Zgodnie z 8 ust. 3 pkt 4 rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r. i z postanowieniami umów zawartych przez Agencję z bankami, określono sposób i terminy zgłaszania zapotrzebowania i rozliczania dopłat. Banki zobowiązane były do składania ww. zapotrzebowań i rozliczeń w terminie do 15 dnia kalendarzowego po upływie każdego miesiąca, natomiast ARiMR do przekazywania dopłat w terminie 10 dni roboczych od dnia następnego po dniu wpływu do Agencji zapotrzebowań za dany miesiąc, do wysokości limitu dopłat przewidzianego na dany okres. W wyniku przeprowadzonej kontroli w ARiMR nie stwierdzono opóźnień w realizacji złożonych zapotrzebowań. Opóźnienia stwierdzono jednak w trzech skontrolowanych bankach (BGŻ S.A. w Warszawie, BPS. S.A. w Warszawie, GBW S.A. w Poznaniu). Przykładowo ARiMR w 86 przypadkach przekazała BGŻ S.A. w Warszawie środki na dopłaty z opóźnieniem do 26 dni. 18
W okresie objętym kontrolą na dopłaty do oprocentowania kredytów preferencyjnych ARiMR wydatkowała kwotę 1.431.620,6 tys. zł, w tym kwota 254.447,9 tys. zł (17,8%) stanowiła dopłaty do oprocentowania kredytów udzielonych w skontrolowanych bankach. Wypłaty dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych na rzecz rolnictwa udzielonych w okresie od 1 stycznia 1994 r. do 30 kwietnia 2007 r., tj. w okresie funkcjonowania zasad wynikających z ustawy o ARiMR, będą realizowane do 2027 r. Według prognoz sporządzonych na podstawie zapotrzebowań i terminarzy w okresie od 2008 r. do 2027 r. ARiMR wypłaci na dopłaty kwotę 2.511.004,2 tys. zł. W wyniku zawartych umów z bankami dopłaty zostaną wypłacone 26 bankom. Kwota dopłat i liczba banków każdego roku będzie maleć wraz z całkowitą spłatą poszczególnych kredytów w danym banku. Prognozy wysokości dopłat w poszczególnych latach przestawia poniższa tabela. Tabela nr 4 Rok Plan prognozy dopłat w tys. zł 2008 507 143,7 2009 422 886,7 2010 352 606,3 2011 282 301,9 2012 245 180,6 2013 189 318,6 2014 148 592,0 2015 114 666,9 2016 84 485,2 2017 64 115,7 2018 46 513,8 2019 28 665,8 2020 15 812,8 2021 5 981,9 2022 1 175,7 2023 731,9 2024 496,7 2025 244,9 2026 79,4 2027 3,6 RAZEM 2 511 004,1 Źródło: plan dopłat według zapotrzebowań i terminarzy przekazanych przez banki 19
3.3.4. Przestrzeganie przez banki procedur i warunków obowiązujących przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych W wyniku przeprowadzonych kontroli w 45 bankach stwierdzono tylko sześć przypadków negatywnie rozpatrzonych wniosków. Dotyczyły one sytuacji, w których kredytobiorca nie posiadał zdolności kredytowej, odpowiedniego zabezpieczenia kredytu bądź nie dostarczył kompletu dokumentów niezbędnych do rozpatrzenia wniosku i podjęcia pozytywnej decyzji kredytowej. Do banków objętych kontrolą wpływały skargi głównie dotyczące negatywnie rozpatrzonych wniosków. Jak wykazała kontrola nie były one zasadne. Spośród 45 objętych kontrolą banków, 11 oceniono pozytywnie, co stanowi 23,9% ogółem skontrolowanych jednostek. Nieprawidłowości i uchybienia powstałe w pozostałych 35 bankach dotyczyły w szczególności następujących zagadnień: Opinia ODR Zgodnie z 9 ust. 1 rozporządzenia RM z dnia 30 stycznia 1996 r., warunkiem udzielenia dopłat ARiMR do oprocentowania kredytów preferencyjnych, było w szczególności dołączenie do wniosku kredytowego planu przedsięwzięcia pozytywnie zaopiniowanego przez właściwy ODR. Do czterech kredytów o łącznej wartości 3.888,8 tys. zł nie załączono do wniosku kredytowego ważnej opinii ODR. Nieprawidłowości te wystąpiły w: Banku Spółdzielczym w Ostrowcu Świętokrzyskim, Banku Spółdzielczym w Chełmnie, Banku Gospodarki Żywnościowej S.A. Oddział Operacyjny w Gnieźnie i Banku Spółdzielczym w Żurominie. Pomimo braku ważnej opinii ODR, banki zawarły umowy kredytowe i pobierały nienależne dopłaty do oprocentowania udzielonych kredytów. Przykładowo, w dniu 23 czerwca 2004 r. Bank Spółdzielczy w Chełmnie zawarł umowę kredytową nr 174/56/04/03 na kwotę 188,8 tys. zł bez ważnej opinii ODR. Przestrzeganie zasad udzielania kredytów Szczegółowe warunki udzielania kredytów z dopłatami ARiMR zostały określone w zasadach udzielania kredytów inwestycyjnych. W 118 kredytach (6,9% ilości zbadanych kredytów) na łączną kwotę 31.713,7 tys. zł (5,6% wartości skontrolowanych kredytów) stwierdzono naruszenie ww. zasad, między innymi w następującym zakresie: 20