PROJEKTOWANIE OŚWIETLENIA DROGOWEGO NA PODSTAWIE NORMY EUROPEJSKIEJ PN EN 13 201:2005 (U) OŚWIETLENIE DRÓG Zbigniew Gabryjelski, Przemysław Tabaka Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej Streszczenie: W artykule przedstawiono sposób projektowania oświetlenia drogowego na podstawie nowej normy europejskiej PN EN 13 201 Oświetlenie dróg. Określono podstawy prawne stosowania nowej normy oraz zamieszczono porównanie wymagań z dotychczas stosowaną normą PN-76/E-02032 Oświetlenie dróg publicznych. Podkreślono nowoczesne trendy w projektowaniu oświetlenia drogowego i nowe wymagania stawiane projektantom i zarządcom dróg. 1. WSTĘP Poprawnie zaprojektowane i wykonane oświetlenie drogowe powinno zapewnić użytkownikom dróg warunki dla bezpiecznego i wygodnego poruszania się, przy jednocześnie możliwie niskich kosztach eksploatacji instalacji oświetleniowej. Powinno zatem spełniać odpowiednie wymagania właściwe dla przewidywanego rodzaju użytkowników drogi, natężenia i szybkości ruchu, technicznych parametrów drogi, stosowanych środków regulacji ruchu, itp., a także powinno wykorzystywać nowoczesne, energooszczędne i trwałe źródła światła i oprawy oświetleniowe. Ze względu na różnych użytkowników, drogi składać się mogą z różnych elementów, takich jak jezdnie, chodniki, ścieżki rowerowe, pobocza, skrzyżowania, miejsca przyłączenia ruchu, itp. Ponadto wymienione elementy mogą występować w różnych geometrycznych konfiguracjach, co stwarza dodatkowe trudności dla ich prawidłowego oświetlenia. Dla jezdni, które są najważniejszymi elementami drogi, pierwszorzędne znaczenie według literatury [1] mają: poziom luminancji, równomierność luminancji,
ograniczenie olśnienia, prowadzenie wzrokowe. Czynniki te wpływają na poziom wydolności wzrokowej i na wygodę widzenia na drodze wg kryteriów przedstawionych w tab. 1. Tabela 1. Kryteria oświetlenia drogowego Wymagania oświetleniowe Równomierność Poziom luminancji luminancji Całkowita Średnia luminancja Wydolność równomierność nawierzchni wzrokowa luminancji L śr U 0 = L min /L śr Wygoda widzenia Średnia luminancja nawierzchni L śr Równomierność wzdłużna U I = L min /L max Olśnienie Przyrost wartości progowej kontrastu TI Wskaźnik ograniczenia olśnienia G Poziom wydolności wzrokowej i wygoda widzenia są z kolei składnikami niezawodności wizualnej użytkownika drogi, rozumianej jako zdolność do ciągłego wyboru i przetwarzania tej części informacji wizualnej, która jest potrzebna do bezpiecznego prowadzenia pojazdu [1]. W strefach konfliktowych oraz w strefach użytkowanych przez pieszych i rowerzystów parametrem decydującym o mechanizmie postrzegania jest natężenie oświetlenia i równomierność natężenia oświetlenia. 2. Stan prawny dotyczący projektowania oświetlenia dróg W latach siedemdziesiątych w Polsce wprowadzono wymagania normatywne oparte na opracowaniach norm i publikacji CIE. Według tych wymagań dla dróg przewidzianych dla ruchu samochodowego ze średnią prędkością (v > 30 km/h) lub wysoką prędkością (v > 60 km/h) zalecenia oświetleniowe oparto na ocenie luminancji jezdni. Wymagania te wg publikacji CIE nr 12.2 [2] przedstawiono w tab. 2. Tabela 2. Wymagania oświetleniowe wg publikacji CIE nr 12.2 Poziom Równomierność luminancji Kategoria Tło luminancji oświetlenia (otoczenie nawierzchni Ogólna Wzdłużna drogi drogi) jezdni U 0 U I L śr [cd/m 2 ] Ograniczenie olśnienia Przyrost Wskaźnik wartości wygody progowej G kontrastu TI [%] A każde 2 0,7 6 10 B 2 0,7 5 10 ciemne 1 0,7 6 10 C 2 0,5 5 20 ciemne 1 0,5 6 10 D 2 0,5 4 20 E 1 0,5 4 20 ciemne 0,5 0,5 5 20
W normie PN-76/E-02032 Oświetlenie dróg publicznych [3] wprowadzone zostały wymagania dotyczące wartości luminancji, równomierności całkowitej luminancji oraz ograniczenia olśnienia poprzez ustalenie granicznych wartości światłości pod określonymi kątami w płaszczyźnie równoległej do osi drogi. Ograniczenia dotyczące światłości dotyczyły opraw o tzw. rozsyle ograniczonym, częściowo ograniczonym i nieograniczonym. W normie tej, w odróżnieniu od wymagań CIE, znalazła się także kategoria oświetlenia drogi F, dla której istniało kryterium natężenia oświetlenia. Dla tej kategorii w 1982 r. podano wymagania dla ulic lokalnych pełniących mniejsze funkcje komunikacyjne, różnicując je na kategorie oświetlenia F1, F2 i F3. Wymagania te przedstawiono w tab. 3. Tabela 3. Wymagania oświetleniowe według normy PN-76/E-02032 Oświetlenie dróg publicznych Kategoria oświetlenia drogi Rodzaj i natężenie ruchu Tło (otoczenie drogi) Poziom luminancji nawierzchni jezdni L [cd/m 2 ] Równomierność U 0 A ruch motorowy o dużym natężeniu i dużej prędkości każde 2 B ruch motorowy o dużym natężeniu i dużej prędkości ciemne 2 1 C ruch motorowy lub ruch mieszany 2 o dużym natężeniu i ciemne 1 umiarkowanej prędkości D ważny ruch mieszany, np. centra miast 2 E ruch mieszany o umiarkowanej prędkości i natężeniu ciemne 1 0,5 F ruch mieszany o małej prędkości i minimalnym natężeniu - E śr > 2 lx 0,25 F 1 ulice komunalne zbiorcze, przemysłowe - E śr > 8 lx 0,3 F 2 ulice lokalne z zabudową wysoką - E śr > 4 lx 0,25 F 3 ulice lokalne dojazdowe z zabudową niską - E śr > 2 lx 0,25 Norma PN-76/E-02032 Oświetlenie dróg publicznych została wycofana ze zbioru Polskich Norm z dniem 15.03.2005 roku i zastąpiona przez przyjętą do normalizacji polskiej, na zasadzie uznania, normą europejską EN 13 201 Oświetlenie dróg. W latach 1997 2004 Europejski Komitet Normalizacji (CEN) w ramach wyspecjalizowanej agendy, zajmującej się normalizacją w elektrotechnice (CENELEC) opracował i opublikował najpierw projekt normy EN 13201, a następnie wersję końcową normy europejskiej Oświetlenie dróg [4], którą Polski Komitet Normalizacyjny, jako członek CEN/CENELEC jest zobowiązany wprowadzić do zbioru Polskich Norm. Norma PN-EN 13201 Oświetlenie dróg składa się z czterech części : 1. Dokument normalizacyjny PN-CEN/TR 13201-1:2005 (U ) Wybór klas oświetlenia 2. PN-EN 13201-2:2005 (U) Wymagania oświetleniowe 3. PN-EN 13201-3:2005 (U) Obliczenia oświetleniowe 4. PN-EN 13201-4:2005 (U) Metody pomiarów parametrów oświetlenia
Przystąpienie Polskiego Komitetu Normalizacyjnego do CEN/CENELEC oraz wejście Polski do Unii Europejskiej zmieniło dotychczasowe podejście do normy. Znalazło ono odbicie w ustawie z 12 września 2002 o normalizacji. Zgodnie z ustawą norma staje się dokumentem nie będącym aktem prawnym. Drugim bardzo istotnym zapisem w ustawie jest przyjęcie zasady niezależności norm od administracji publicznej oraz stwierdzenie, że stosowanie norm jest dobrowolne. Z drugiej strony ta sama ustawa stanowi, że polskie normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim. Fakt powołania normy w przepisie prawnym zmienia status z aktu dobrowolnego na postanowienie prawne. 3. Klasyfikacja sytuacji oświetleniowych według PN-CEN/TR 13201-1 Norma europejska PN-EN 13201 Oświetlenie dróg podaje wytyczne dla oświetlenia ulic przeznaczonych dla różnych użytkowników począwszy od szybkiego ruchu pojazdów do ruchu pieszych. Każdy z tych użytkowników w określonych sytuacjach drogowych potrzebuje oświetlenia o odpowiednich parametrach. Aby można było właściwie dobrać te parametry wprowadzona została klasyfikacja sytuacji oświetleniowych, które zależą od głównego użytkownika drogi i jego prędkości, a także od dopuszczonych bądź wykluczonych użytkowników drogi. W tym celu w cz. 1 niosącej nazwę Dokumentu normalizacyjnego została sformułowana następująca procedura wyboru klas oświetleniowych: a) zdefiniowanie publicznej powierzchni ruchu, lub kilku sąsiadujących powierzchni i wybór zestawu sytuacji oświetleniowych; b) wybór tablicy, która odpowiada tej sytuacji; c) szczegółowa definicja rozważanej powierzchni; d) wybór przedziału klas oświetleniowych; e) wybór jednej klasy oświetleniowej z przedziału; f) znalezienie cech jakościowych dla wybranej klasy oświetleniowej; g) uwzględnienie wymagań ogólnych. Klasyfikacja sytuacji oświetleniowych podana została w tab. 4. Jak wynika z tabeli, określonych zostało dwanaście sytuacji oświetleniowych. Sytuacje oświetleniowe zależą od prędkości poruszania się głównych użytkowników i od typów użytkowników w obrębie rozważanej powierzchni (użytkownik główny, inni dopuszczeni użytkownicy, użytkownicy wykluczeni). Zalecenia oświetleniowe zależą od geometrii rozważanej powierzchni ruchu drogowego i czasu występujących okoliczności. To jest pomocne dla zarządu dróg dla opisania tych okoliczności dla rozważanej powierzchni i dobrania właściwych parametrów. Lista parametrów z możliwościami wyboru lub wartościami podana jest w tab. 5. Większość parametrów podanych w tabeli 5 pozostawionych jest w normie bez jakichkolwiek komentarzy. Projektant zdany jest zatem na informacje otrzymane od zarządcy drogi lub na własną intuicję. Dla ułatwienia podejmowania w literaturze [5] podano interpretację niektórych z podanych w tabeli 5 parametrów.
Tabela 4. Grupy sytuacji oświetleniowych Typowe prędkości głównych użytkowników Główny użytkownik km/h > 60 Typy użytkowników w obrębie rozważanego obszaru Inni dopuszczeni użytkownicy z małymi prędkościami z małymi prędkościami Wykluczeni użytkownicy Grupy sytuacji oświetleniowych A1 A2 A3 > 30 i 60 B1 B2 > 5 i 30 Bardzo niska z małymi prędkościami z małymi prędkościami z małymi prędkościami C1 D1 D2 D3 D4 E1 E2 Tabela 5. Wykaz parametrów Parametry Opcje Powierzchnia (geometria) Rozdzielenie jezdni Typy połączenia dróg Odległość między skrzyżowaniami bezkolizyjnymi lub między wiaduktami Gęstość skrzyżowań jednopoziomowych Strefa konfliktowa Środki do uspokojenia ruchu Tak Nie Skrzyżowanie bezkolizyjne Skrzyżowanie jednopoziomowe > 3 km 3 km < 3 skrzyżowania/km 3 skrzyżowania/km Nie Tak Nie Tak
Występujący ruch Wpływ otoczenia Dzienny strumień ruchu pojazdów Strumień ruchu rowerzystów Strumień ruchu pieszych Trudność kierowania pojazdem Zaparkowane pojazdy Rozpoznawalność twarzy Ryzyko zagrożenia przestępczością Złożoność pola widzenia Luminancja otoczenia Główny typ pogody < 4 000 4 000 do 7 000 7 000 do 15 000 15 000 do 25 000 25 000 do 40 000 > 40 000 Normalny Wysoki Normalny Wysoki Normalna Wyższa niż normalna Brak Istnieją Niekonieczna Konieczna Normalne Wyższe niż normalne Normalna Wysoka Wieś Miasto Centrum miasta Sucho Wilgotno 4. Klasy oświetleniowe Sytuacjom oświetleniowym podanym w tab. 4. zostały przyporządkowane klasy oświetleniowe ME, S i CE, alternatywna A oraz dodatkowe ES i EV. Klasy ME są przewidziane do stosowania dla dróg z ruchem motorowym, na których dopuszczone są średnie i wysokie prędkości. W niektórych krajach klasy te obowiązują również na drogach osiedli mieszkaniowych. Klasy CE przewidziane są również dla dróg o ruchu motorowym, ale dla stref konfliktowych, takich jak ulice o charakterze handlowym, skrzyżowania dróg o pewnej złożoności, ronda i obszary na których tworzą się kolejki pojazdów. Klasy te mogą być również stosowane na powierzchniach służących pieszym i rowerzystom. Klasy S i A są przewidziane do stosowania na drogach dla pieszych, pasach postojowych, i innych powierzchniach ruchu leżących oddzielnie lub wzdłuż jezdni tras ruchu drogowego, dróg osiedli mieszkaniowych, ciągów pieszych, parkingów, dziedzińców szkolnych itd. Klasy ES są przewidziane jako klasy dodatkowe dla sytuacji, w których oświetlenie publiczne służy przede wszystkim do identyfikacji osób i przedmiotów oraz dla powierzchni drogowych z występującym na nich wyższym niż normalnie ryzykiem zagrożenia przestępczością. Klasy EV są przewidziane jako klasy dodatkowe dla sytuacji, w których niezbędne jest widzenie powierzchni pionowych, takich jak punkty poboru opłat na autostradach i mostach, powierzchnie z połączeniami dróg itd. Wymagania dotyczące klas oświetlenia zależą od rodzaju rozpatrywanych użytkowników drogi lub typu powierzchni drogowej. Stąd klasy ME wyznaczane są na podstawie luminancji nawierzchni drogi, podczas gdy klasy CE, S i A są wyznaczane na podstawie poziomego natężenia oświetlenia nawierzchni drogi. Klasy S i A odzwierciedlają priorytety oświetlenia drogi. Klasy ES bazują na półcylindrycznym natężeniu oświetlenia, a klasy EV na pionowym natężeniu oświetlenia. Dla każdej sytuacji oświetleniowej podane są sposoby szczegółowego wyboru danej klasy oświetleniowej (załącznik A normy, tablice A1 do A20). Do każdej sytuacji oświetleniowej przyporządkowano jedną parę tablic. W tablicach o numerach nieparzystych,
uwzględniając odpowiednie parametry, podano po trzy klasy oświetlenia, obejmujące zakres rekomendowany dla danej sytuacji. W tablicach o numerach porzystych wskazano wybór rekomendowanej klasy z danego zakresu: Strzałka w lewo wskazuje klasę po lewej stronie zestawu trzech klas; Strzałka w prawo wskazuje klasę po prawej stronie zestawu trzech klas; Zero wskazuje klasę oświetleniową znajdującą się w środku zestawu trzech klas. Jako przykład podany jest sposób wyboru klasy oświetleniowej z grupy sytuacji oświetleniowych B1. Tablica A.7 Zalecany zakres klas oświetleniowych Główny typ pogody Środki uspokojenia ruchu Gęstość skrzyżowań jednopoziomowych Trudność kierowania pojazdem Strumień ruchu pojazdów < 7 000 > 7 000 0 0 skrzyżowań/km Sucho Nie Normalna ME6 ME5 ME4b ME5 ME4b ME3c <3 Wyższa niż normalna ME5 ME4b ME3c ME5 ME4b ME3c 3 Normalna ME5 ME4b ME3c ME4b ME4b ME3c Wyższa niż normalna ME4b ME3c ME2 ME3c ME3c ME2 Tak Jak wyżej, ale tylko dla powierzchni o uspokojonym ruchu do wyboru -1. a Wilgotno Jak wyżej, ale do wyboru klasy MEW a Jeśli jako kryterium projektowe nie może być zastosowana luminancja, to może być zastosowane natężenie oświetlenia. Wtedy zalecanym klasom ME dane są równorzędne klasy CE wg Tabeli 8. Tablica A.8 Zalecany wybór z zakresu Strefa konfliktowa Nie Złożoność pola widzenia Normalna Wysoka Luminancja otoczenia Zaparko- Niska Średnia Wysoka -wane pojazdy Strumień ruchu rowerzystów Strumień ruchu rowerzystów Strumień ruchu rowerzystów Normalny Wysoki Normalny Wysoki Normalny Wysoki Brak 0 0 0 0 Istnieją 0 0 0 Brak 0 0 0 0 0 0 Istnieją 0 0 Tak a W strefach konfliktowych jako kryterium do projektowania zalecana luminancja. Natężenie oświetlenia może być zastosowane jako kryterium, jeśli wskutek małej odległości widzenia albo innych czynników nie można zastosować kryterium luminancji. Wtedy zalecanym klasom ME dane są porównywalne klasy CE wg Tabeli 8. a 5. Parametry oświetleniowe według procedury PN-EN 13201-2 Klasa oświetleniowa jest definiowana przez szereg wymagań fotometrycznych, które zależą od wizualnych potrzeb specjalnych użytkowników dróg na określonych powierzchniach i w ich otoczeniu. Po ustaleniu dla rozpatrywanej powierzchni ruchu klasy oświetleniowej, w odpowiedniej tablicy drugiej części normy znaleźć należy wartości parametrów oświetleniowych, które powinny być utrzymane w całym okresie użytkowania instalacji oświetleniowej (tzw. minimum eksploatacyjne). Klasy oświetlenia ME przewidziane są do stosowania na drogach przeznaczonych dla ruchu motorowego na których dopuszcza się prędkości od średnich do dużych. Wymagania i
zalecenia oświetleniowe dla tych klas oparte są na kryterium luminancji. Szczegółowe zalecenia podane są w tab. 6. Tabela 6. Klasy oświetlenia ME Klasy oświetlenia MEW przewidziane są do stosowania na drogach przeznaczonych dla ruchu samochodowego ze średnią lub wysoką prędkością kiedy powierzchnia drogi jest przez dużą część godzin nocnych wilgotna. Dlatego też całkowita równomierność luminancji U 0 Klasa Luminancja jezdni przy suchej nawierzchni L śr [cd/m 2 ] (eksploatacyjne minimum) U 0 U 1 Olśnienie przeszkadza- -jące TI [%] 1) (maksimum) Oświetlenie poboczy SR 2) ME1 2,0 10 ME2 1,5 0,7 ME3a ME3b 1,0 0,6 0,5 ME3c 0,5 ME4a 0,6 15 0,75 ME4b 0,5 ME5 0,5 0,35 ME6 0,3-1) Dozwolony jest 5-procentowy wzrost wartości TI, jeżeli stosowane są źródła o niskiej luminancji. 2) To kryterium może być stosowane jedynie wówczas, gdy jezdnia nie graniczy ze strefą ruchu o osobnych wymaganiach. dla drogi mokrej jest dodana dodatkowo do kryteriów jakościowych dla drogi suchej, co pozwala uniknąć silnego pogorszenia warunków widzenia na drodze mokrej. Szczegółowe zalecenia podane są w tab. 7. Klasy oświetlenia CE przewidziane są do stosowania w strefach konfliktowych takich jak ulice handlowe, skrzyżowania, ronda i obszary przed skrzyżowaniami. Znajdują zastosowanie dla dróg z ruchem samochodowym, ale także dla dróg użytkowanych przez rowerzystów i pieszych jak również w przejściach podziemnych. Klasy CE przewidziane są do stosowania wówczas, gdy nie można stosować konwencjonalnych sposobów obliczania luminancji, lub gdy są one niepraktyczne. Zachodzi to, gdy odległości widzenia są mniejsze niż 60 m i gdy występuje duża liczba pozycji obserwatora. Wymagania i zalecenia dla tych klas oparte są na kryterium natężenia oświetlenia (tab. 8). Klasy oświetlenia CE przewidziane są do stosowania w strefach konfliktowych takich jak ulice handlowe, skrzyżowania, ronda i obszary przed skrzyżowaniami. Znajdują zastosowanie dla dróg z ruchem samochodowym, ale także dla dróg użytkowanych przez rowerzystów i pieszych jak również w przejściach podziemnych. Dla klas oświetlenia CE przewidzianych do stosowania w strefach konfliktowych ograniczenie olśnienia przeszkadzającego może być osiągnięte poprzez dobór opraw oświetleniowych posiadających ograniczone wartości światłości w określonych strefach. W zależności od tego oprawy oświetleniowe posiadają określoną klasę światłości G.1, G.2, G.3, G.4, G.5, i G.6 Szczegółowe wymagania dotyczące rozsyłu światłości opraw należących do danej klasy podane zostały w tab. 9.
Tabela 7. Klasy oświetlenia MEW Klasa L śr [cd/m 2 ] (eksploatacyj- -ne minimum) Luminancja suchej i mokrej nawierzchni drogi sucha U 0 U 1 a mokra U 0 Olśnienie przeszkadzające TI [%] b (maximum) Oświetlenie poboczy SR c MEW1 2,0 0,6 0,15 10 0,5 MEW2 1,5 0,6 0,15 10 0,5 MEW3 1,0 0,6 0,15 15 0,5 MEW4 0,75-0,15 15 0,5 MEW5 0,5 0,35-0,15 15 0,5 a Zastosowanie tego kryterium nie jest obowiązkowe, ale może być stosowane na autostradach. b Wzrost TI o 5 procent może być dozwolony tam, gdzie są stosowane źródła światła o niskiej luminancji. c Kryterium to może być stosowane jedynie wówczas, gdy jezdnia nie graniczy ze strefą ruchu o osobnych wymaganiach. Tabela 8. Klasy oświetlenia CE Poziome natężenie oświetlenia Klasa E śr [lx] (eksploatacyjne minimum) CE 0 50 CE 1 30 CE 2 20 CE 3 15 CE 4 10 CE 5 7,5 U 0 Inne wymagania Tabela 9. Klasy światłości Światłości maksymalne Klasa [cd/klm] przy 70 1) przy 80 1) przy 90 1) G 1 200 50 żadne G 2 150 30 żadne G 3 100 20 żadne G 4 500 100 10 powyżej 95 1) światłości są równe zero G 5 350 100 10 powyżej 95 1) światłości są równe zero G 6 350 100 0 powyżej 90 1) światłości są równe zero 1) Dowolny kierunek, który tworzy określony kąt z pionem dla przygotowanej do użytku, oprawy oświetleniowej. Jeżeli wyznaczenie wartości TI dla wszystkich kombinacji kierunków jazdy i pozycji obserwowanych jest możliwe, to mogą być zastosowane zalecenia dotyczące ograniczenia przyrostu wartości progowej kontrastu TI przedstawione w tab. 6. Klasy oświetleniowe S (tab. 10) przeznaczone są dla warunków widzenia na drogach dla pieszych, rowerzystów, na pasach postojowych i innych powierzchniach drogowych położonych wzdłuż jezdni, oraz dla dróg osiedlowych, ciągów pieszych, placów parkingowych, dziedzińców szkolnych itd. Dla tych klas wymagania i zalecenia oświetleniowe bazują na kryterium natężenia oświetlenia. Szczegółowe zalecenia zawarte są w tab. 10. Dla klas oświetleniowych S ograniczenie olśnienia może być osiągnięte przez dobór opraw oświetleniowych, odpowiadających określonym klasom wskaźnika olśnienia D.1, D.2, D.3, D.5 lub D.6 W tab. 11. podane zostały klasy wskaźnika olśnienia oraz odpowiadające im maksymalne wartości wskaźnika olśnienia I A -0,5, gdzie I [cd] największa wartość światłości
oprawy w dowolnym kierunku tworzącym z pionem kąt 85, A [m 2 ] rzut powierzchni święcącej oprawy oświetleniowej na płaszczyznę prostopadłą do wektora światłości. Oprawa należy do klasy D0 jeżeli w kierunku wektora światłości I widoczne są części źródła światła bezpośrednio, lub jako obraz. Tabela 10. Klasy oświetleniowe S Poziome natężenie oświetlenia Klasa E hśr [lx] 1) (eksploatacyjne minimum) E hmin [lx] (eksploatacyjne) S 1 15 5 S 2 10 3 S 3 7,5 1,5 S 4 5 1 S 5 3 0,6 S 6 2 0,6 S 7 nie określa się nie określa się 1) Aby zapewnić równomierność rzeczywista wartość utrzymywanego średniego natężenia oświetlenia nie może przekraczać 1,5 krotnej wartości E hśr przewidzianej dla tej klasy. Tabela 11. Klasy wskaźnika olśnienia Klasa D0 D1 D2 D3 D4 D5 D6 Maksymalny wskaźnik olśnienia - 7000 5500 4000 2000 1000 500 W obszarach zagrożonych przestępczością wymaga się uzupełnienia wymagań dotyczących poziomego natężenia oświetlenia przez półcylindryczne natężenie oświetlenia ze względu na konieczność rozróżniania twarzy przechodniów. Zalecane wartości półcylindrycznego natężenia oświetlenia dla uzupełniających klas ES podane zostały w tab. 13. Tabela 12. Klasy oświetlenia ES PÓŁCYLINDRYCZNE Klasa NATĘŻENIE OŚWIETLENIA E sc min [lx] (eksploatacyjne) ES 1 10 ES 2 7,5 ES 3 5 ES 4 3 ES 5 2 ES 6 1,5 ES 7 1 ES 8 0,75 ES 9 0,5 Tabela 13. Klasy oświetlenia EV PIONOWE NATĘŻENIE Klasa OŚWIETLENIA E v min [lx] (wartość oczekiwana) EV 1 50 EV 2 30 EV 3 10 EV 4 7,5 EV 5 5 EV 6 0,5 Na rozjazdach w celu polepszenia widoczności pojazdów celowe jest ustalenie wartości pionowego natężenia oświetlenia na wysokości 1,5 m od ziemi. W tym celu stosuje się uzupełniające klasy EV do klas CE. Zalecane wartości pionowego natężenia oświetlenia dla klas EV podane są w tab. 13. 6. WNIOSKI 1. Norma PN EN 13201 jest w tej chwili w sensie prawnym normą uznaniową. Po przetłumaczeniu na język polski przez Polski Komitet Normalizacyjny może stać się
normą obowiązującą po powołaniu jej w akcie prawnym. Z formalnego punktu widzenia możliwe jest projektowanie według tej normy jeśli takie jest życzenie inwestora. Z merytorycznego punktu widzenia należałoby preferować stosowanie tej normy, gdyż prezentuje ona najnowsze trendy europejskie w dziedzinie oświetlenia drogowego. 2. Nowa norma wymaga od projektantów oświetlenia wyższego niż dotychczas poziomu wiedzy z dziedziny oświetlenia. Przykładowo ustalenie współczynnika zapasu dla instalacji oświetleniowej leży w gestii projektanta, a nie jest wartością jak dotychczas z góry narzuconą. Innym elementem hamującym dotychas jej szerokie wprowadzenie jest istnienie jedynie wersji anglojęzycznej. Poza tym naroma jest bardzo obszerna, liczy bowiem aż 45 stron. Polski Komitet Oświetleniowy SEP wychodząc naprzeciw życzeniom szerokiej rzeszy projektantów wydał komentarz do normy [5], co niewątpliwie stanowi pewne ułatwienie. 3. Norma nakłada nowe obowiązki na zarządców dróg, którzy zobowiązani są określić wiele istotnych parametrów koniecznych do wykonania projektu. Wymaga to od urzędników dodatkowej pracy wykonanej z głeboką znajomością rzeczy, co w chwili obecnej jest bardzo trudne do wyegzekwowania. 4. W normie przyjęto różne nowe, a istotne zapisy do których można zaliczyć obowiązek unikania wysyłania światła w górną półprzestrzeń, możliwość oszczędzania energii poprzez obniżenie strumienia świetlnego lamp w pewnych okresach doby, uzyskania prowadzenia optycznego czy też uzyskiwania estetycznych rozwiązań instalacji oświetlenia drogowego. W porównaniu z dotychczas stosowaną normą PN 76/E 02032 norma PN EN 13201 stanowi bardzo duży postęp w dziedzinie projektowania oświetlenia drogowego. 7. LITERATURA 1. Bommel W., de Boer J.B.: Oświetlenie dróg. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa, 1984; 2. CIE Publication 12.2. Recommendations for the lighting of roads for motorized traffic, 2 nd edition, 1977; 3. Polska Norma: PN-76/E-02032. Oświetlenie dróg publicznych; 4. Norma Europejska: PN-CEN/TR 13 201-1: 2005 (U). Oświetlenie dróg - Część 1. Wybór klas oświetlenia, PN-EN 13 201-2: 2005 (U). Oświetlenie dróg - Część 2. Wymagania oświetleniowe, PN-EN 13 201-3: 2005/AC: 2005 (U). Oświetlenie dróg - Część 3. Obliczenia oświetleniowe, PN-EN 13 201-4: 2005 (U). Oświetlenie dróg - Część 4. Metody pomiarów parametrów oświetlenia; 5. Gabryjelski Z. i inni. Komentarz do Polskiej Normy PN EN 13201:2005(U) Oświetlenie dróg, Polski Komitet Oświetleniowy SEP, Warszawa 2006.