c Plan nauczania z geograi dla kursu maturalnego

R c Plan nauczania z geograi dla kursu maturalnego Plan nauczania opracowaªa

. Przedstawione opracowanie chroni ustawa o prawach autorskich. Powielanie, kopiowanie, wykorzystywanie we fragmentach lub w caªo±ci przez inne podmioty lub przez osoby zyczne, bez wiedzy autorów opracowania, jest zabronione pod odpowiedzialno±ci karn oraz cywilno - prawn. Opracowanie publikuje, ul. Smolna 40 lok. 1, 00-375 Warszawa, 22 828 01 02. 2

1 Plan nauczania 1.1 Cele programu edukacyjnego Program nauczania z geograi na kursie maturalnym zostaª stworzony aby pomóc uczniowi zada egzamin dojrzaªo±ci na najwy»szym dla niego osi galnym poziomie. Aby uzyska optymalny wynik nale»y dotychczasow wiedz i umiej tno±ci uczniów usystematyzowa oraz uzupeªni, w przyst pny sposób powtórzy, co b dzie sprzyjaªo jej utrwaleniu, pomóc dogª bnie jak równie» indywidualnie przyswoi oraz wy wiczy w umiej tno±ci zdawania egzaminu zarówno w sferze teoretycznej jak i praktycznej. Egzamin ten zbudowany jest w oparciu o standardy wymaga«egzaminacyjnych, które obejmuj : wiadomo±ci i rozumienie, co oznacza,»e ucze«opanowuje teori, potra ze zrozumieniem zastosowa poznane poj cia, wyja±ni prawidªowo±ci, modele przyczynowo-skutkowe, a tak»e umie przedstawi i wyja±ni ró»norodne zdarzenia, dynamiczne procesy i zjawiska korzystanie oraz przetwarzanie informacji, tworzenie informacji na podstawie danych, charakteryzowanie, ocenianie i rozwi zywanie problemów w ró»nych obszarach zarówno czasowych jak i przestrzennych Wymagania szczegóªowe oparte o przedstawione standardy oraz o podstaw programow zostan zaprezentowane w podrozdziale 1.3 Tre±ci ksztaªcenia w zakresie poszczególnych zaj edukacyjnych. Kurs przygotowawczy do matury z geograi ma za zadanie nie tylko przygotowa do egzaminu ale równie» uzmysªowi uczniowi zasady funkcjonowania otaczaj cego go ±rodowiska geogracznego. Po uko«czonym kursie ucze«z wi kszym zrozumieniem b dzie obserwowaª ±rodowisko naturalne wokóª niego, b dzie miaª wi ksz ±wiadomo± procesów i zjawisk spoªeczno-ekonomicznych dziej cych si w jego regionie, kraju i na ±wiecie. 1.2 Plan nauczania okre±laj cy nazw zaj edukacyjnych oraz ich wymiar Plan nauczania kursu maturalnego z geograi obejmuje 96 godzin lekcyjnych Tematyczny rozkªad zaj - grupa podstawowa z elementami rozszerzenia (76h - 19 spotka«) I zaj cia (4h) Kartograa 1. (3h) Wykªad 2. (1h) wiczenia z map topograczn II zaj cia (4h) 1. (2h) Astronomia w geograi - wykªad 2. (2h) Kartograa i astronomia - wiczenia III zaj cia (4h) Mapa Europa. Atmosfera - wykªad IV zaj cia (4h) 1. (2h) Wykªad 2. (2h) wiczenia V zaj cia (4h) Mapa Azja. Hydrosfera. 3

1. (2h) Wykªad 2. (2h) wiczenia VI zaj cia (4h) Procesy endogeniczne - wykªad. VII zaj cia (4h) 1. (2h) Procesy endogeniczne - wiczenia 2. (2h) Procesy egzogeniczne - wykªad VIII zaj cia (4h) Mapa Afryka. 1. (2h) Procesy egzogeniczne - wykªad 2. (2h) Procesy egzogeniczne - wiczenia IX zaj cia (4h) 1. (2h) Biosfera i Pedosfera - wykªad 2. (2h) Biosfera i Pedosfera - wiczenia X zaj cia (4h) Mapa Polska. Geograa zyczna Polski. 1. (3h) Wykªad 2. (1h) wiczenia XI zaj cia (4h) 1. (2h) Matura próbna 2. (2h) Ludno± na ±wiecie i w Polsce - wykªad XII zaj cia (4h) Ludno±, osadnictwo na ±wiecie i w Polsce 1. (3h) Wykªad 2. (1h) wiczenia XIII zaj cia (4h) Mapa Ameryka Póªnocna, Rolnictwo na ±wiecie i w Polsce - wykªad XIV zaj cia (4h) Rolnictwo na ±wiecie i w Polsce 1. (2h) Wykªad 2. (2h) wiczenia XV zaj cia (4h) Mapa Ameryka Poªudniowa, Energetyka i przemysª na ±wiecie i w Polsce - wykªad XVI zaj cia (4h) Energetyka i przemysª na ±wiecie i w Polsce 1. (3h) Wykªad 2. (1h) wiczenia XVII zaj cia (4h) Mapa Australia. Usªugi na ±wiecie i w Polsce - wykªad XVIII zaj cia (4h) 1. (2h) Matura próbna. 2. (1h) Usªugi na ±wiecie i w Polsce - wykªad 4

3. (1h) Usªugi na ±wiecie i w Polsce - wiczenia XIX zaj cia (4h) Mapa ±wiata. Konikty mi dzynarodowe, ochrona i degradacja przyrody, organizacje polityczne i gospodarcze, integracja, podziaª gospodarczy ±wiata 1. (3h) Wykªad 2. (1h) wiczenia Tematyczny rozkªad zaj - grupa rozszerzona (20h - 5 spotka«) XX zaj cia (4h) Rozszerzenie wykªadów ze ±rodowiska przyrodniczego: kartograa, astronomia, atmosfera, hydrosfera, procesy endogeniczne, procesy egzogeniczne, biosfera i pedosfera - wykªad. wiczenia maturalne. XXI zaj cia (4h) Kartograa, astronomia, atmosfera, hydrosfera, procesy endogeniczne, procesy egzogeniczne, biosfera i Pedosfera - wiczenia. XXII zaj cia (4h) Rozszerzenie wykªadów ze geograi spoªeczno - gospodarczej - wykªad. wiczenia maturalne. XXIII zaj cia (4h) Matura próbna. Geograa spoªeczno - gospodarcza - wiczenia. wiczenia maturalne. XXIV zaj cia (4h) Omówienie matury próbnej. wiczenia maturalne. 1.3 Tre±ci ksztaªcenia w zakresie poszczególnych zaj edukacyjnych Tre±ci ksztaªcenia w zakresie poszczególonych zaj edukacyjnych uj te sa w poni»szej tabeli. 5

Numer temat ilo± godzin zaj, zaj, I zaj cia (4h) Kartograa Tre±ci szczegóªowe zaj Siatka geograczna - kartograczna, Odwzorowania kartograczne klasyczne: azymutalne, sto»kowe, walcowe (normalne, uko±ne, poprzeczne) oraz pseudoklasyczne = umowne (Mercatora, Molleweige'go), charakterystyka, zastosowanie, wierno±ci - znieksztaªcenia (k ty, powierzchnie, odlegªo±ci) Rodzaje rzutowania: centralne, stereograczne i ortograczne Mapa: rodzaje (ze wzgl du na skale: wielkoskalowe = topograczne, ±rednioskalowe, maªoskalowe = przegl dowe) (skala mapy (du»a/maªa) - szczegóªowo± mapy - wielko± powierzchni), (tre± - tematyczne, ogólnogeograczne), (zastosowanie: u»ytkownik - drogowe, krajoznawcze, turystyczne, locja), charakterystyka II zaj cia (4h) Astronomia Rodzaje skal: liczbowa, mianowana, podziaªka liniowa (przeliczanie odlegªo±ci / powierzchni) (odlegªo± na mapie, w terenie, odlegªo± rzeczywista), spadek terenu/rzeki Generalizacja, legenda (znaki punktowe, liniowe, powierzchniowe); Metody kartogracznego przedstawiania zjawisk przyrodniczych i gospodarczych: jako±ciowe: powierzchniowa, zasi gów, sygnaturowa, ilo±ciowe: izolinii, kropkowa, kartogram, kartodiagram (przykªady z atlasu), Wspóªrz dne geograczne, rozci gªo± poªudnikowa i równole»nikowa (Polska!) Interpretacja mapy turystycznej: orientacja mapy, poªo»nie obiektów na mapie, odczytywanie wysoko±ci bezwzgl dnej i wzgl dnej, ci cie poziomicowe, liczenie odlegªo±ci, powierzchni, spadku, rze¹ba-ukªad poziomic (teren pªaski, du»y spadek, grzbiety, doliny, siodªa), prol hipsometryczny terenu, interpolacja, okre±lanie cech ±rodowiska geogracznego / przyrodniczego, walorów turystycznych itp. Sporz dzanie wykresów np. koªowych, kartogram, kartodiagram Wszech±wiat (materia+energia)(wielki wybuch, siªa grawitacji): galaktyka (Galaktyka, Droga Mleczna), ukªad sªoneczny: Sªo«ce + planety - ogólna charakterystyka: wewn trzne typu Ziemia i zewn trzne, planetoidy, meteroidy (meteor, meteoryt), komety 6

Galaktyka, Sªo«ce bardziej szczegóªowo Za mienie Ksi»yca i Sªo«ca odlegªo±ci: jednostka astronomiczna, rok ±wietlny, parsek Ziemia - ksztaªt (kula, elipsoida, geoida-powierzchnia prostopadªa do siªy grawitacji), wymiary (R r = 6371 km, R R = 6378 km, R B ró»nica 21 km, obwód 40075 km na równiku, 40008 km na poªudniku, powierzchnia 510 mln km 2 ) obliczenia Eratostenes: Asuan 22VI kat prosty studnia, Aleksandria 22VI ró»nica ok. 70 = 1/50 k ta peªnego, odlegªo± Asuan-Aleksandria 5000 stadionów= 800 km, 800km 50 = 40000 Ruch obrotowy (pr dko± linowa i k towa) i jego nast pstwa: dzie«i noc, pozorny ruch Sªo«ca i gwiazd po nieboskªonie, liczenie czasu, spªaszczenie biegunowe, siªa Coriolisa i jej wpªyw na wiatry, pr dy morskie, dobowa rytmiczno± zjawisk w przyrodzie, rozci gni cie troposfery Siªa Coriolisa - wyja±nienie doba sªoneczna (zenit, nadir), doba cywilna, doba gwiazdowa rodzaje czasu: cz. sªoneczny: zadania z czasem sªonecznym (3 zasady: ró»nica dªugo±ci geogracznej, przeliczanie dªugo±ci na czas, dodawanie lub odejmowanie czasu) (zadania z samolotem) strefowy: uniwersalny (UTC), czas ±rodkowoeuropejski (UTC+1), wschodnioeuropejski (UTC+2), zmiana czasu na letni (marzec) / zimowy (pa¹dziernik) urz dowy: mapka z czasem (Chiny, Rosja, Indie itp.) mi dzynarodowa linia zmiany daty ruch obiegowy + nachylenie do ekliptyki = nast pstwa: ró»ny k t padania promieni sªonecznych - ró»na ilo± energii - strefy o±wietlenia- pory roku, rysunki z o±wietleniem ró»na dªugo± dnia i nocy w ró»nych szeroko±ciach geogracznych, rysunki zmienna pozorna droga sªo«ca po nieboskªonie w ró»nych porach roku, rysunki 7

III, IV zaj cia (8h) Atmosfera, pogoda, klimat Ruch obiegowy (365 dni 5 h 48 min 45 s): po orbicie, przeciwnie do zegara, ±r 149, 6 mln km: aphelium 3.07 i peryhelium 02.01, ekliptyka zadania z k tem padania promieni sªonecznych Rachuba czasu roczna - kalendarz, rodzaje kalendarzy Atmosfera: budowa: podziaª atmosfery ze wzgl du na zmiany T, dlaczego T spada, dlaczego wzrasta w stratosferze i termosferze, charakterystyka poszczególnych warstw, ze szczególnym uwzgl dnieniem troposfery (spadek T, spadek P, prawie caªa para wodna, procesy pogodotwórcze, wi kszo± powietrza), efekt cieplarniany i dziura ozonowa - geneza i wpªyw na»ycie na ziemi, gdzie zachodz, podkre±li ró»nice mi dzy nimi skªad atmosfery: gazowy (skªadniki staªe i zmienne), aerozole funkcje atmosfery:»yciowa, ochronna (jakie gazy jak dziaªaj ) Promieniowanie w atmosferze (pochªanianie, rozpraszanie, odbijanie) promieniowanie bezpo±rednie i rozproszone, od czego zale» ich ilo±ci, miejsca gdzie max i min energii - przyczyny, albedo - kiedy jest du»e, maªe, wymiana ciepªa (turbulencja, konwekcja, adwekcja procesy adiabatyczne - gradienty wilgotno i suchoadiabatyczne, rozkªad T powietrza w ci gu doby, rozkªad ±redniej rocznej T powietrza na ±wiecie - anomalie atlas obliczenia: amplituda, ±rednia roczna Ci±nienie atmosferyczne: co to jest, jak si mierzy, (elementy pola ci±nienia (wy», ni», zatoka, klin, siodªo, ruch o±rodków na pªk pn/pªd), rozkªad ci±nienia atmosferycznego na ±wiecie I i VII, wyja±ni, o±rodki staªe i sezonowe Globalna cyrkulacja powietrza (rozkªad o±rodków barycznych - rysunek kuli ziemskiej z wy»ami i ni»ami i wiaterkami (pasaty, zachodnie, wschodnie - wyja±ni ich kierunek), komórka Harleya, Ferrela i polarna Wiatry staªe: pasaty, antypasaty, wiatry zachodnie, wschodnie Wiatry sezonowe: monsuny (monsun letni! ) Wiatry lokalne (bryzy,!podobie«stwa i ró»nice bryza-monsun!, wiatry zboczowe, spªywowe, feny, cyklony tropikalne, tornada i tr by powietrzne) 8

Geograczne rozmieszczenie ró»nych rodzajów wiatrów, geneza i wpªyw na»ycie i dziaªalno± czªowieka obieg wody w troposferze: elementy obiegu (parowanie, kondensacja, opady), parowanie: dlaczego wi ksze / mniejsze, od czego zale»y, transpiracja, sublimacja, zawarto± pary wodnej w atmosferze: wilgotno± bezwzgl dna, wzgl dna - ró»nice, obrazowe przykªady, pr»no± pary wodnej, niedosyt wilgotno±ci kondensacja: (skraplanie), resublimacja, temperatura punktu rosy, j - dra kondensacji, produkty kondensacji: a) chmury: podziaª na pi tra (nazewnictwo polskie, ªaci«skie, skróty, zdj cia, rysunki), podziaª na budow (wodne, lodowe, mieszane), jakie zjawiska s zwi zane z konkretnymi rodzajami chmur np. deszcz, grad, bªyskawice, halo (ruchy w±lizgowe, konwekcyjne, falowe-ac len, Cb) b) mgªy (radiacyjne, parowania, adwekcyjne- wyja±ni ró»nice, kiedy i gdzie mo»na je zaobserwowa ) c) opady (rodzaje opadów: deszcz, m»awka, ±nieg, krupa ±nie»na, grad - czym si ró»ni ) (typy opadów: konwekcyjne, orograczne, frontalne - przyczyny) (dobowy przebieg opadów, rozkªad rocznej sumy opadów na ±wiecie - przyczyny zró»nicowania ilo±ci opadów atmosferycznych - temperatura, o±rodki baryczne, odlegªo± od oceanów, w n.p.m., pr dy morskie, bariery orograczne, cyrkulacja powietrza) potwierdzenie przyczyn, (koagulacja)(geneza gradu) d) osady (rosa, szron, szad¹, goªoled¹) w jakich warunkach powstaj, zdj cia i rysunki Elementy synoptyki: masy powietrza - ich rodzaje (PR, PZ, PP, PA) i cechy termiczno-wilgotno±ciowe (ciepªe, zimne, morskie, kontynentalne, stare) Fronty atmosferyczne globalne i przyziemne i ich wpªyw na warunki pogodowe czyli wszystko co zwi zane jest z przej±ciem frontu chªodnego i ciepªego - mapki i rysunki, zafalowanie na froncie, front okluzji, ±ledzenie prognoz pogody w TV Czynniki pogodotwórcze (masy powietrza, o±rodki baryczne, fronty), elementy pogody prognozowanie pogody, mapa synoptyczna, przyrz dy pomiarowe elementów pogody Pogoda a klimat, elementy/skªadniki pogody/klimatu. 9

Czynniki klimatotwórcze (szeroko± geograczna, odlegªo± od zbiorników wodnych, w n.p.m., pr dy morskie, uksztaªtowanie i pokrycie terenu-albedo, zachmurzenie/zanieczyszczenie) Inwersja termiczna, inwersja opadowa Strefy klimatyczne oraz typy klimatów na kuli ziemskiej charakterystyka klimatodiagramów poszczególnych klimatów: roczny przebieg temperatury, jej max i min, amplitud, roczny przebieg opadów, ich sum roczn i pory opadowe, poda obszary wyst powania ka»dego z klimatów, slajdy i rysunki tych klimatodiagramów Strefowo± i pi trowo± klimatu Antropogeniczne zmiany klimatu (efekt cieplarniany dziura ozonowa, kwa±ne deszcze, smog, miejska wyspa ciepªa, bryza miejska, efekt tunelowy/kurtynowy) V zaj cia (4h) Hydrosfera Obieg wody w przyrodzie - procesy: kondensacja = skraplanie, parowanie = ewaporacja, transpiracja, resublimacja/sublimacja, zamarzanie, rozmarzanie, retencja, opady, spªyw podziemny/powierzchniowy, wsi kanie = inltracja, ruchy: konwekcja i adwekcja, du»y obieg = atmosfera i ocean i l d, maªy obieg = atmosfera i l d/atmosfera i ocean, rok hydrologiczny, bilans wodny staªy Zasoby wodne ziemi: wszechocean 1, 3 mld km 3 4 oceany (granice umowne, atlas) b + c = 96, 5% morza: przybrze»ne, otwarte, mi dzywyspowe, ±ródziemne, ±ródkontynentalne, mi dzykontynentalne l dolody i lodowce 1, 74%, wieczna zmarzlina wody podziemne: 1, 7% wody l dowe: rzeki, jeziora, bagna organizmy»ywe i woda atmosferyczna Wªa±ciwo±ci wody morskiej: zasolenie: od czego zale»y, rozkªad na ±wiecie, przykªady zbiorników o ró»nym zasoleniu temperatura powierzchniowa: od czego zale»y, rozkªad na ±wiecie, 10

Ruchy wody morskiej - rodzaje, geneza i cechy: falowanie: fale wiatrowe, dªugo± i wysoko± fali, obliczanie podstawy falowania, fala przyboju, strefa kipieli, martwa fala, fale tsunami, fale stoj ce = sejsze, pªywy: cykliczno±, od czego zale»y wielko± : konguracja ciaª niebieskich, (pªywy syzygijne, kadrowe), gª boko± zbiornika, uksztaªtowanie brzegu, przykªady, praktyczne wykorzystanie pr dy morskie: wiatrowe (termiczne-g sto±ciowe), podziaª na ciepªe i zimne, rozkªad na ziemi, komórki cyrkulacyjne, pr dy sezonowe, Równikowy Pr d Wsteczny, Dryf Wiatrów zachodnich Cyrkulacja gª binowa - upwelling, downwelling, zjawisko El Niño zlodowacenie: a) górskie = lodowiec, b) l dowe = l dolód, c) lodowiec szelfowy, d) wieczna marzªo granica wiecznego ±niegu, ±nieg (15m) szre«rn lód rnowy lód lodowcowy (1mm), pole rnowe, j zor lodowcowy, ruch lodowca, szczeliny, rodzaje lodowców: alpejski, cyrkowy, zawieszony, norweski, himalajski, piedmontowy zlodowacenie plejstoce«skie, Grenlandia, Antarktyda, lodowce szelfowe, cielenie si lodowca, góry lodowe wieczna marzªo = zmarzlina, Azja pn, Ameryka pn, atlas Wody podziemne: inltracja, przepuszczalno± skaª, warstwa wodono±na, strefa aeracja, strefa saturacji, zwierciadªo wód podziemnych - ksztaªt, lej depresyjny, okno hydrologiczne rodzaje wód podziemnych ze wzgl du na: gª boko± zalegania (charakterystyka, zastosowanie): przypowierzchniowe, gruntowe, wgª bne (zjawiska artezyjskie), gª binowe wªa±ciwo±ci chemiczne: 1g/1l wody sªodkie, 1 0, 5g/1l podwy»szona mineralizacja, mineralne 1g/1l zwi zków mineralnych: solanki (NaCl), szczawy (CO 2 ), siarkowe, radoczynne, wody mi kkie / twarde pochodzenie wód: inltracyjne, kondensacyjne, juwenilne, reliktowe ródªa - klasykacja i charakterystyka (znaczenie): (wst puj ce i zst puj ce): a) warstwowe, b) dolinne, c) szczelinowe, d) uskokowe, e) przelewowe, f) osuwiskowe, ¹ródªa nietypowe: a) krasowe = wywierzysko, b) gejzery, c) cieplica = ¹ródªo termalne 11

Wody powierzchniowe: pªyn ce: rzeka gªówna, dopªywy, system rzeczny, dorzecze, zlewisko, dziaª wodny, obszar bezodpªywowy zasilanie rzek: rzeka staªa, okresowa, epizodyczna, stany wód: ni»ówki, wezbrania, powodzie re»imy rzeczne: proste: a) lodowcowy, b) ±nie»ny, c) deszczowy - równikowy, podrównikowy, monsunowy, ±ródziemnomorski, oceaniczny; zªo»one: deszczowo-±nie»ny, ±nie»no-deszczowy (np.) jeziora: a) staªe, okresowe, epizodyczne (np.) b) sªodkie, sªonawe, sªone (np.) c) bezodpªywowe, przepªywowe, odpªywowe d) geneza misy jeziornej: proc. wewn trzne: tektoniczne, wulkaniczne, reliktowe, zewn trzne: meteorytowe, polodowcowe (rynnowe, morenowe, wytopiskowe, cyrkowe), krasowe, meandrowe = starorzecza, przybrze»ne (lagunowe, mierzejowe, limanowe), eoliczne, deltowe, osuwiskowe, biogeniczne, sztuczne; jeziora poligenetyczne: tektonicznopolodowcowe, tektoniczno-eoliczne, tektoniczno-lagunowe VI, VII zaj cia (6h) Procesy endogeniczne e)»yzno±, klasykacja ze wzgl du na»yzno± : oligotroczne, eutroczne, dystroczne Wn trze Ziemi - budowa warstwowa: skorupa ziemska (kontynentalna - sial i oceaniczna - sima, ró»nice) (litosfera (ró»nica), astenosfera, pªaszcz ziemski górny (crofesima) i dolny (nifesima), j dro zewn trzne i wewn trzne (nife), cechy, wªa±ciwo±ci zyczne (ci±nienie, g sto±, temperatura - stopie«i gradient geotermiczny), nieci gªo±ci (Moho, Wiecherta - Gutenberga) Skªadniki buduj ce skorup ziemsk : mineraªy skaªotwórcze i mineraloidy (opal, bursztyn, asfalt) geneza (krystalizacja, odparowanie gazów, parowanie roztworów), cechy: kolor, rysa, poªysk, ªupliwo±, twardo± (skala Mohsa) (1 talk, 2 gips, 3 kalcyt, 4 uoryt, 5 apatyt, 6 ortoklaz, 7 kwarc, 8 topaz, 9 korund, 10 diament) skªad chemiczny: w giel, diament i grat; krysztaª górski i ametyst 12

Podziaª skaª: magmowe: gª binowe (granit), wylewne (bazalt),»yªowe (porr) (jawno i skrytokrystaliczne) osadowe: okruchowe (lu¹ne i zwi zªe - diageneza) (»wir - zlepieniec, piasek - piaskowiec, muª - muªowiec, iª - iªowiec, ªupek ilasty, glina, less); organiczne (ro±linne (uw glanie): torf, w giel brunatny, kamienny, antracyt), (zwierz ce: wapie«, opoka, kreda), (ro±l+zw: ropa naftowa i gaz ziemny), chemiczne (sól kamienna, potasowa, martwica wapienna, trawertyn, gips, anhydryt przeobra»one = metamorczne (piaskowiec kwarcyt, wapie«marmur, granit gnejs, ªupek ilasty ªupek krystaliczny, bazalt zieleniec, w giel diament) podziaª skaª osadowych ze wzgl du na frakcje (»wirowa, piaskowa, muªowa, iªowa) podziaª skaª magmowych ze wzgl du na zawarto± krzemionki (kwa±ne: granit, porr, ryolit), (zasadowe: perydotyt) (oboj tne: bazalt, andezyt, dioryt, gabro, dioryt) zªo»a mineralne (energetyczne, chemiczne, budowlane, rudy metali) i ich formy wyst powania: pokªady, soczewki, wysady = diapiry, puªapki geologiczne,»yªy, gniazda (tabela i rysunki) Tektonika pªyt litosfery (Wegner): teoria dryfu kontynentalnego i teoria pªyt litosfery, pr dy konwekcyjne strefy rozbie»ne - rozrostu = ryft; strefy zbie»ne - konwergencji: subdukcja strefy zbie»ne - konwergencji: kolizja (orogeneza) (3 orogenezy, rodzaje gór i mechanizm ich powstawania) Struktury tektoniczne: synklina, antyklina, faªd, monoklina, pªaszczowina, rów tektoniczny, uskok, zr b, pªyta, tarcza, platforma - rysunki; (inwersja rze¹by) Procesy endogeniczne-terminologia: wulkanizm, plutonizm, metamorzm, orogeneza + epejrogeneza = diastrozm 13

Wulkanizm: przyczyny i rozmieszczenie geograczne (atlas), budowa wulkanu (sto»ek, komin, ognisko magmowe, krater, kaldera, sto»ek paso»ytniczy) produkty erupcji wulkanicznej: ciekªe: lawa; staªe: bomby, lapille, popióª tufy, pumeks, utwory piroklastyczne; gazowe: para wodna, chmury gazowo-pyªowe, wyziewy wulkaniczne rodzaje wulkanów: tarczowy (hawajski), sto»kowy (eksplozywny), mieszany (stratowulkan); przyczyny, np. zjawiska powulkaniczne: wulkany bªotne, gejzery, gor ce ¹ródªa, Plutonizm - intruzje magmowe: itp.(rysunek) Metamorzm - kontaktowy, powierzchniowy, batolity, lakolity, sille, dajki, pokªady Trz sienia ziemi: przyczyny: naturalne (tektoniczne, wulkaniczne, zapadowe-t pni cia), sztuczne charakterystyka: hipocentrum, epicentrum, sejsmografy, fale sejsmiczne poprzeczne i podªu»ne rozmieszczenie geograczne: strefy sejsmiczne, pensejsmiczne, asejsmiczne (Polska!, wyj tki) skale: Richtera (0-9), Mercallego (0-12), skutki Pionowe ruchy litosfery: epejrogeneza: transgresja i regresja morza izostazja - wyja±nienie (przyczyny ruchów obni»aj cych, wznosz cych), przykªady Metody odtwarzania dziejów Ziemi (wiek wzgl dny i bezwzgl dny) Dzieje Ziemi: podziaª (ery / okresy), najwa»niejsze wydarzenia-orogenezy Dzieje Ziemi bardziej szczegóªowo- charakterystyka prekambru, paleozoiku, mezozoiku, kenozoiku, orogenezy i przykªady gór, wulkanizm, plutonizm, zªo»a, zmiany klimatu przekrój geologiczny - analiza i interpretacja (rysunki, tabela) 14

VII, VIII zaj cia (6h) Procesy egzogeniczne Procesy egzogeniczne i ich wpªyw na ksztaªtowanie powierzchni ziemi (wietrzenie, erozja, transport, sedymentacja, denudacja) Wietrzenie: zale»no± od klimatu! mechaniczne = zyczne (zamróz, insolacja = eksfoliacja, solne, skaª ilastych), chemiczne = kras (rozpuszczanie, utlenianie, uw glanowienie, hydroliza), biologiczne Ruchy masowe (grawitacyjne): uwarunkowania i przykªady; odpadanie (»leby, sto»ki usypiskowe = piargi), obrywanie, osuwanie (osuwisko, nisza i j zor osuwiskowy), speªzywanie (brak form); Dziaªalno± wód opadowych - kraterki deszczowe, piramidy ziemne, erozja gleb, w wozy, sto»ki napªywowe Dziaªalno± wód pªyn cych: podstawa = baza erozyjna, (spadek, transport, materiaª, rodzaje dziaªalno±ci, formy terenu, ksztaªt koryta bieg górny: erozja wgª bna, wsteczna, wodospady, kapta» bieg ±rodkowy: erozja boczna (starorzecza), brzeg wkl sªy i wypukªy, akumulacja (pla»e, odsypiska, wyspy) bieg dolny: erozji dennej brak, boczna malutka, akumulacja aluwiów!, rodzaje uj± rzecznych: delta i estuarium, geneza i przykªady rzek (atlas) elementy doliny rzecznej: koryto, terasy zalewowe, ªo»ysko (k + t.z), terasy nadzalewowe, wysoczyzna, dolina, rodzaje dolin rzecznych: przeªom, kanion Dziaªalno± lodowców: erozja = egzaracja: rysy i wygªady lodowcowe, kotªy = cyrki = kary, rygiel skalny, bara«ca = mutony, doliny U-ksztaªtne, doliny zawieszone, rze¹ba alpejska akumulacja: morena (glina morenowa, zwaªowa) czoªowa, powierzchniowa, denna, boczna, ±rodkowa 15

Zjawiska krasowe: warunki klimatyczne i podªo»e w glanowe (wapienie, kreda, margiel, gips, marmur), rozpuszczanie i wytr canie: powierzchniowy:»ªobek,»ebra, kras a»urowy, lejek, uwaª, polja, ostaniec, dolina, jar, gªowy cukru, mogoty, podziemny: wywierzyska, ponory, jaskinie pionowe = kominy i studnie, jaskinie poziome = korytarze, pieczary, komory, szata naciekowa: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty = kolumny, draperia, kurtyny, misy naciekowe, rybie ogony, popcorny, makarony, mleko wapienne, martwica, perªy jaskiniowe, tarasy ry»owe, obszary wyst powania: Polska (Jura Krak-Cz stochowska, Tatry Zach, Góry wi tokrzyskie, Sudety) i ±wiat: Chorwacja, Sªowenia, Dolomity, Sªowacja (Tatry Bielskie), Morawy, Irlandia, Azja SE, USA, Nowa Zelandia Dziaªalno± l dolodów: (akumulacja i dziaªalno± uwioglacjalna) akumulacyjna: gªazy narzutowe = eratyki, morena czoªowa, denna wód roztopowych akumulacja: sandry, ozy, kemy wód roztopowych erozja: rynny polodowcowe, pradoliny, formy glaciwytopiskowe: misy i leje wytopiskowe rze¹ba mªodoglacjalna i staroglacjalna (na przykªadzie Polski), zasi gi zlodowace«wietrzenie w klimacie peryglacjalnym: goªoborza Dziaªalno± wiatru (eoliczna) formy erozyjne: deacja: zagª bienia, nisze, bruk; korazja: wygªady, graniaki, grzyby, mosty, nisze formy akumulacyjne: rodzaje wydm (barchany, paraboliczne, poprzeczne, podªu»ne, gwia¹dziste), less Pustynie: przyczyny powstawania: wy»e, kontynentalizm, zimne pr dy morskie, zimny klimat, bariery orograczne; rozmieszczenie - atlas rodzaje: hamada = kamienista (±rodkowa Sahara: Ahaggar, Tibesti); serir =»wirowa (cze± Sahary, Gibsona), erg = piaszczysta (Wlk Erg Zach i Wsch, Sahara, Wlk Pustynia Piaszczysta, Kara i Kyzyªkum), pylasta (takyr -Turkmenistan, kewir - Iran, playa - USA) 16

Dziaªalno± morza: erozyjna = abrazja: wybrze»e wysokie: klif = faleza, nisza abrazyjna, platforma abrazyjna i akumulacyjna akumulacyjna: wybrze»e niskie: pla»a, waª burzowy, ªawica, wydma biaªa i szara typy wybrze»y - geneza, przykªady: 1. wyrównane = mierzejowe = zalewowe, 2. lagunowe, 3. klifowe, 4. ordowe, 5. szkierowe, 6. riasowe, 7. dalmaty«skie, 8. limanowe, 9. organiczne: atol i mangrowe = namorzynowe Uksztaªtowanie powierzchni litosfery (hipsometria): góry, wy»yny, niziny, depresje, kryptodepresje, Uksztaªtowanie den oceanów: szelf, stok kontynentalny, basen oceaniczny, rów oceaniczny, grzbiet oceaniczny, ªuk wyspowy IX zaj cia (4h) Pedosfera i biosfera Gleba - zwi zki organiczne i mineralne Proces glebotwórczy: skaªa macierzysta wietrzenie zwietrzelina ro±liny pionierskie ro±liny wy»szego rz du próchnica (humus)(humikacja) prol glebowy: poziomy glebowe: C skaªa macierzysta, A lub A 1 poziom próchnicy, A 0 ±cióªka, B - brunatnienie, G - glejowy, poziom wymywania (eluwialny) i wmywania (iluwialny) czynniki glebotwórcze: klimat - temp, opady, wietrzenie, fauna i ora, podªo»e, rze¹ba terenu, czas (inicjalne, dojrzaªe), czªowiek; wzajemne zale»no±ci bonitacja gleb: ro±linne (»yzno± - urodzajno± ), klasy bonitacyjne, kompleksy najwa»niejsze rodzaje gleb: gleby strefowe i astrefowe gleby astrefowe: mady rzeczne (aluwialne), r dziny, czarne ziemie, bagienne, wulkaniczne, antropogeniczne Gleby strefowe na kuli ziemskiej - charakterystyka i rozmieszczenie Erozja/degradacja gleb i sposoby jej zapobiegania Formacje ro±linne, pa«stwa ro±linne, 17

Pi trowo± ro±linno±ci (pi tro podnó»a, regiel dolny, regiel górny, kosodrzewina, ª ki alpejskie (hale), turnie) Rozmieszczenie na kuli ziemskiej formacji ro±linnych, poszczególnych stref Rodzaje lasów, obszary le±ne kuli ziemskiej, Strefy klimatyczno - ro±linno - glebowe na kuli ziemskiej: charakterystyka klimat równikowy wybitnie wilgotny d»ungla równikowa = las deszczowy = las wiecznie zielony (wielopi trowy, zró»nicowany, pn cza, epi- ty) czerwonoziemy, lateryty klimat podrównikowy sawanna (lasy parkowe, galeriowe) br - zowoczerwone, cynamonowoczerwone, czerwonobure (busz Afryka, scrubb Australia, catinga Ameryka Pªd) klimat zwrotnikowy póªpustynie (haloty, teroty, efemerydy, sukulenty) szaroziemy, buroziemy, inicjalne, zasolone X zaj cia (4h) Geogra zyczna Polski klimat monsunowy lasy monsunowe (bambus, tulipanowce, lurowate)»óªtoziemy, czerwonoziemy podzwrotnikowy morski - lasy i zaro±la twardolistne / makia ±r szarobr zowe, br zowe, cynamonowe, terra rosa (chapparal Kalifornia) umiarkowany ciepªy morski lasy li±ciaste brunatne, umiarkowany ciepªy przej±ciowy lasy mieszane pªowe umiarkowany ciepªy kontynentalny step = preria = pampa czarnoziemy, (wybitnie suchy - kasztanowe) umiarkowany chªodny tajga bielicowe subpolarny tundra tundrowe Poªo»enie geograczne, skrajne punkty, rozci gªo±ci, granice, najwy»szy, najni»szy punkt Klimat Polski - peªna nazwa, czynniki klimatotwórcze, charakterystyka (geneza i rozkªad przestrzenny): temp I, temp VII, opadów rocznych, amplitudy, okresu wegetacji, klimatodiagramy (wschód i zachód Polski, nad morzem i w górach itp.) termiczne pory roku, masy powietrza - pogoda w Polsce - obserwacje prognozy pogody w TV, 18

przej±ciowo± - gªówna cecha klimatu, regionalizacja klimatyczna Wody powierzchniowe Polski (rzeki, jeziora, zalewy, wody podziemne, ¹ródªa mineralne) Baªtyk - charakterystyka: temperatury, gª boko±ci, zasolenia, linii brzegowej Geneza Baªtyku Budowa geologiczna, gªówne cechy rze¹by powierzchni ziemi, pasowy ukªad krain geogracznych Budowa geologiczna - bardziej szczegóªowo Dzieje obszaru Polski bardziej szczegóªowo- charakterystyka prekambru, paleozoiku, mezozoiku, kenozoiku, orogenezy i przykªady gór, wulkanizm, plutonizm, zªo»a, zmiany klimatu Zlodowacenia w Polsce, wpªyw l dolodu na wspóªczesn rze¹b Polski (mªodoglacjalna i staroglacjalna) XI, XII zaj cia (8h) Ludno± i osadnictwo Gleby w Polsce Szata ro±linna i ±wiat zwierz cy, formacje ro±linne w Polsce (bory, gr dy, olsy, ª gi), gªówne puszcze i bory Ochrona ±rodowiska: Parki Narodowe, obszary najbardziej zanieczyszczone, obszary kl ski ekologicznej Krainy geograczne (Pobrze»a Poªudniowobaªtyckie, Pojezierza, Niziny rodkowopolskie, Wy»yny, Kotliny Podkarpackie + Bramy, Sudety, Karpaty) Zmiany liczby ludno±ci ±wiata, eksplozja demograczna-przyczyny i konsekwencje, liczba ludno±ci poszczególnych kontynentów, prognoza Przyrost naturalny: du»y/maªy - przyczyny, dzietno± kobiet, zast powalno± pokole«, fazy rozwoju demogracznego, spoªecze«stwo mªode / stare, prognozy demograczne tych spoªecze«stw, piramidy wieku, ±rednia dªugo±»ycia Przemiany demograczne w Polsce po II wojnie ±wiatowej: zmiany przyr. naturalnego (wy»e/ni»e, echa), struktura ludno±ci wg pªci (wspóªczynnik feminizacji/maskulinizacji ). Proporcje grup wiekowych (przed/po/produkcyjny) i ich znaczenie w gospodarce, prognoza demograczna 19

Rozmieszczenie ludno±ci ±wiata: g sto± zaludnienia (bariery [±wietlna, termiczna, wodna, orograczna, grawitacyjna]; czynniki sprzyjaj ce: przyrodnicze (gleby, klimat, uksztaªtowanie powierzchni, zªo»a) i pozaprzyrodnicze (historyczne, gospodarcze, polityczne) (ekumena, subekumena, anekumena), Rozmieszczenie ludno±ci w Polsce: czynniki sprzyjaj ce: przyrodnicze i pozaprzyrodnicze, trójk t koncentracji ludno±ci i przemysªu Struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach ludno±ci ±wiata i Polski, (wska¹nik gospodarczy) Bezrobocie (wspóªczynnik bezrobocia/zatrudnienia), przyczyny i propozycje rozwi zania tego problemu Migracje ludno±ci ±wiata: imigracja, emigracja, (uchod¹cy, repatrianci), klasykacje migracji ze wzgl du na: czas, dobrowolno± wyjazdu, przyczyny. Najwi ksze ruchy (i kierunki) migracji na ±wiecie. Pozytywne i negatywne aspekty migracji w krajach imigracyjnych / emigracyjnych. Migracje w Polsce: zewn trzna i wewn trzna (w-m, m-m, m-w), przyczyny, rozmieszczenie Polonii na ±wiecie Procesy urbanizacyjne na ±wiecie i w Polsce: ró»nica miasto-wie± - wie± zurbanizowana, wska¹nik urbanizacji, funkcje miasta, zjonomia miast na ±wiecie, typy zespoªów miejskich (aglomeracja, konurbacja, megalopolis), hiperurbanizacja, dezurbanizacja (przyczyny i przykªady), wpªyw urbanizacji na ±rodowisko przyrodnicze, problemy du»ych miast. Sie osadnicza w Polsce, jej historia, 3 szczeble, zjonomia miast (aglomeracje, konurbacja) i wsi Typy osadnictwa wiejskiego: ulicówka, rz dówka, owalnica, okolnica, wielodro»nica Zró»nicowanie rasowe (3 rasy gªówne, 8 ras, odmiany mieszane, rozmieszczenie, przyczyny) Zró»nicowanie j zykowe (j zyk martwy, sztuczny, ocjalny, urz dowy), rodziny i grupy j zykowe w Europie 20