Linie pszczół rasy środkowoeuropejskiej - program ochrony zasobów genetycznych W porównaniu z innymi krajami, polskie programy ochrony zasobów genetycznych pszczół działają bardzo dobrze i sprawnie. Ponadto w Europie cały czas rośnie zainteresowanie pszczołą środkowoeuropejską, w zakresie której Polska ma już bardzo duże doświadczenie. W naszym kraju ochroną zasobów genetycznych pszczół objęte są cztery linie rasy środkowoeuropejskiej, czyli Asta, Augustowska, Kampinoska i Północna. Pszczoła środkowoeuropejska jest podgatunkiem pszczoły miodnej, która występuje w północnej Europie, dając początek lokalnym populacjom. Pierwotnie można było ją spotkać na obszarze całej Polski z wyjątkiem Pogórza. Jednak w ciągu ostatnich 40 lat napływ pszczół zagranicznych przyczynił się m.in. do wypierania pszczół lokalnych, które co prawda charakteryzowały się niższą produkcją miodu, ale cechowały się za to doskonałą zimotrwałością i odpornością na trudne warunki środowiskowe, a także bardzo dobrym wykorzystaniem pożytków. Pszczoły rasy środkowoeuropejskiej mają silną budowę ciała, długie skrzydła, ciemne ubarwienie oskórka, brunatne lub szare owłosienie, bez wyraźnych pierścieni (tzw. czarna pszczoła ) oraz dość krótki języczek. Charakteryzują się one też wyjątkowo silnym instynktem obronnym. Pszczoły te można rozpoznać również po tym, że w czasie przeglądu gniazda robotnice zbiegają w dół ramki i tworzą tzw. grona, a także po wyglądzie zasklepu, który w wyniku pozostawiania przez nie warstwy powietrza pomiędzy miodem a zasklepem jest biały. Ponadto jesienią mocno kitują one gniazda, dzięki czemu do zimowli wchodzą silne, co z kolei umożliwia im to dobre wykorzystanie pożytków wczesnych. Generalnie pszczoły tej rasy są wyjątkowo odporne na niekorzystne warunki nawet w czasie długiej zimowli czy chłodniejszego przedwiośnia. Dostosowują się one również do warunków pogodowych, np. mogą one wylatywać z gniazda w pochmurne dni czy w czasie niskich temperatur. Niemniej jednak ze względu na zmienne warunki klimatyczne Polski pszczelarze zaczęli interesować się pszczołami przede wszystkim odpornymi, które byłyby przystosowane do różnych, głównie trudnych warunków zimowli. W krzyżowaniu towarowym pszczoły środkowoeuropejskie poprawiły więc u mieszańców żywotność, elastyczność środowiskową i zwiększyły ich produkcyjność. W wyniku krzyżówek pszczoły linii augustowskiej i kampinoskiej zostały zachowane w pierwotnych formach,
a linie M Północna i M Asta zostały udoskonalone, ale przy zachowaniu najważniejszych cech pszczół rodzimych. Z danym z roku 2010 r. wynika, że najliczniejszą grupę w Polsce stanowią pszczoły linii Północnej liczącej 202 osobniki, tuż za nimi znajdują się pszczoły linii M Asta (190 osobników) i linii M Kampinowskiej (170 osobników). Natomiast najmniej liczną grupą jest linia Augustowska (110 osobników). Linia M Asta Linia M Asta jest populacją pszczół środkowoeuropejskich, która była selekcjonowana przez najdłuższy czas. Charakterystyczną jej cechą jest przede wszystkim skłonność do cichej wymiany matek, zbieranie dużej ilości pyłku oraz bardzo sprawne odbudowywanie węzy poprzez zabudowywanie wolnych przestrzeni. Nazwa tej linii pochodzi od inicjałów Aleksandra Stasińskiego, który w 1937 r. zaczął hodować te owady. W 1946 r. z jego inicjatywy powstało trutowisko w Borkach, wykorzystywane przez 36 lat. Natomiast w 1977 r. linia ta została przekazana do pasieki zarodowej w Kocierzowych i od tego czasu utrzymywana jest w hodowli zachowawczej. Od 2000 r. linia M Asta objęta jest programem hodowlanym ochrony zasobów genetycznych, który obecnie realizowany jest w stadach zachowawczych powiatu radomszczańskiego i piotrowskiego. Liczba pszczół objętych ochroną wynosiła w 2010 r. w stadzie wiodącym 50 osobników, a w stadach współpracujących 140. Natomiast wielkość naturalnej populacji tych pszczół wynosiła ok. 360 rodzin. Konieczność ochrony linii M Asta wynika przede wszystkim z sytuacji wypierania pszczół środkowoeuropejskich przez sprowadzone do Polski inne rasy tych owadów. Poza tym linię tą cechuje wiele wartościowych cech, takich jak np.: niska rojliwość, wczesny rozwój, długowieczność, odporność na choroby, dobra floromigracja, wzmożona obrona gniazda, cicha wymiana matek, a także wysoka produkcja wosku, zbieranie dużej ilości pyłku i wykorzystywanie wszystkich pożytków, które warto chronić. Nie należy również zapominać, że owady te spełniają istotną role w tworzeniu i odnowie środowiska naturalnego, choćby dlatego, że już od wczesnej wiosny zapylają rośliny. Głównym celem ochrony zasobów genetycznych linii M Asta jest zachowanie tej populacji i zwiększanie jej liczebności do minimum 200 rodzin pszczelich w stadach zachowawczych. Istotą programu jest także zachowanie cech fenotypowych oraz wszystkich wartościowych cech tej linii. Linia M Augustowska Pszczoły linii M Augustowskiej utrzymywane są w pasiekach na terenie Puszczy Augustowskiej, a ich cechy użytkowe są przede wszystkim skutkiem ubogich pożytków nektarowych i pyłkowych oraz ostrego klimatu kontynentalnego. Od lat 70-tych pszczoły te zostały objęte ochroną i właśnie w tym celu na terenie Puszczy zostały utworzone rejony hodowli zachowawczej, które podzielono na dwie strefy: centralną o
promieniu ok. 10 km od miejscowości Płaska oraz izolacyjną 10 km od strefy centralnej. Mają one za zadanie chronić naturalne populacje pszczół rasy środkowoeuropejskiej przez introdukcją obcych rasowo genów. W strefie centralnej umieszcza się matki nieunasienione, które unasieniają się w sposób naturalny, zwiększając zmienność genetyczną populacji. W 2010 r. strefa ta liczyła 185 osobników w 19 stadach. Natomiast strefa izolacyjna tworzy naturalną barierę genetyczną, która chroni choćby przed obcymi trutniami. W tym samym roku w strefie tej znajdowało się 148 osobników w 11 stadach. Dzięki hodowli zachowawczej pszczoły te przetrwały i stały się cennym źródłem genów pszczół środkowoeuropejskich. Konieczność ochrony pszczół augustowskich jest przede wszystkim spowodowana spadkiem ich liczebności w ostatnich latach, który jest wynikiem przede wszystkim trudnych warunków klimatycznych i ubogich pożytków, choć wpływ na to ma również zmniejszająca się liczba pszczelarzy, którzy nie pozostawiają po sobie następców. Jednym z celów programu ochrony tych pszczół jest zachowanie ich populacji w rejonie hodowli zachowawczej. Jednak z równoczesnym dążeniem do utrzymania ich liczebności na poziomie nie mniejszym niż 1000 rodzin pszczelich, a w centrum rejonu co najmniej 300 rodzin. Kolejnymi istotnymi celami jest stabilizacja i zachowanie w stadach cech typowych dla tych pszczół, reintrodukcja matek, a także doskonalenie cech użytkowych pszczół tej linii, tzn. m.in. miodność, nierojność, łagodność, dobra zimotrwałość czy dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków zewnętrznych. Pszczoły linii M Augustowskiej można rozpoznać po charakterystycznym sposobie ułożenia zapasów pokarmu na zimę. Jest to szczególnie widoczne, gdy rodzina pszczela nie obsiada wszystkich plastrów w gnieździe. Wówczas owady te przenoszą zapasy ze skrajnych plastrów do części w której powstanie kłąb zimowy. Ponadto przy braku pokarmu można nawet zauważyć loty tych pszczół przy dość chłodnej i wietrznej pogodzie. Natomiast obserwacje prowadzone w Olecku wskazują, że owady te ani nie rabują ani nie dają się też rabować w zauważalny sposób. Poza tym w czasie przeglądów pszczoły te nie trzymają się plastrów, lecz tworzą grona. Linia M Kampinowska Naturalnym siedliskiem pszczół linii M Kampinoskiej jest Puszcza Kampinoska, która nie jest dla nich miejscem szczególnie atrakcyjnym ze względu na ubogą roślinność. Od lat 80-tych na terenie Parku Narodowego powstał rejon hodowli zachowawczej tej linii pszczół, którego zadaniem było zabezpieczenie populacji pszczół przez introdukcją obcych genów. Od 2001 r. utworzono stada zachowawcze dla tej linii w pasiece w Parzniewie. W 2010 r. odnotowano 64 osobniki w stadzie wiodącym oraz 66 w 4 stadach współpracujących. Konieczność ochrony tych pszczół związana jest podobnie jak w przypadku linii M Augustowskiej z tendencją spadkową ich liczebności spowodowaną trudnymi warunkami klimatycznymi, ubogimi pożytkami oraz spadkiem zainteresowania
pszczołami linii M Kampinoskiej. Głównym celem programu ochrony zasobów genetycznych pszczół tej linii jest zachowanie jej populacji w rejonie hodowli zachowawczej i utrzymanie liczebności do minimum 1000 rodzin pszczelich, a także zwiększenie liczebności stad zachowawczych na poziomie 300 rodzin pszczelich. Również istotnymi dążeniami są: stabilizacja i zachowanie cech typowych dla tej populacji, reintrodukcja matek ze stad zachowawczych do populacji znajdujących się w obrębie rejonu hodowli oraz doskonalenie ich cech użytkowych: miodności, nierojności, łagodności i cech biologicznych: dobrej zimotrwałości czy dostosowanie rozwoju rodzin do warunków zewnętrznych. Pszczoły linii M Kampinoskiej tworzą duże i silne rodziny. Cechują się m.in. tym, że zapasy miodu gromadzą nad czerwiem, a pyłek - wokół czerwiu i na sąsiednich plastrach w sposób uporządkowany. Ponadto wykazują one skłonność do rabunków podczas przerw w pożytkach. Linia M Północna Linia M Północna wywodzi się zaś od pszczół miejscowych utrzymywanych i selekcjonowanych w naturalnych warunkach klimatyczno-pożytkowych na terenie północnej Polski. Jest ona połączniem dwóch innych linii pszczół środkowoeuropejskich, tzn. Mazurki i Pomorskiej. Od 2001 r. utworzono stado zachowawcze tej linii w pasiece w Olecku. Natomiast w 2010 r. odnotowano 37 osobników z stadzie wiodącym oraz 165 osobników w 4 stadach współpracujących. Konieczność ochrony pszczół linii M Północnej wynika głównie z gwałtownego spadku liczebności tych owadów, spowodowanego introdukcją nowych ras pszczół, zwiększeniem kosztów utrzymania pasieki, spadkiem opłacalności oraz likwidacją większości pasiek utrzymywanych przez jednostki państwowe. Celami ochrony pszczół linii Północnej jest zachowanie tej populacji i zwiększenie jej liczebności do minimum 300 rodzin pszczelich w stadach zachowawczych, zmniejszenie skłonności do rójki i agresywności oraz zachowanie cech fenotypowych charakterystycznych dla tej populacji i cech przystosowawczych, które przydają się w trudnych warunkach klimatyczno-pożytkowych. Pszczoły tej linii cechuje bardzo dobra odporność na choroby, tworzenie małych i średnich rodzin na zimę, co ma związek z mniejszym zużyciem pokarmu w czasie zimowli, zdolność wykorzystywania różnorodnych pożytków, nawet tych bardzo ubogich, a także szybki i dynamiczny rozwój wiosenny. Ponadto mogą być one wykorzystywane np. w gospodarce wędrownej, ponieważ przez cały sezon utrzymują one dużą siłę rodzin. Innymi cechami charakterystycznymi tych owadów jest ich zwiększona skłonność do rabunków w sytuacjach gdy brakuje pożytków, obrona gniazda czy gromadzenie miodu i pyłku wokół czerwiu w sposób nieuporządkowany.
Programy ochrony zasobów genetycznych pszczół rasy środkowoeuropejskiej realizowane są przez: Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt, które prowadzi ocenę wartości hodowlanej i użytkowej, a także księgi dla linii hodowlanych; Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, który koordynuje realizację tych programów; oraz właścicieli pasiek utrzymujących matki chronionych linii pszczół. Ochrona poszczególnych linii opiera się na współpracy pomiędzy stadem zachowawczym wiodącym i stadami współpracującymi. Natomiast w przypadku linii M Kampinoskiej i M Augustowskiej także z pasiekami w rejonach hodowli zachowawczej. Stada wiodące odpowiedzialne są za kierowanie całością prac hodowlanych, dlatego też odgrywają one podstawową rolę w realizacji programów hodowlanych. Aby móc uczestniczyć w programie ochrony zasobów genetycznych pszczół trzeba spełniać określone warunki. W latach 2007-2013 wg Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich jednym z nich było utrzymywanie co najmniej 10 matek danej linii wpisanych do księgi lub przynajmniej spełniających warunki wpisu. Ponadto pszczoły powinny być poddawane ocenie wartości użytkowej i hodowlanej. Niezbędne było również prowadzenie dokumentacji hodowlanej i realizowanie zadań umieszczonych w programach ochrony. Realizacja programów wspomagana była dotacją na utrzymanie populacji objętych ochroną zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. Taka dotacja obejmowała utrzymanie rodziny pszczelej w: stadach zachowawczych, w strefie centralnej rejonu hodowli zachowawczej w przypadku pszczół augustowskich, w strefie izolacyjnej rejonu hodowli zachowawczej pszczół augustowskich i kampinoskich, a także realizację zadań określonych w programach hodowlanych ochrony zasobów genetycznych pszczół rasy środkowoeuropejskiej przez stada zachowawcze wiodące. Spis piśmiennictwa: Jaszczyńska M. 2006: Ochrona zasobów genetycznych pszczół rasy środkowoeuropejskiej. Wiadomości Zootechniczne, R. XLIV (2006), 4: 56-60. Polak G.: Rasa Rodzima Pszczoły. Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy. http://www.bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl/pszczoly