KRAKOWSKO-WILEŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE

KRAKOWSKO-WILEŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE

SERIA POŚWIĘCONA STAROŻYTNOŚCIOM SŁOWIAŃSKIM Jan Stradomski Rękopisy i teksty. Studia nad cerkiewnosłowiańską kulturą literacką Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej do końca XVI wieku KRAKOWSKO-WILEŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE TOM 10 KRAKÓW 2014

Serię wydaje Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Rada Naukowa Aleksander Naumow (Wenecja), Sergejus Temčinas (Wilno) Slavia Barlieva (Sofia), Dragiša Bojović (Nisz), Marzanna Kuczyńska (Poznań), Krassimir Stantchev (Rzym), Peter Žeňuch (Bratysława) Redaktorzy serii Jan Stradomski Maryna Czystiakowa Recenzent tomu prof. dr hab. Aleksander Naumow Jan Stradomski, 2014 Instytut Filologii Słowiańskiej UJ, 2014 Wydawnictwo «scriptum», 2014 Publikacja finansowana przez Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego Opracowanie graficzne i projekt okładki Tomasz Sekunda Na okładce wykorzystano fragment Ewangeliarza ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie (BN 11879 IV, k. 21), www.polona.pl ISBN 978-83-64028-57-1 scriptum Wydawnictwo «scriptum» Tomasz Sekunda tel. 604 532 898 e-mail: scriptum@wydawnictwoscriptum.pl www.wydawnictwoscriptum.pl

Spis treści Wprowadzenie...7 Prawosławna tradycja piśmiennicza jako składnik kultury literackiej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (w kontekście systemu literatury cerkiewnosłowiańskiej)...19 Nauczyciele języka słowiańskiego święci Konstantyn-Cyryl i Metody w rękopisach cerkiewnych w Polsce...61 Teofilakta Ochrydzkiego komentarze do Ewangelii...73 Między pszenicą czasem i kąkol dobrze się miewa indeksy ksiąg prawdziwych i kłamliwych...87 Oto się zbliża początek boleści pisma apokaliptyczne i eschatologiczne prawosławnych Słowian...113 Bizantyńsko-słowiańskie teksty przeciwko mesalianom-bogomiłom...193 Do was to słowo, o podstępni rzymianie! grecko-słowiańska polemika z Kościołem łacińskim...215 Typikon Świętej Góry Ahtos...255 Mnicha Daniela z ziemi ruskiej peregrynacje do Ziemi Świętej...269 Zakończenie...281 Резюме...287 Summary...291 Wykaz skrótów...293 Bibliografia...295

6 Spis treści Wykaz sygnatur rękopisów...333 Incipitarium...341 Wykaz tytułów i nazw własnych rękopisów...345 Indeks osób i nazw etnicznych...355 Indeks nazw geograficznych i etnicznych...365

Wprowadzenie Fakt istnienia w Polsce pokaźnych zbiorów rękopisów pisanych starą cyrylicą bywa zazwyczaj sporym zaskoczeniem dla ludzi przyzwyczajonych do okcydentalnej wizji przeszłości naszego państwa. Przekonanie o łacińskich korzeniach kultury polskiej jest jednym z najmocniej utrwalonych dziś składników poczucia tożsamości narodowej Polaków. Pogląd ten, choć znacznie uproszczony, jest w dużym stopniu uzasadniony, biorąc pod uwagę szereg czynników wpływających na kształt wyobrażeń o własnej przeszłości, modelujących pamięć historyczną w oparciu o jedną, pozornie bardzo spójną perspektywę. Począwszy od historii wczesnego piśmiennictwa kościelnego i państwowego, przez alfabet, rzymską liturgię, aż po model kultury literatury, sztuki, nauki i myśli politycznej, a także język i obyczaj dawnych elit państwa. Wszystko to ma swój silny związek z łaciną i szeroko rozumianą kulturą (zachodnio)europejską; nosi na/w sobie jej znaki, wywołuje konkretne, jednoznaczne skojarzenia. Takiej stereotypowej wizji naszej przeszłości nie burzy nawet skądinąd powszechna pamięć o Polsce Jagiellonów, jej mocarstwowym znaczeniu w XV XVI wieku i rozległych granicach sięgających daleko na wschód. Znacznie trudniej oswoić się jednak z myślą, że udział tego prawosławnego Wschodu w tworzeniu naszej dawnej kultury mógł być już nie tylko marginalny. A przecież pod koniec XVI wieku praktycznie połowa terytorium Rzeczypospolitej wraz z jej ludnością stanowiła wschodnie pogranicze łacińskiej wspólnoty cywilizacyjnej w Europie 1, a druga zachodnie rubieże świata wschodniego, bizantyńsko-słowiańskiego, określanego mianem Slavia Orthodoxa 2 lub Byzantine Commonwealth 3. Warto więc pamiętać, że ziemie 1 J. Axer, Latinitas w historii i pamięci historycznej Europy Środkowo-Wschodniej. Paradoksy ciągłości i nieciągłości, [w:] Symbioza kultur słowiańskich i niesłowiańskich w Europie Środkowej, red. M. Bobrownicka, Kraków 1996, s. 14. 2 R. Picchio, Studia z filologii słowiańskiej i polskiej, Kraków 1999, s. 29 88. 3 D. Obolensky, Byzantine commonwealth. Eastern Europe 500 1453, New York 1971; idem, Six Byzantine Portraits, Oxford UP 1988.

8 Wprowadzenie Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego przez stulecia były terenem aktywnego przenikania się kulturowych wpływów chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu 4, a ten ich dyfuzyjny charakter warunkował ówczesną różnorodność etniczno-religijnej i językowo-obyczajowej rzeczywistości. Co więcej, prawosławna kultura ruska w ramach państwa polsko-litewskiego, oddzielona (choć nie całkowicie) od swej macierzy cywilizacji bizantyńskiej i świata południowych Słowian granicami politycznymi, odmienną racją stanu (polityczno-eklezjalną), nowymi (zachodnimi) wpływami kulturowymi, a wreszcie kościelnym unionizmem, stworzyła własny model kultury, trochę odmienny niż moskiewski czy mołdawsko-wołoski. Jego specyfika wiązała się z koniecznością znalezienia swego modus vivendi w nominalnie katolickim państwie (państwach) i ułożenia stosunków z jego organami władzy przy jednoczesnym zachowaniu principiów ortodoksji w każdym aspekcie życia religijnego, politycznego i społecznego. Fundamentem tej kultury było utrzymanie więzi kanonicznej z Patriarchatem ekumenicznym oraz sięgnięcie do liturgiczno-piśmienniczej, intelektualnej i artystycznej (sztuka sakralna) spuścizny dawnej metropolii kijowskiej oraz grecko-słowiańskiego chrześcijaństwa na Bałkanach. Niezależnie od kierunków i intensywności przenikania się wschodnich i zachodnich składników kultury w ramach państwa polsko- -litewskiego, prawosławny, grecko-słowiański pierwiastek był w niej stale obecny. Jego stopniowa marginalizacja (ale nie zatarcie), jaka nastąpiła pod koniec XVII wieku i później, nie była spowodowana utratą żywotności, brakiem potencjału twórczego czy jakąś kulturową dysfunkcyjnością, lecz szeregiem przyczyn natury politycznej, a zwłaszcza konfesyjnej. Pytanie, czy słusznie? Trudno dziś na nie odpowiedzieć, nie znając dokładnie ówczesnych wydarzeń i kontekstów. Ze wspomnianych już powodów w I. Rzeczypospolitej nie udało się stworzyć komplementarnej względem katolickiej przestrzeni dla rozwoju piśmiennictwa i kultury prawosławnej (zarówno materialnej, jak i umysłowej), choć ta jak wiele na to wskazuje dysponowała stosownymi ku temu predyspozycjami i na terenach wschodnich nie była kulturą niszową. Cerkiewnosłowiańskie rękopisy liturgiczne i pozaliturgiczne stanowią obszerny i różnorodny materiał źródłowy, którego analiza pozwala na określenie przypuszczalnego repertuaru ówczesnej ruskiej kultury umysłowej, modelowo i repertuarowo wprawdzie odmiennej względem kultury łacińskiej (choć 4 Pamiętamy również o udziale niechrześcijańskich i niesłowiańskich pierwiastków kultury dawnej Rzeczypospolitej takich jak: żydowska (i karаimska), romska oraz tatarska.

Wprowadzenie 9 niekoniecznie zantagonizowanej), ale równie kompletnej, funkcjonalnej i na swój sposób twórczej. W rękopisach cerkiewnych znajdziemy bogaty zestaw wschodniochrześcijańskiej literatury: hagiografii, homiletyki, poezji liturgicznej, prozy teologicznej, historiozoficznej i jurydycznej, a także przerobionego w duchu myśli patrystycznej dorobku antycznej greckiej filozofii i historiografii. Spuścizna ta, w przeważającej części odnosząca się przecież do tradycji Kościoła sprzed schizmy, z powodzeniem mogła zostać wkomponowana w konglomerat kulturowy Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, przez co możliwe było sięgnięcie do dziedzictwa śródziemnomorskiego inną drogą mianowicie przez świat bizantyńsko-słowiański. Dziś nie stanowi przecież tajemnicy, że ożywienie humanistyczne w Europie w dużym stopniu nastąpiło dzięki uciekinierom z Bizancjum, że renesans włoski kształtowała myśl grecka, a przynajmniej miała w nim znaczny udział. Z tego samego źródła tradycji wschodniochrześcijańskiej mogła skorzystać też prężna podówczas kultura Rzeczypospolitej, gdyby nie negatywne emocje konfesyjne nakazujące traktować wszystko co schizmatyckie z podejrzliwością. W miarę krzepnięcia potęgi politycznej państwa moskiewskiego, jego mocarstwowych aspiracji i widocznego ekspansjonizmu (również na płaszczyźnie cerkiewnej), tendencje te tylko się nasilają. Od końca XVI wieku w polskiej myśli religijno-politycznej wyraźnie bierze już górę opcja łacińska, w efekcie kultura Rzeczypospolitej staje się bardziej monochromatyczna, z czasem starannie eliminując składniki różnicujące i spychając je do swoistego dziejowego skansenu osobliwości. Postawa taka wzbudzała naturalnie nieufność drugiej strony, powodowała coraz silniejszy dystans prawosławnych Rusinów względem kultury katolickiej, a w efekcie niepewność własnej pozycji w państwie. Naród polityczny Rzeczypospolitej, zbudowany na prawach i wolnościach, na powinnościach względem państwa i króla, wpisywał w zakres swych prerogatyw także ochronę religii ojców i ich kultury. Dlatego wszelkie akty dyskryminacji na tym polu automatycznie odbierano jako przejaw pogwałcenia praw i wolności osobistych, co wywoływało żywy opór i głośne kontrowersje (np. konfederacja warszawska 1573, spory o reformę kalendarza 1582 83; polemika wokół unii brzeskiej po 1596). Polaryzowanie stanowisk i podkreślanie różnic (przede wszystkim religijnych, politycznych i obyczajowych), jakie nastąpiło w Rzeczypospolitej w okresie od poł. XVI XVIII w. nie wyszło, jak wiemy, państwu na dobre. Odrzucona przez luminarzy polskiej kultury narodowej dawna tradycja ruska (w tym również tradycja pi-

10 Wprowadzenie śmiennicza) została skwapliwie zagospodarowana przez Moskwę, która śmiało sięgnęła nie tylko do spuścizny Bizancjum, Rusi Kijowskiej, Wielkiego Nowogrodu czy Rusi Halicko-Wołyńskiej, ale też prawosławia litewskiego (określanego jako zachodnioruskie ), uznając je za swe wyłączne dziedzictwo i zacierając pamięć o ich udziale w historii kultury innego, niż wielkoruskie, państwa. Rosja zbudowała swoją własną wizję historii i w takim subiektywnym ujęciu przekazała ją światu. Stopniowe wypychanie dorobku intelektualnego i duchowego Cerkwi ruskiej przez kulturę upadającej Rzeczypospolitej wydatnie jej w tym pomogło. Nie chodzi tu tylko o literaturę cerkiewnosłowiańską, ale też o rozwijające się paralelnie z nią piśmiennictwo w tzw. języku ruskim czy prostej mowie, które stworzyło przestrzeń znacznie bardziej chłonną dla nowych myśli i tendencji. Myśl humanistyczna i reformacyjna, jaka wytworzyła niegdyś nową jakościowo wspólnotę ludzi wykształconych w Europie, dotarła przecież także na wschodnie tereny Rzeczypospolitej; znalazła tam swój żywy oddźwięk i przyniosła wymierne owoce. Aksjomatyczne założenie, że prawosławia zbudowanego na fundamencie bizantyńsko-słowiańskiego średniowieczna z myślą zachodnią pogodzić się nie da, nieuchronnie prowadzi do wskazywania na opozycyjność tego, co zachodnie (łacińskie) względem tego, co wschodnie (greckie lub cerkiewnosłowiańskie) 5. Przykład kultury Rzeczypospolitej pokazuje jednak, że było to na swój sposób możliwe. Wystarczy wymienić: inkunabuły Szwajpolta Fiola, działalność edytorską Franciszka Skoryny, środowisko Akademii Ostrogskiej, a potem Kijowskiej, rodzący się prawosławny ruch wydawniczy, zainteresowanie historiografią, kształtujące się piśmiennictwo w języku potocznym, zalążki literatur narodowych... Na historię nie należy się obrażać, nie ma też sensu polemika z faktami, ani gdybanie. Nie w tym rzecz. Można jednak, a nawet należy ją badać, odtwarzając z przeszłości możliwie jak najwięcej zdarzeń i zjawisk, których syntetyczny ogląd pozwoli (być może dopiero za jakiś czas) stworzyć w miarę czytelny obraz epoki. W tym przypadku chodzi o kształt cerkiewnosłowiańskiej kultury piśmienniczej jako składnika złożonej rzeczywistości religijnej, politycznej i społecznej państwa polskiego (a potem polsko-litewskiego) do końca XVI wieku. Łacina i polszczyzna były głównymi językami sarmackiego narodu politycznego I Rzeczypospolitej, ale przecież nie wszyscy 5 Tutaj kresowa łacińskość określa się przeciwko bizantyńskości; wschód Zachodu przeciwko Wschodowi, J. Axer, op. cit., s. 16.

Wprowadzenie 11 obywatele tego państwa byli ich faktycznymi użytkownikami. Niemałą część stanowiła ludność ruskojęzyczna, jednoznacznie identyfikująca się z prawosławiem i pielęgnująca własną wielowiekową, cyrylicką kulturę słowa. Dużo więcej wiemy dziś o politycznym, ekonomicznym, obyczajowym czy religijnym udziale prawosławnych obywateli państwa polsko-litewskiego w życiu społecznym, aniżeli o ich aktywności literackiej, zwłaszcza w odniesieniu do piśmiennictwa cerkiewnego, które zazwyczaj wychodzi poza obszar interesujących historyków dokumentów i akt 6. Poniższe studia prezentują niewielką część z rękopiśmiennej spuścizny piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego, jaka przechowywana jest w zbiorach bibliotek, muzeów oraz w kolekcjach prywatnych w Polsce. Obecnie w naszym kraju znajduje się nieco ponad tysiąc rękopisów cyrylickich, odwołujących się do średniowiecznej tradycji liturgiczno-obrzędowej i literackiej 6 Nie znaczy to oczywiście, że brakuje badaczy interesujących się problematyką kultury i historii Cerkwi prawosławnej w granicach Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, choć widoczne jest większe zainteresowanie epoką późniejszą XVI XVIII wieku. Spośród licznych publikacji na ten temat z pewnością warto odnotować: А. С. Архангельский, Очерки из истории западнорусской литературы XVI XVII вв., Москва 1883; I. Franko, Charakterystyka literatury ruskiej XVI XVIII wieku, Kwartalnik Historyczny, r. 6 (1892), z. 4, s. 693 727; A. Brückner, Spory o unię w dawnej literaturze, Kwartalnik Historyczny, r. 10 (1896), z. 3, s. 578 644; idem, Dzieje kultury polskiej, t. 2, Kraków 1930 1931; I. Szaraniewicz, Kościelna unia na Rusi i wpływ jej na zmianę społecznego stanowiska świeckiego duchowieństwa ruskiego, Lwów 1899; A. Jabłonowski, Historia Rusi Południowej do upadku Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 1912; K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370 1632, Warszawa 1934 (Orthdruk 2005, wyd. fototyp.); K. Lewicki, Przegląd najnowszej literatury do dziejów prawosławia i unii w Polsce, Ziemia Czerwieńska (1937), z. 2; J. Janów, Ze studiów nad ewangeliarzami uczytelnymi XVI XVII wieku, Slavia XIX, Warszawa 1950; J. Tazbir, Rzeczpospolita i świat. Studia z dziejów kultury XVII wieku, Wrocław 1971; T. Chrzanowski, Wędrówki po Sarmacji europejskiej, Kraków 1988; T. Chynczewska-Hennel, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI w. do poł. XVII w., Warszawa 1985; М. В. Дмитриев, Православие и реформация. Реформационные движения в восточно-славянских землях Речи Посполитой во второй половине XVI в., Москва 1990; T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525 1608). Wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej, Toruń 1997; idem, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2002; idem, Akademia i drukarnia ostrogska, Biały Dunajec Ostróg 2006; F. Sielicki, Polsko-ruskie stosunki kulturalne do końca XV w., Wrocław 1997; A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991; idem, Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001; A. Naumow, Wiara i historia. Z dziejów literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach polsko-litewskich, (Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne 1), Kraków 1996; idem, Domus divisa. Studia nad literaturą ruską w I. Rzeczypospolitej, Kraków 2002; Iсторiя украïнськоï культури, т. 2: Українська культура ХIII першої половини ХVII століть, ред. Я. Д. Iсаєвич, Кïив 2001.

12 Wprowadzenie Kościoła prawosławnego 7. Do tej liczby należy dodać kilkadziesiąt zabytków zachowanych tylko w postaci pojedynczych kart lub ich fragmentów. Całość stanowi jednak pokaźną, jak na kraj o tak burzliwych dziejach, kolekcję. Pamiętać wszakże należy, że jest to jedynie ułamek procenta księgozbiorów, jakie były w posiadaniu prawosławnych i unickich bibliotek monasterskich czy biskupich, a także w użytku zwykłych cerkwi parafialnych. Większość z nich, jeśli szczęśliwym zrządzeniem losu ocalała w zawierusze historii, znajduje się dziś w zbiorach naszych dawnych i obecnych sąsiadów, głównie Litwy, Ukrainy i Białorusi, ale też Rosji, Słowacji, Węgier i Rumunii, a nawet Kanady i Stanów Zjednoczonych. Dotychczas nie przeprowadzono jeszcze kompleksowego przeglądu i inwentaryzacji dokumentów, jakie znajdują się w bibliotekach i archiwach polskich pod kątem obecności w nich źródeł pisanych starą cyrylicą, a z pewnością znalazłyby się wśród nich przynajmniej oddzielne karty z dawnych ksiąg liturgicznych 8. Wśród rękopisów cerkiewnosłowiańskich przechowywanych dziś w Polsce dominują kodeksy o przeznaczeniu liturgicznym, bezpośrednio związane z miejscowym obrzędem i życiem cerkiewnym, choć nie należą też do rzadkości księgi służące sprawnemu administrowaniu wspólnotami klasztornymi i diecezjalnymi, a także budowaniu nabożności poprzez indywidualną lektu- 7 А. И. Рогов, Кириллические рукописи в книгохранилищах Польши, Studia Źródłoznawcze, t. 14, Warszawa Poznań 1969, s. 153 167; W. Budziszewska, Rękopisy południowosłowiańskie w zbiorach specjalnych BN w Warszawie, Rocznik Slawistyczny. Revue slavistique, t. 30, cz. 1, Warszawa 1969, s. 46 52; Я. Н. Щапов, Восточнославянские и южнославянские рукописные книги в собраниях Польской Народной Республики, ч. 1: Рукописи собраний Варшавы и Кракова ( 1 93), ч. 2: Рукописи собраний Люблина, Перемышля, Санока, Познани, Курника и Вроцлава ( 94 239), Документальные записи на книгах и тексты ( 1 60), Дополнительное описание рукописей (Я. Д. Исаевич), Москва 1976; A. Kaszlej, Rękopisy cyrylickie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, [w:] Prace badawcze i bibliograficzne nad zbiorami rzadkich i cennych ksiąg i dokumentów. Materiały z seminarium polsko-radzieckiego, Warszawa 8 10 października 1985, Warszawa 1991, s. 77 86, 180 190; Rękopisy cerkiewnosłowiańskie w Polsce. Katalog, oprac. A. Naumow i A. Kaszlej, przy współpracy E. Naumow i J. Stradomskiego, (wyd. 2) Kraków 2005 (dalej: Katalog); Inwentarz rękopisów Biblioteki Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, opr. A. Kaszlej, (Inwentarze rękopisów Biblioteki Narodowej 2), Warszawa 2011 [dalej: Inwentarz]; Г. Чуба, Українські рукописнi учительнi Євангелiя. Дослiдження, каталог, описи, Киïв Львiв 2001; Предварительный сводный каталог церковнославянских проложных текстов, т. 1: Сентябрь, сост. М. Чистякова, Вильнюс 2013. 8 Niewątpliwie stare karty pergaminowych rękopisów liturgicznych wykorzystywano do późniejszego sporządzania oficjalnych pism i dokumentów życia publicznego prawosławnych obywateli dawnej Rzeczypospolitej. Znany jest mi przynajmniej jeden taki przykład w zbiorach akt PAU w Krakowie.

Wprowadzenie 13 rę. Zasadniczy korpus tych zbiorów stanowią rękopisy dość późne, bo XVIi XVII-wieczne. W niczym nie umniejsza to jednak ich wartości i znaczenia dla rekonstrukcji i opisu poziomu kultury literackiej prawosławia polsko-litewskiego wraz z jego lokalną specyfiką i zauważalnymi związkami z Bałkanami. W rękopisach mamy dowody żywego kultu serbskich i bułgarskich świętych oraz kopie utworów pochodzących z okresu złotego wieku literatury bułgarskiej. Wśród wiernych prawosławnych w Rzeczypospolitej niemałą popularnością cieszyły się mowy i pouczenia przypisywane najstarszym bułgarskim i serbskim twórcom literatury (Klemens Ochrydzki, Konstantyn Presławski, Jan Egzarcha, Czernorizec Chrabr, Prezbiter Kozma, Grzegorz Prezbiter, Cyprian (Cambłak), Grzegorz Cambłak, Daniło II, Sawa Serbski, Teodozy Chilandarski, Pachomiusz Serb, Piotr Czernorizec, których w polskich zbiorach zachowało się grubo ponad sto. Mamy odpisy Modlitwy abecadłowej (Azbuczna), Modlitwy spowiednej, Pochwały cara Symeona, liczne prologi i żywoty świętych południowosłowiańskich (Arseniusz Serbski, Iłarion Megleński, Iwan Rylski, Georgi (Jerzy) Nowy Sofijski, Joachim Osogowski, Konstantyn-Cyryl Filozof, Łazarz Serbski, Metody Morawski, Paraskiewa (Petka) Tyrnowska, Piotr Atoski, Sawa Serbski, Symeon Serbski) oraz służby (oficja) i ich części (Konstantyn-Cyryl, Iwan Rylski, Joachim Osogowski, Paraskiewa Tyrnowska, Arseniusz Serbski, Sawa Serbski, Symeon Serbski) 9. Pokaźna liczba zachowanych do dziś rękopisów, ich różnorodność i wysoka jakość wykonania świadczą o wysokiej miejscowej kulturze literackiej (bez wyraźnych oznak kryzysu) nie ustępującej w niczym innym prawosławno-słowiańskim kulturom lokalnym w tym czasie (łącznie z moskiewską). Rękopisy najstarsze (XI XIV w.) są w zbiorach polskich dość nieliczne i w większości nie należą do miejscowej tradycji. Choć pod względem historycznym i literackim niewątpliwie bardzo cenne, nie są w stanie prawie nic powiedzieć o życiu piśmienniczym i liturgicznym prawosławia polsko-litewskiego w tym okresie. Wprawdzie najstarszy i najsłynniejszy ze znajdujących się dziś w Polsce zabytków cyrylickich Kodeks Supraski (BN BOZ 201, 9 Zob. A. Naumow, Wiara i historia..., s. 45 62; М. В. Чистякова, Культ Параскевы Тырновской в Польском королевстве и Великом княжетсве Литовском: пространные жития на руськой мове, Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, t. 54, z. 1 2, Warszawa 2012, s. 167 183; eadem, Минейное житие Параскевы Тырновской на руськой мове (на материале списка BN 12188 I Национальной бибилиотеки в Варшаве), [в:] А. Стойкова (ред.), Светци и свети места на балканите: Материали от Международната конференция, т. 1: Филология. Археография. Текстология, София 2013, Старобългарска литература, кн. 47, s. 240 250.

14 Wprowadzenie XI w.) mógł oddziaływać na miejscową tradycję literacką, gdyż znalazł się na ziemiach litewskich zapewne już pod koniec XVI wieku 10, to pozostałe rękopisy o bałkańskiej proweniencji (fragment triodu postnego BJ 6588/IV z XIII w., mineja na luty BJ 934, XIV w., mineja na listopad BJ 935, XIV w., trebnik (palimpsest) BJ 932, XIII/XIV w.) 11, zostały przywiezione dopiero w XIX stuleciu jako nabytki kolekcjonerskie, zdobycz wojenna i efekt bibliofilskich zainteresowań. Z tego względu szczególnie cenne dla odtworzenia procesów literacko-kulturowych na ziemiach polsko-litewskich są niektóre miejscowe zabytki XV-wieczne, a zwłaszcza znacznie już od nich liczniejsze rękopisy XVI wieku, które dobrze zachowały zasadniczy korpus tekstów, jakie funkcjonowały na tym obszarze już od poł. XIV stulecia 12. Badanie zabytków z okresu do końca XVI wieku jest więc zadaniem szczególnie ważnym, albowiem pozwala ustalić stan posiadania literatury cerkiewnej na tych ziemiach, jaka tworzyła bazę dla prawosławnych pisarzy pod koniec XVI wieku, a zwłaszcza w wieku XVII. Rękopisy z końca XVII i z XVIII stulecia poświadczają już stopniowy zanik cech lokalnych, spowodowany silną interferencją tradycji unickiej (zachodniej) oraz moskiewskiej (po 1686 r.), co widoczne jest zwłaszcza na płaszczyźnie liturgiczno-językowej. Zatem określenie repertuaru literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach polsko-litewskich sprzed końca XVI wieku wydaje się zadaniem kluczowym dla zrozumienia, co piśmiennictwo to wnosiło oraz jaka była wówczas jego faktyczna kondycja i oddziaływanie. Rozległość materiału źródłowego uniemożliwia przeprowadzenie wyczerpujących i kompleksowych badań wszystkich rękopisów cerkiewnosłowiańskich znajdujących się dziś w Polsce, a nawet ich znacznej części. Jest to mozolne zadanie adresowane dla szerokiego grona specjalistów i z pewnością zajmie wiele lat 13. Z konieczności więc poniższe studia mają charakter przy- 10 A. Kaszlej, Dzieje Kodeksu Supraskiego, Supraśl 1997. 11 A. Наумов, Стари српски рукописи у Пољскоj, [в:] Научни састанак слависта у Вукове дане. Реферати и саопштења, т. 14, Београд 1984, s. 195 202. 12 W takim samym stopniu rękopiśmienny materiał XV i XVI w. jest reprezentatywny dla rekonstrukcji repertuaru literatury wielkoruskiej (moskiewskiej) w okresie po zrzuceniu jarzma mongolskiego, zob. А. А. Турилов, Болгарские литературные памятники эпохи первого царства в книжности Московской Руси XV XVI вв. (заметки к оценке явления), [в:] idem, Межславянские культурные связи эпохи средневековья и источниковедение истории и культуры славян, Москва 2012, s. 202. 13 W ostatnich latach w tym kierunku wiele już zrobiono. Na liczne studia z tego zakresu powołam się tu jeszcze wielokrotnie; spośród niecytowanych w tej książce prac warto natomiast z pewnością wskazać na: A. Naumow, Najstarsze rękopisy cyrylickie w dzisiejszych bi-

Wprowadzenie 15 czynkowy, opierają się bowiem na niektórych tylko rękopisach, wybranych w oparciu o kryterium czasowe (nie młodsze niż przełom XVI/XVII w. 14 ) bliotekach polskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego, nr 3: Slawistyka, 1982, s. 183 189; idem, Славянските ръкописи в Полша и някои терминологични проблеми при описването им, Кирило-Методиевски студии, кн. 3, 1986, s. 280 283; idem, За спецификата на църковнославянската литература в Жеч посполита, Palaeobulgarica- Старобългаристика, 16 (1992), кн. 2, s. 82 87; idem, Търновската традиция в кирилските ръкописи, съхранявани в Полша, [в:] Търновска книжовна школа, т. 5: Паметници. Поетика. Историография, Велико Търново 1994, s. 377 382; idem, O dwóch kodeksach z anonimową Modlitwą spowiedną, [в:] Русь и южные славяне. Сборник статей к 100-летию со дня рождения В. А. Мошина (1894 1987), ред. В. М. Загребин, Санкт-Петербург 1998, s. 314 321; idem (z K. Stanczewem), За служебните минеи в краковските библиотеки, Acta Palaeoslavica, vol. 2: in honorem professoris Angelinae Minčeva, 2005, s. 47 53; idem, Старо и ново. Студије о књижевности православних Словена, уред. Д. Бојовић, Ниш 2009; idem, Особености на местната богослужебна традиция в православната книжнина на Полско-литовската държава, Годишник на Софийския университет Климент Охридски. Център за славяно-византийски проучвания Иван Дуйчев 96 (15), София 2009, s. 1 6. Ponadto warto też wskazać: A. Kaszlej, Wpływ cerkiewnosłowiańskiej książki drukowanej na rękopiśmienną (na podstawie zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie), [w:] Rękopis a druk. Najstarsze druki cerkiewnosłowiańskie i ich stosunek do tradycji rękopiśmiennej. Materiały z sesji Kraków 7 10 XI 1991, red. J. Rusek, W. Witkowski, A. Naumow, Kraków 1993, s. 167 179; M. Kuczyńska, Południowosłowiańska poezja liturgiczna w zbiorach bibliotek polskich, (Uniwersytet Szczeciński. Rozprawy i studia 459), Szczecin 2003; eadem, Рукописные учительные евангелия в собраниях польских библиотек структурная характеристика, Старобългарска литература, кн. 41 42, 2009, s. 384 397; A. E. Żaguń, Warszawskie Pandekty Antiocha na tle cerkiewnosłowiańskiej tradycji piśmienniczej. Różnice leksykalne i słowotwórcze, Toruń 2001; A. Szulc, Leksykalne i słowotwórcze zróżnicowanie cerkiewnosłowiańskich psałterzy redakcji ruskiej z XI XIX wieku, cz. 1: Zróżnicowanie leksykalne, Toruń 2000; cz. 2: Zróżnicowanie słowotwórcze, Toruń 2001; eadem, Psałterz warszawskiego sbornika Boz. 86 wobec cerkiewnosłowiańskiej tradycji rękopiśmiennej, Toruń 2006; М. В. Чистякова, Пролог Библиотеки Католического университета в Люблине (общая текстологическая характеристика), [w:] Piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie i sztuka cerkiewna w kulturze Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej, red. M. Kuczyńska, W. Stępniak-Minczewa, J. Stradomski, (Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne 6), Kraków 2011, s. 81 102; J. Ostapczuk, Cerkiewno-słowiańskie rękopisy Ewangelii w Polsce, [w:] Ku Słowu, ku Kościołowi, ku światu. Księga pamiątkowa ofiarowana Arcybiskupowi Jeremiaszowi (Janowi Anchimiukowi) w 70 rocznicę urodzin, red. K. Wojciechowska, W. Konach, Warszawa 2013, s. 197 229; idem, Sobotnie i niedzielne perykopy liturgiczne z Ewangelii Mateusza w cerkiewnosłowiańskich lekcjonarzach krótkich, Warszawa 2013, s. 28 29, 61 82. 14 W niektórych przypadkach, gdy diachronicznie omawiam obecność w rękopisach cerkiewnosłowiańskich w Polsce pism tekstologicznie powiązanych ze sobą lub odnoszących się do wspólnego wątku (np. indeksy ksiąg fałszywych, Komentowana Apokalipsa, Peregrynacja Daniela Korsuńskiego itp.), dla porządku lub porównania wskazuję też na materiał nowszy (XVII XVIII w.), choć nie stanowi on właściwej bazy źródłowej dla niniejszych studiów i częstokroć odwołuje się do innej niż cerkiewnosłowiańska podstawy językowej (tzw. ruska mowa czy nowobułgarski język damaskinów).

16 Wprowadzenie i typologiczne (homiliarze, zborniki, księgi kormcze, typikony). Wskazany w ten sposób materiał źródłowy poddano kodykologicznemu i tekstologicznemu opisowi, mającemu na celu odnalezienie śladów obecności w nich tekstów przynależących do południowosłowiańskiej (gł. bułgarskiej i serbskiej) tradycji piśmienniczej. Głównym zadaniem była identyfikacja tekstów, rozpoznanie ich redakcji (lub wariantów), określenie cech własnych kopii i ich zależności względem tzw. kopii bazowych 15, pozwalające włączyć je w kontekst aktualnego stanu badań tekstologicznych. W przypadkach, gdy było to możliwe, podjęto próbę ustalenia czasu i okoliczności, w jakich dany tekst mógł pojawić się w konkretnym rękopisie czy szerzej środowisku literackim, starając się określić, czy przeniknął z Bałkanów (wprost, przez pośrednictwo ziem mołdawsko-wołoskich lub tradycji moskiewskiej), czy też odnosi się do miejscowej starej tradycji ruskiej, w której bizantyńsko-słowiański korpus tekstowy obecny był już w piśmiennictwie Rusi Kijowskiej. Studia dotknęły więc także problematyki historii przekładów oraz dróg historycznoliterackiej ewolucji poszczególnych tekstów i ich większych kompozycji kodeksów. Poszukiwania te oparto na rękopiśmiennym materiale źródłowym ze zbiorów polskich uznanym za reprezentatywny dla tekstów należących do różnych form gatunkowych średniowiecznego cerkiewnosłowiańskiego systemu literackiego w ich różnym zastosowaniu praktycznym w ramach tegoż systemu. Kodeksy wybrano więc arbitralnie, kierując się nierzadko naukową intuicją, jednak zawsze w oparciu o wcześniejsze staranne rozpoznanie archeo graficzne i literaturę przedmiotu, z wykorzystaniem umiejętności paleoslawistycznych i wiedzy kodykologicznej nabytych podczas pracy z rękopisami cerkiewnosłowiańskimi na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Uwarunkowana wspomnianymi przesłankami fragmentaryczność przedstawionych analiz, przywołanych faktów i wysnutych na ich podstawie wniosków nie rozstrzyga naturalnie o pełni obrazu sygnowanego w tytule piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego na ziemiach polsko-litewskich, a nawet zbiorów rękopiśmiennych w Polsce. Wydaje się jednak, że nie stoi też z nimi w sprzeczności. Rekonstrukcje dziejów dokonywane w oparciu o źródła archeologiczne i historyczne często powstają bowiem na bazie przypadkowego i niepełnego materiału, jaki staje się punktem odniesienia dla nowych znalezisk i studiów krytycznych. Jestem w pełni świadom tego, że mniej zaawansowane 15 Głównie najstarszych odpisów, bądź kopii wykazujących najbardziej charakterystyczne cechy utworu lub jego redakcji, jakie służą zwykle za normatywne wzorce dla edycji danego tekstu oraz studiów krytycznych nad nim.