Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 81 ręce z błaganiem o ratunek, matek tulących dzieci, Żydów opłakujących zabitych, rodziny uciekające w panice przed okrucieństwem wojny. Szczególnie oddziałuje na widza dominująca nad obrazem zagłady sylwetka białego konia symbolizującego Anioła Śmierci, unoszącego w stronę płomieni, ku nieuniknionej zgubie rodzinę tulącą się do siebie w wielkim przerażeniu. Na grzbiecie konia, który w prawej części obrazu przemienia się w Golgotę, jest ukazany żydowski rabin załamujący ręce w niemym geście rozpaczy, a obok niego Chrystus na krzyżu, chrześcijański symbol cierpienia i śmierci. Uciekający z pogromu Żydzi zmierzają w kierunku Góry Śmierci, tak jakby swoim cierpieniem współuczestniczyli w cierpieniu Chrystusa, jakby symbolicznie podążali tą samą drogą, którą wcześniej On szedł ku zbawieniu. Nad ukrzyżowanym są widoczne postaci, które wyciągają ręce ku niebu. Ludzie ci zdają się symbolizować zbawionych przez własne cierpienie i męczeństwo Chrystusa. Jest to wyraz głębokiego w swojej symbolice połączenia religii chrześcijańskiej z sensem i wymową Holocaustu. Wojna na obrazie Chagalla została ukazana w wymiarze ogólnoludzkim, uniwersalnym jako cierpienie i zagłada człowieka, niezależne od jego wyznania i pochodzenia, jako symbol ludzkiego dramatu jednoczącego dwie kultury żydowską i chrześcijańską, które chociaż odrębne, mają wspólne korzenie. Ekspresję i dramatyczną wymowę dzieła potęgują jeszcze malarskie środki wyrazu kontrast monochromatycznej, stonowanej kolorystyki w przedstawieniu postaci i krajobrazu oraz użycie intensywnych barw żółtych, pomarańczowych i czerwonych w przedstawieniu płomieni ogarniających miasto w lewej części obrazu. Kompozycja dzieła, na którym po jednej stronie znajduje się płonące miasto, a na przeciwnej Chrystus Zbawiciel, od razu wywołuje skojarzenie z chrześcijańskim przedstawieniem Sądu Ostatecznego, jak np. na obrazie Hansa Memlinga Sąd Ostateczny. Także na tryptyku Memlinga po jednej stronie są ukazani potępieni ginący w płomieniach, w środku znajduje się postać osądzającego Anioła Śmierci, a po drugiej stronie są przedstawieni idący do nieba zbawieni. Taka interpretacja symboliki obrazu Chagalla wyraźnie nawiązująca do apokaliptycznej wizji chrześcijańskiej, pokazuje wojnę jako koniec świata, świata małych żydowskich miasteczek, chasydów i szabasowych obrzędów, świata, który przetrwał w naszej wyobraźni dzięki niezwykłym obrazom Marca Chagalla. Surrealizm w malarstwie Surrealizm, inaczej zwany nadrealizmem, to kierunek w sztuce, który powstał we Francji po I wojnie światowej i w swoich założeniach miał być protestem przeciwko realizmowi, racjonalizmowi i utylitaryzmowi. W 1924 roku poeta i filozof André Breton w słynnym Manifeście surrealistycznym sformułował po raz pierwszy idee nowego kierunku. Datę tę uznano za początek kształtowania się myśli surrealistycznej, chociaż nazwy nadrealizm już wcześniej użył poeta Guillaume Apollinaire, znany ze swojej słowotwórczej pomysłowości. Manifest surrealistyczny André Bretona stał się jednym z najsłynniejszych i najbardziej oddziałujących programów w sztuce XX wieku. Autor tak definiował założenia nowego kierunku: Surrealizm to czysty automatyzm psychiczny, przez który zamierza się wyrazić bądź w słowach, bądź w piśmie, bądź w każdy inny sposób rzeczywiste funkcjonowanie myśli. To dyktando myśli pod nieobecność wszelkiej kontroli sprawowanej przez rozum, poza wszelkimi sprawdzianami estetycznymi
82 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa lub moralnymi. Założeniami malarskimi twórców surrealizmu było wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej, odrzucenie naśladowania, odkrywanie nadrzeczywistości, wydobywanie na jaw stanów podświadomości,zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. W kręgu ich zainteresowania pojawiały się motywy zaczerpnięte z psychoanalizy Freuda, takie jak sny hipnotyczne, stany psychopatyczne czy też różnego rodzaju działania przypadkowe i mimowolne. Surrealiści opierali się także na niektórych teoriach filozoficznych, zwłaszcza bliskie im były myśli Hegla oraz Bergsona twórcy intuicyjnej koncepcji poznania rzeczywistości. Korzystali również z doświadczeń dadaizmu, odrzucającego wszelkie rygory i autorytety na rzecz swobodnych skojarzeń, fantazji i absurdalnego dowcipu. Jako istotną inspirację dzieł surrealistów wymienia się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku artysty wizjonera, w którego dziełach pojawiała się niezwykła i trudna do odszyfrowania symbolika. Dzieła surrealistów burzyły logiczny porządek rzeczywistości dzięki przypadkowemu kojarzeniu ze sobą różnorodnych elementów, rodzących się w niczym nieskrępowanej wyobraźni artysty. Były to wizje z pogranicza jawy, snu czy fantazji, nierzadko inspirowane marzeniami sennymi, sztuką dzieci i umysłowo chorych. André BretonwManifeście surrealistycznym pisał: Surrealizm polega na wierze w nadrzędną rzeczywistość pewnych pomijanych dotąd form kojarzenia, we wszechmoc marzenia, w bezinteresowną grę myśli. Dąży on do ostatecznego zburzenia wszystkich innych mechanizmów psychicznych i do zastąpienia ich w rozwiązywaniu podstawowych problemów życia. Artyści uważali, że dzieło surrealistyczne ma powstawać przede wszystkim w wyniku niekontrolowanego działania, gry swobodnych skojarzeń, ujawniania podświadomych marzeń, pragnień, często ulotnych stanów emocjonalnych ukrytych w podświadomości twórcy. Tego samego oczekiwali od widza całkowitego poddania się wyobraźni, zezwolenia, by pod wpływem bodźców, których źródłem jest obraz w umyśle oglądającego powstały luźne i niekontrolowane skojarzenia i doznania. Surrealistyczny obraz nie powinien być rozumiany w kategoriach logicznych, gdyż byłoby to sprzeczne z ideą surrealizmu. Celem surrealistów było zatem osiągnięcie maksymalnej spontaniczności artystycznej przez wydobycie, uwolnienie i twórcze wykorzystanie elementów zawartych w podświadomości człowieka, skrępowanej zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe. Posługiwali się prowokacją i dążyli w sztuce do czystego absurdu. W dobie kryzysu cywilizacji europejskiej po I wojnie światowej zdecydowanie wyrażali anarchistyczny bunt przeciwko autorytetom nauki, usankcjonowanym formom współczesnego życia, kulturze i moralności mieszczańskiej. Dlatego surrealizm pojmowany jako światopogląd, postawa wobec życia czy też jako ruch artystyczno-intelektualny obejmujący różne dziedziny ludzkiej działalności wywarł duży wpływ nie tylko na sztukę nowoczesną i teorie estetyczne, ale także na obyczajowość i sferę kultury popularnej. Surrealiści angażowali się w działalność polityczną, w latach 30. występowali przeciwko tendencjom militarystycznym i faszystowskim, choć równocześnie wielu z nich głosiło zdecydowanie socjalistyczne, a nawet komunistyczne poglądy. Oddziaływanie myśli surrealistycznej było bardzo szerokie (kraje Europy, Ameryki Północnej i Południowej, Azji) i długotrwałe w niektórych krajach utrzymuje się do czasów obecnych. Wpływ surrealizmu na sposoby obrazowania nie ma sobie równych wśród innych prądów artystycznych
Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 83 i jest widoczny w wielu dziedzinach sztuki: poezji, literaturze, filmie, fotografii, plakacie, grafice użytkowej i reklamie. Surrealiści w swoich poszukiwaniach artystycznych często sięgali także po nowe formy wyrazu, takie jak kolaż (kompozycja plastyczna z różnych materiałów i tworzyw: papieru, druków, fotografii, piasku, słomy, naklejanych na płótnie lub innym podłożu, często łączonych z rysunkiem i malarstwem), frotaż (technika odciskania faktury dowolnych przedmiotów: drewna, tkaniny, liści na powierzchni papieru, polegająca na przyłożeniu papieru do danego przedmiotu i mocnym pocieraniu go ołówkiem lub zabarwionym tamponem), raklaż (zeskrobywanie grzebieniem lub linijką świeżo nałożonej farby), furaż (zadymianie, przypalanie), dekalkomania (odbijanie przypadkowych plam). Operowali zarówno formami odtworzonymi naturalistycznie, co jest widoczne zwłaszcza w twórczości Salvadora Dalego, jak i formami bliskimi abstrakcji, które dominują przede wszystkim w obrazach Joana Miró. Surrealiści tworzyli także niezwykłe przedmioty, które miały oddziaływać na podświadomość odbiorcy, nazywali je rzeczami gotowymi (ready mades), znalezionymi czy onirycznymi. Stosowali szokujące formy ekspozycji swych dzieł, organizowali prowokujące i skandalizujące wystąpienia. Najbardziej znanymi twórcami ruchu surrealistycznego byli: Max Ernst, Hans (Jean) Arp, Salvador Dali, Joan Miró, René Magritte, Francis Picabia, Yves Tanguy, Oscar Dominiguez i Marcel Duchamp. Salvador Dali Najbardziej znany artysta z kręgu surrealizmu Salvador Dali wykorzystywał w swoich dziełach techniką iluzjonistyczną, zaskakująco zestawiał ze sobą często zdeformowane kształty, postacie i przedmioty, nie stronił także od tematów erotycznych i przedstawiania wizji ujawniających najbardziej skryte ludzkie pragnienia. Niektórzy krytycy piętnowali jego twórczość za zbytnio rozwinięte wątki narracyjne oraz oskarżali artystę o posługiwanie się kuglarskimi sztuczkami w celu zaszokowania widza. Jednakże powszechnie Dali jest uznawany za jednego z największych, najpopularniejszych i najbardziej kreatywnych artystów XX wieku, a także za wielkiego indywidualistę i ekscentryka. Jego życiowe motto brzmiało: Jedyna różnica pomiędzy mną a szaleńcem jest taka, że ja nie jestem szalony. Urodził się w 1904 roku w miasteczku Figueres w Katalonii, w północnej Hiszpanii. Jego talent ujawnił się już w dzieciństwie, pierwsze lekcje rysunku zaczął pobierać w wieku dziesięciu lat, a mając lat czternaście, zaczął z sukcesem wystawiać swoje obrazy. Tak później pisał o swoich młodzieńczych dążeniach: Gdy miałem sześć lat, chciałem zostać Napoleonem ale nim nie zostałem. Gdy miałem lat piętnaście, chciałem być Dalim i zostałem nim. W 1921 roku rozpoczął studia w Królewskiej Akademii Sztuki w Madrycie, skąd aż dwa razy został wyrzucony i nigdy nie podszedł do egzaminów końcowych, gdyż twierdził, że: Żadna z osób, która miałaby mnie egzaminować, nie jest na tyle kompetentna. Przewyższam ich swoim talentem. Podczas pobytu w stolicy Dali prowokacyjnie wykreował się na aroganckiego elegancika i ten wizerunek zachował do końca życia. Składały się nań charakterystyczne wąsy, przylizane włosy, kosztowne i ekstrawaganckie stroje oraz aura skandalu, która zawsze go otaczała. W 1928 roku artysta przeprowadził się do Paryża, gdzie poznał hiszpańskich artystów Pabla Picassa i Joana Miró i stał się członkiem ruchu surrealistycznego. Rok
84 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa później stworzył razem z Luisem Buñuelem (hiszpańskim reżyserem, twórcą kina surrealistycznego, znanym z takich filmów, jak Widmo wolności czy Dyskretny urok burżuazji) kontrowersyjny film zatytułowany Pies andaluzyjski, który wywołał wiele emocji zarówno w środowiskach krytyków filmowych, jak i znawców sztuki. W 1929 roku artysta poznał wielką miłość swojego życia Galę, która wówczas jeszcze była żoną poety Paula Eluarda. W 1934 roku Dali wziął ślub z Galą w Paryżu i od tego czasu stała się ona wierną towarzyszką jego życia, muzą i modelką. Opiekowała się także finansami artysty. Gala szczególnie dbała o rozwój artystyczny Dalego, miała wielki wpływ na tematykę jego obrazów, na których bardzo często pojawia się jej charakterystyczna postać (Leda atomowa, Madonna z Port Lligat, Galatea sferyczna czy Gala spoglądająca na Morze Śródziemne). Sam Dali często powtarzał, że gdyby nie Gala, to pewnie nigdy nie zostałby prawdziwym malarzem. W latach 30. artysta w pełni rozwinął swój charakterystyczny styl malarski. Najsłynniejsze obrazy pochodzące z tego okresu to: Uporczywość pamięci, Architektoniczny Anioł Pański Milleta, Twarz Mae West mogąca służyć jako mieszkanie czy Płonąca żyrafa. Po niemieckiej inwazji na Francję w 1940 roku Dali wraz z żoną wyjechał do Nowego Jorku, gdzie spędził następne osiem lat. W tym okresie artysta intensywnie tworzył pisał libretto i opracowywał scenografię m.in. do baletu Labirynt, Romeo i Julia. Projektował biżuterię, tworzył reklamy, ilustrował książki, napisał powieść Ukryte twarze, brał także udział w kręceniu filmu razem z Alfredem Hitchcockiem. Wojna wywarła głęboki wpływ na dalszą twórczość artysty. Malarz zaczął poszukiwać inspiracji w religii, zainteresował się sztuką sakralną, co jest widoczne w wielu jego obrazach, które powstały niedługo po zakończeniu II wojny światowej Chrystus i święty Jan od krzyża, Kuszenie św. Antoniego, Corpus hypercubus (Ukrzyżowanie), Ostatnia wieczerza. Wyraźnie widoczne są tam odwołania do wielkich mistrzów malarstwa, takich jak Rafael, Velázquez czy Ingres. Również silne piętno na twórczości Dalego odcisnęło bombardowanie Hiroszimy i Nagasaki wtedy to w jego malarstwie rozpoczął się okres nazywany nuklearno-atomowym (Idylla atomowa i uraniczno-melancholijna). W 1948 roku Dali wraz z Galą wrócili do Europy, gdzie artysta zaczął rozwijać swoje zainteresowania nauką, szczególnie psychologią i historią. W szczególności fascynował go trzeci wymiar, badał problemy wykorzystywania cybernetyki, interesował się możliwościami zastosowania w obrazach geometrii czterowymiarowej i widzenia stereoskopowego (czyli takiego, jakie można uzyskać, wykonując jednocześnie dwa zdjęcia aparatem fotograficznym dwuobiektywowym, które oglądane w stereoskopie dają złudzenie trójwymiarowości i przestrzennego rozmieszczenia przedmiotów). W latach 60. artysta eksperymentował z takimi trendami w sztuce, jak pop-art czy op-art oraz z abstrakcyjnym ekspresjonizmem, co z kolei w latach 70. zaowocowało tworzeniem słynnych obrazów stereoskopowych (Dali od tyłu malujący Galę uwiecznioną przez sześć pozornych rogówek, przelotnie odbitych w sześciu prawdziwych zwierciadłach; Bitwa w chmurach; Dali unoszący taflę Morza Śródziemnego, aby pokazać Gali narodziny Wenus). W 1982 roku zmarła ukochana żona Dalego Gala, a wraz z nią odeszła jego muza, jego natchnienie i cały zapał do tworzenia. Niedługo po śmierci żony stan zdrowia artysty zaczął się gwałtownie pogarszać. W maju 1983 roku Dali namalował swój ostatni obraz Jaskółczy ogon. Schorowany, zmarł w 1989 roku.
Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa 85 Salvador Dali, Uporczywość pamięci (Miękkie zegarki) Jednym z najbardziej znanych i cenionych dzieł Salvadora Dalego jest obraz Uporczywość pamięci (Miękkie zegarki) z 1931 roku, znajdujący się obecnie w Museum of Modern Art w Nowym Jorku. Artysta tak pisał o swoim dziele: Obraz, który właśnie maluję, przedstawia pejzaż z okolic Port Lligat, którego skały zdają się oświetlone przezroczystym światłem kończącego się dnia. Na pierwszym planie nakreśliłem drzewo oliwkowe ucięte i bezlistne. Ten pejzaż powinien służyć jako tło dla jakiejś idei, ale jakiej? Potrzebny był mi obraz zadziwiający i nie znajdywałem go. Zgasiłem światło i wyszedłem, ponieważ literalnie «zobaczyłem» rozwiązanie: dwa miękkie zegarki, z których jeden zwieszał się żałośnie z gałązki oliwki. Dali jest twórcą jednego z nurtów surrealizmu znanego jako metoda paranoiczno- -krytyczna. Podana przez Dalego definicja tej metody brzmi niezbyt zrozumiale: Paranoiczno-krytyczna metoda odzwierciedlania świata to spontaniczna metoda poznania irracjonalnego, oparta na krytycznej i systematycznej obiektywizacji delirycznych skojarzeń i interpretacji. Wydaje się, że metoda ta powstała na skutek zainteresowania artysty psychologią, a zwłaszcza fascynacji psychoanalizą Freuda. Polega na świadomym naśladowaniu przez malarza, z użyciem odpowiednich praktyk i ćwiczeń umysłowych, wizji ludzi widzących inaczej, często wskutek choroby umysłowej. Jest to sposób widzenia podobny do stanu halucynacji, paranoidalnych urojeń, zaś artysta, który świadomie próbuje osiągnąć taki stan umysłu, odzwierciedla następnie swoje wizje artystyczne na płótnie. Najbardziej widocznym przykładem stosowania przez Dalego tej metody są obok Uporczywości pamięci takie obrazy, jak Marzenie senne, Sześć zjaw Lenina na fortepianie, Samotność paranoiczno-krytyczna czy Czaszka z lirycznym wyrostkiem, wszystkie powstałe w latach 30. XX wieku. Próba interpretacji obrazu wydaje się dość skomplikowana i niejednoznaczna. Zgodnie z założeniami surrealistycznymi obraz nie może być odbierany przez widza rozumowo, lecz wyłącznie na zasadzie niekontrolowanych wrażeń, impulsów podświadomości czy też całkowicie przypadkowych skojarzeń. Dali pisał o swoich obrazach, że są to ręcznie malowane fotografie snów. Często umieszczał w swoich kompozycjach powstające w jego wyobraźni dziwnie zdeformowane przedmioty niepodobne do niczego, co rzeczywiste, których istnienie przeczyło wszelkiemu logicznemu myśleniu. Jego obrazy powstawały dzięki całkowitemu uwolnieniu podświadomości twórcy, co miało ujawnić nieuświadomione ludzkie pragnienia, lęki i marzenia. Dali łączy sen i marzenie z rzeczywistością w taki sposób, że obserwator ma wrażenie istnienia innej rzeczywistości absolutnej nadrealności. WobrazieUporczywość pamięci marzenia senne artysty są tematem wiodącym, co podkreśla zdeformowany autoportret, umieszczony w centralnej części kompozycji. Inaczej niż na autoportrecie Dalego ze słynnego obrazu Wielki mastubator, tutaj twarz artysty jest ukazana w spokojnym, onirycznym uśpieniu. Wszystko, co znajduje się dookoła pusta przestrzeń, skalisty brzeg morza, bezlistne drzewo i niesamowite kształty miękkich zegarów tworzy nadrzeczywistość rozpiętą między światem realnym a marzeniem sennym artysty. Dali zadbał o bardzo dokładne i wręcz fotograficzne odwzorowanie przedmiotów. Aby osiągnąć doskonałą precyzję w ukazaniu wszystkich detali, użył nawet specjalnych pędzli z włosia sobola i jubilerskiego szkła powiększającego. Kolorystykę obrazu artysta oparł na przemyślanej gradacji tonów od głębokiego brązu na pierwszym
86 Materiały do przygotowania lekcji dotyczących malarstwa planie, z którego wydobywają się wyraźnie zarysowane kształty przedmiotów, do rozjaśnionych bielą barw horyzontu, spowitego mgłą zacierającą kontury krajobrazu. Można przypuszczać, że ukazane przez Dalego rozpływające się, zwieszające z drzewa i stołu miękkie zegarki sugerują, że to, co w realnym świecie wydaje się stałe i solidne, nagle w świecie nadrealnym traci swoją stabilność, zaczyna istnieć w innym, pozarozumowym wymiarze. Czas płynie, więc w marzeniu sennym mogą się też rozpływać zegary, które czas odmierzają. Nawet we śnie nie można się jednak uwolnić od uporczywej pamięci, która nie pozwala na oczyszczenie umysłu i oderwanie się od realnego świata. Pamięci, która przywołuje obrazy ukryte w podświadomości, wydobywa lęki i nadaje sennym wizjom kształty zapamiętanych z rzeczywistości przedmiotów. Na obrazie Dalego zegary są niezniszczalne i żyją własnym życiem, odmierzają swój własny czas, pomimo że niszczą je mrówki i roztapiają promienie słońca. Jeden z zegarów otacza nawet śpiącą głowę artysty, wydaje się z nią zrośnięty, jak gdyby nie pozwalał śpiącemu na zapomnienie o istnieniu rzeczywistości i zupełną ucieczkę w świat marzeń. Uporczywość pamięci to według Dalego fotograficzny zapis snu o niemożności ucieczki przed pamięcią i czasem.