Wprowadzenie do konstytucji, czyli krótki przewodnik po polskim ustroju

Wprowadzenie do konstytucji, czyli krótki przewodnik po polskim ustroju Konstytucja to najważniejsza ustawa w państwie, która reguluje funkcjonowanie organów władzy oraz zakres praw i wolności obywateli. Spełnia również funkcję integracyjną określa ideowe podstawy porządku politycznego, wskazując na wartości dlań zasadnicze. Na zajęciach uczniowie zapoznają się z zawartymi w obowiązującej konstytucji podstawami ustroju Polski oraz dylematami, które towarzyszyły jej powstawaniu. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: określić, jakie sfery życia publicznego reguluje konstytucja; wskazać najważniejsze postanowienia ustawy zasadniczej z 1997 r.; wyjaśnić znaczenie preambuły; podać przykłady dylematów, które towarzyszyły powstawaniu nowej konstytucji. Środki dydaktyczne 1. Tekst Konstytucja czym jest, komu służy?. 2. Tekst Co zawiera Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej?. 3. Zestawienie Konstytucyjne dylematy. 4. Konkurs Jeden z dziesięciu. Przebieg zajęć 1. Poproś uczniów, by przypomnieli, do czego państwu i obywatelom potrzebna jest konstytucja. Uporządkuj ich odpowiedzi i wypisz w punktach na tablicy. Poleć, by zapoznali się z tekstem Konstytucja czym jest, komu służy?, albo sam przedstaw zawarte w nim informacje. 2. Zapytaj, jakie konstytucje obowiązywały dotąd w Polsce i kiedy zostały uchwalone. Jeśli nie pamiętają, pomóż im w ich wymienieniu. Zapiszcie na tablicy daty i nazwy konstytucji, podkreślając różnicę między aktami uchwalonymi suwerenną wolą narodu i tymi, które zostały narzucone przez nie posiadającą demokratycznej legitymacji władzę komunistyczną. Konstytucja 3 maja (1791 r.) mała konstytucja (1919 r.) konstytucja marcowa (1921 r.) konstytucja kwietniowa (1935 r.) mała konstytucja (1947 r.) Konstytucja PRL (1952 r.) mała konstytucja (1992 r.) 2 kwietnia 1997 r. po długoletnich pracach nad nową ustawą zasadniczą Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję RP, która została następnie 25.05.1997 r. zaaprobowana w ogólnonarodowym referendum. 3. Poproś jednego z uczniów, by przeczytał na głos preambułę do konstytucji. Możesz zaproponować, by każdy z uczniów wybrał jedno sformułowanie, które jest mu szczególnie bliskie, i ewentualnie także takie, które budzi jego wątpliwości. Porozmawiajcie na ten temat. Zapytaj, jaką funkcję pełni preambuła (uroczysty wstęp określający tożsamość ludu stanowiącego konstytucję i cele oraz wartości, które zamierza on realizować). 4. Podziel klasę na 3 5-osobowe zespoły i każdemu przydziel jeden z dwunastu rozdziałów konstytucji (jeżeli nie dysponujesz odpowiednią liczbą egzemplarzy konstytucji, możesz skorzystać z materiału pomocniczego nr 2, zawierającego krótkie streszczenia poszczególnych rozdziałów). Dobrze jest zastosować zasadę: im dłuższy rozdział, tym większy zespół. Grupy zapoznają się z odpowiednim fragmentem konstytucji, a następnie przedstawiają najważniejsze jego postanowienia reszcie klasy. 5. W tej części zajęć zadaniem uczniów będzie sporządzenie graficznego zapisu podstawowych zasad zawartych w konstytucji. Poleć, by sporządzili swego rodzaju mapę ustroju Polski, do której będą mogli wracać omawiając bardziej szczegółowo jego elementy na kolejnych zajęciach. Potrzebne będą do tego kartki formatu A-4 lub większe oraz kolorowe flamastry. Forma graficzna mapy jest dowolna ma służyć przede wszystkim wizualnej reprezentacji ustroju i pomóc uczniowi zrozumieć logikę ustrojową. Może to być np. przedstawienie symboliczne: drzewo, rzeka z dopływami, dom lub inna budowla (np. zamek o trzech wieżach władza wykonawcza, władza ustawodawcza, władza sądownicza, zbudowany na skałach praw i wolności, z których tryskają źródła prawa; w skałach ukryty jest skarbiec finanse publiczne; strażnicy przy bramie organy kontroli państwowej; w komnacie przy okrągłym stole siedzą rycerze samorząd). Po zakończeniu pracy wskaż jednego, dwóch uczniów, którzy przedstawią swoje mapy ustroju reszcie klasy, i skoryguj ewentualne błędy merytoryczne. 101

Poleć, by uczniowie w ławkach obejrzeli nawzajem swoje rysunki i wyjaśnili ewentualne wątpliwości i poprawili błędy. Uczniowie, którzy chcieliby podjąć się bardziej ambitnego zadania plastycznego, mogą sporządzić w domu mapę w formie collage u składającego się z fotografii, rysunków itp. Poproś, by uczniowie zachowali swoje mapy i na kolejnych lekcjach z tego działu uzupełniali je swoimi notatkami. 6. Choć dziś konstytucja z 1997 r. nie budzi już właściwie dramatycznych sporów, warto przypomnieć, że podczas jej opracowywania, a zwłaszcza w ostatniej fazie prac, doszło do poważnego zaostrzenia konfliktów wokół kilkunastu kontrowersyjnych zapisów. Ówczesna opozycja pozaparlamentarna przeciwstawiała projektowi Zgromadzenia Narodowego tzw. projekt obywatelski przygotowany przez Solidarność. Niektóre ugrupowania parlamentarne (KPN, BBWR) także wzywały do opowiedzenia się w referendum przeciwko nowej konstytucji. Także Episkopat Polski stwierdził, że nowa konstytucja budzi poważne moralne wątpliwości. Wymień podstawowe dylematy konstytucyjne, wokół których toczyły się wówczas spory (ich listę zawiera materiał pomocniczy nr 3). Uwaga: dalszy ciąg zajęć możesz przeprowadzić na dwa sposoby zorganizować debatę konstytucyjną na temat wspomnianych wcześniej dylematów (patrz p. 7 przebiegu lekcji) bądź też wspólnie z uczniami opracować pytania do konkursu Jeden z dziesięciu ze znajomości zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej (p. 8). 7. Zaproponuj uczniom udział w debacie, w której będą mieli okazję lepiej poznać stanowiska zajmowane przez zwolenników i przeciwników poszczególnych konstytucyjnych rozwiązań. Zwróć uwagę uczniom, że jest to swoista podróż w czasie konstytucja została przecież uchwalona. Nie znaczy to jednak, że spory zostały ostatecznie rozstrzygnięte w dalszym ciągu politycy nie są zgodni co do tego, jaka powinna być rola Senatu czy też jaki zakres powinien mieć immunitet poselski. Niektóre z tych tematów będą najprawdopodobniej wielokrotnie jeszcze powracać w debatach publicznych. Nie warto, oczywiście, debatować nad wszystkimi dylematami wybierzcie więc jeden, dwa, które wydadzą się wam najbardziej interesujące. Poprowadź sam debatę lub wskaż osobę, która będzie przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego. Uczniowie wejdą w rolę twórców konstytucji ich zadaniem będzie zaproponowanie ostatecznego brzmienia zapisu konstytucyjnego w jednej z wymienionych w materiale pomocniczym nr 3 kontrowersyjnych spraw. Po zakończeniu debaty omówcie jej przebieg. Zwróć uwagę, że obowiązująca konstytucja nie jest tożsama z żadnym z dwóch cytowanych projektów sprawdźcie wspólnie, jakie brzmienie uzyskały w niej omawiane na lekcji artykuły. 8. Poproś, by każdy z uczniów przygotował co najmniej pięć pytań (wraz z poprawnymi odpowiedziami) dotyczących podstawowych zasad ustrojowych zapisanych w polskiej konstytucji. Wykluczone są pytania o numer artykułu, wymagające dokładnego zacytowania jakiegoś zapisu albo długiej odpowiedzi (np. W jakich sytuacjach decyzje prezydenta nie potrzebują kontrasygnaty premiera? ). Przykłady poprawnie sformułowanych pytań: Kto powołuje prezesa Najwyższej Izby Kontroli? Czy obywatel polski ma obowiązek dbać o stan środowiska? Kto nadaje ordery i odznaczenia? Kto rozstrzyga spory kompetencyjne między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa? Jaka jest podstawowa jednostka samorządu terytorialnego wymieniona w konstytucji? Jakiej większości głosów potrzeba do obalenia w Sejmie weta prezydenta? Po zajęciach nauczyciel zbiera pytania przygotowane przez uczniów, informując, że będą one podstawą konkursu Jeden z dziesięciu (patrz materiał pomocniczy nr 4), który zostanie przeprowadzony po zakończeniu działu ustrojowego. Do tego czasu uczniowie będą jeszcze mogli zgłaszać dodatkowe pytania (przeprowadzenie konkursu wymaga co najmniej stu kilkudziesięciu pytań). Sporządź listę, na którą wpisywać się mogą chętni do wzięcia udziału w konkursie (decyduje kolejność zapisu!) i zapowiedz, że zwycięzcy ci, którzy przejdą do trzyosobowego finału zostaną zwolnieni ze sprawdzianu z tego działu i otrzymają oceny celujące. Najlepszy z dziesięciu uzyska dodatkowo dyplom i ewentualnie nagrodę książkową (jeśli masz na to fundusze). Konkurs Jeden z dziesięciu może być wykorzystany jako metoda powtórzenia i utrwalenia wiadomości nie tylko na zakończenie działu ustrojowego, ale także i w innych działach programu Edukacji prawnej i obywatelskiej. Pojęcia i terminy konstytucja debata konstytucyjna preambuła invocatio Dei referendum konstytucyjne immunitet 102

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Konstytucja czym jest, komu służy? Konstytucja jest zbiorem najważniejszych praw obowiązujących w państwie. Wszystkie inne prawa, np. ustanawiane przez parlament lub rząd, muszą być z nią zgodne. Konstytucja określa podstawy ustroju państwa, wyznacza kompetencje władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ustala zależności między nimi oraz zawiera katalog praw i obowiązków obywateli. W systemach demokratycznych twórcy konstytucji poszukują takich rozwiązań, aby pogodzić skuteczność działania organów władzy z ochroną praw i wolności przysługujących obywatelom. Zasada, zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest ograniczenie władzy instytucji państwowych, tak aby nie mogły być naruszane prawa i wolności obywateli, nazywa się konstytucjonalizmem. Konstytucje spełniają również ważną funkcję integracyjną określają ideowe podstawy porządku politycznego wskazując na wartości dlań zasadnicze. Ponieważ konstytucja jest dokumentem, na którym opiera się funkcjonowanie państwa, ważne jest, aby cieszyła się zaufaniem i szacunkiem obywateli oraz aby zawarte w niej prawa były możliwie trwałe. Gwarancją nadrzędnej rangi konstytucji jest szczególny tryb jej uchwalania i zmieniania. Najczęściej przyjmuje się, że ustawę zasadniczą parlament uchwala kwalifikowaną większością głosów, np. 2/3, którą następnie zatwierdza całe społeczeństwo w referendum. Zasada ta uważana jest za fundament nowoczesnego ustroju konstytucyjnego. Lekcja o konstytucji, Gazeta Wyborcza, 7 maja 1997 r. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Co zawiera Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej? PREAMBUŁA Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej rozpoczyna się od preambuły, czyli uroczystego wstępu określającego najwyższe cele i wartości danego państwa. Po długich sporach, dotyczących przede wszystkim wprowadzenia do konstytucji odwołania do Boga (tzw. invocatio Dei), stwierdzenia, że ponad prawem stanowionym stoi prawo naturalne, oraz oceny najnowszej historii, preambuła przybrała następującą postać: W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o jej losie, my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponadtysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej. 103

I RZECZPOSPOLITA Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Władza zwierzchnia w państwie należy do Narodu. Najwyższym prawem jest konstytucja. Konstytucja określiła cztery podstawowe zadania Rzeczpospolitej. Ma ona zatem: strzec niepodległości swego terytorium; zapewniać wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli; strzec dziedzictwa narodowego; zapewniać ochronę środowiska naturalnego. Ustrój Rzeczpospolitej opiera się na równowadze władzy ustawodawczej (Sejm i Senat), wykonawczej (prezydent i Rada Ministrów) oraz sądowniczej (sądy i trybunały). Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej powinien zagwarantować decentralizację władzy publicznej. Rzeczpospolita zapewnia wolność działania partii politycznych. Zakazane jest jednak istnienie organizacji odwołujących się do faszyzmu, komunizmu, nazizmu, a także tych, które stosują przemoc albo utajniają swoje struktury czy członkostwa. Finansowanie partii powinno być jawne. Podstawą ustroju gospodarczego jest społeczna gospodarka rynkowa, oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Podstawą ustroju rolnego jest gospodarstwo rodzinne. Minimalne wynagrodzenie ma być określane w odrębnej ustawie. Państwo otacza opieką małżeństwo, definiowane jako związek kobiety i mężczyzny (w ten sposób konstytucja wyklucza małżeństwa homoseksualne), rodzinę, macierzyństwo i rodzicielstwo. Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia. Władze zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania. Stosunki państwa z Kościołami uwzględniać mają autonomię oraz niezależność obu stron, powinny one jednak ze sobą współpracować. Stosunki z Kościołem katolickim określa umowa międzynarodowa z Watykanem i ustawy. Celem sił zbrojnych jest ochrona niepodległości. Armia zachowuje neutralność w sprawach politycznych. Podlega cywilnej i demokratycznej kontroli. II PRAWA I WOLNOŚCI OSOBISTE Godność człowieka jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna. Władze mają ją szanować i chronić. Nikogo nie można zmuszać do robienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Wszyscy są równi wobec prawa. Kobieta i mężczyzna mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Państwo zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia. Każdy, kogo konstytucyjne prawa zostały naruszone, może wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego. Sto tysięcy obywateli ma prawo do przedstawienia Sejmowi swoich projektów ustaw. Państwo gwarantuje wolność religii. Może być nauczana w szkole, ale tak, by nie naruszało to niczyjej wolności sumienia i religii. Organy władzy publicznej nie mogą zobowiązać nikogo do ujawnienia religijnych lub światopoglądowych przekonań. Muszą traktować równo wszystkich ludzi, znajdujących się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, a więc także cudzoziemców. Konstytucja zapewnia wolność prasy i innych środków przekazu. Cenzura prewencyjna jest zakazana. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej mu przez władzę łamiącą prawo. Tylko ustawa może zobowiązać człowieka do ujawnienia informacji o sobie. Każdy ma dostęp do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów dokumentów, a ograniczyć to prawo można tylko na drodze ustawowej. Człowiek, bez sądowego postanowienia o tymczasowym zatrzymaniu, może zostać zatrzymany najwyżej na 72 godziny. Bezprawnie zatrzymany ma prawo do odszkodowania. Rodzice wychowują dziecko zgodnie ze swoimi przekonaniami. Powinni respektować wolność jego sumienia, wyznania oraz jego przekonania. Zakazane są kary cielesne. Państwo zapewnia ochronę dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Zostanie powołany rzecznik praw dziecka. 104

Władze muszą zapewnić obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia, m.in. dzięki stypendiom. Nauka jest obowiązkowa do osiemnastego roku życia. Kształcenie w szkołach publicznych jest bezpłatne. Ustawa może jednak dopuścić płatne świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe. Obywatele mają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, niezależnie od swej sytuacji materialnej. Władza ma obowiązek przeciwdziałać bezdomności, wspierać budownictwo socjalne oraz działania samych obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania. Konstytucja nakłada także na obywatela obowiązki: wierności Rzeczpospolitej, obrony Ojczyzny, troski o dobro wspólne, przestrzegania prawa, płacenia podatków, dbałości o środowisko. III ŹRÓDŁA PRAWA Źródłem prawa są ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Kompetencje władzy państwowej w niektórych sprawach mogą zostać przekazane organizacji międzynarodowej. Jednak Sejm i Senat muszą się na to zgodzić większością 2 3 głosów. Można też w takiej sprawie rozpisać referendum. IV SEJM I SENAT 460 posłów i 100 senatorów sprawuje władzę ustawodawczą. Wybory są powszechne, bezpośrednie (do Sejmu także proporcjonalne), a głosowanie tajne. Sejm rozpatruje projekty ustaw w trzech czytaniach. Projekty mogą zgłaszać posłowie, Senat, prezydent, Rada Ministrów oraz grupy minimum 100 000 obywateli. Senat przyjmuje ustawy lub proponuje poprawki, Sejm może je jednak odrzucić bezwzględną większością głosów. Kadencja jest czteroletnia, ale Sejm może uchwałą 2 3 głosów skrócić swą kadencję i tym samym kadencję Senatu. Także prezydent może w wyjątkowych wypadkach rozwiązać parlament. Musi jednocześnie ogłosić wybory do nowego parlamentu. Poseł (senator) jest chroniony prawem nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, Chyba, że sam wyrazi na to zgodę albo też Sejm (Senat) uchyli mu immunitet poselski (senatorski). V PREZYDENT Prezydent jest najwyższym przedstawicielem RP. Wybierany jest na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Kandydat musi mieć 35 lat i być polskim obywatelem. Prezydent podpisuje uchwalone ustawy. Gdy ma zastrzeżenia, może przed podpisaniem ustawy prosić Trybunał Konstytucyjny o zbadanie, czy jest zgodna z konstytucją, może też zwrócić ustawę Sejmowi. Jeśli jednak 3 5 posłów ponownie uchwali ustawę, prezydent musi ją podpisać. Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, ale w czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo za pośrednictwem ministra obrony narodowej. Prezydent mianuje i odwołuje szefa Sztabu Generalnego. Organem doradczym prezydenta w sprawie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. VI RADA MINISTRÓW (RZĄD) Pod kierunkiem prezesa Rady Ministrów (premiera) rząd prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną. Premier zostaje powołany przez prezydenta i w ciągu 14 dni musi przedstawić Sejmowi program i skład swego rządu, aby otrzymać wotum zaufania od Sejmu. Sejm może jednak nie uchwalić wotum zaufania i wyłonić własnego premiera, którego prezydent musi zatwierdzić. Gdy Sejm nie jest w stanie tego zrobić, inicjatywa wraca do prezydenta. Jeżeli i tym razem Sejm nie da premierowi wotum zaufania, prezydent rozwiązuje parlament. Pracującemu już rządowi Sejm może uchwalić wotum nieufności na wniosek co najmniej 46 posłów, którzy obowiązani są wskazać nazwisko kolejnego kandydata na premiera. Wniosek o wotum nieufności wobec ministra wymaga podpisów co najmniej 69 posłów. W już powołanym rządzie prezydent może dokonywać zmian na wniosek premiera. 105

Rząd może kierować do Sejmu projekty ustaw, które będą rozpatrywane jako pilne. Rząd uzyskuje wyłączność w niektórych inicjatywach ustawodawczych, m.in. dotyczących budżetu i udzielania gwarancji finansowych przez państwo. VII SAMORZĄD Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina; inne jednostki może wprowadzić ustawa. Wybory do władz samorządowych są powszechne, równe, bezpośrednie, a głosowanie tajne. VIII SĄDY I TRYBUNAŁY Sądy są niezależne, bezstronne i niezawisła, a sędziowie powoływani przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa są nieusuwalni. Postępowanie sądowe ma być co najmniej dwuinstancyjne, tak więc od każdego wyroku można się będzie przynajmniej raz odwołać do sądu wyższej instancji. Sędziowie nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani pozbawieni wolności bez zgody sądu. Powinni być wynagradzani przez państwo w sposób odpowiadający godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. Sędzia nie może należeć do partii, związku zawodowego ani prowadzić działalności nie dającej się pogodzić z niezależnością i niezawisłością. Trybunał Konstytucyjny bada zgodność z konstytucją przyjętych lub proponowanych ustaw, międzynarodowych umów oraz celów lub działalności partii. Ma też rozpatrywać skargi konstytucyjne oraz rozstrzygać spory kompetencyjne między centralnymi organami państwa. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i powszechnie obowiązujące. W rozdziale XIII, zawierającym przepisy przejściowe i końcowe, stanowi się jednak, że w ciągu dwóch lat od wejścia w życie konstytucji te orzeczenia Trybunału, które dotyczyć będą ustaw uchwalonych przed jej wejściem w życie, nie będą ostateczne. Będzie je rozpatrywać tak jak dotychczas Sejm. Piętnastce sędziów Trybunału wybieranych na dziewięć lat przez Sejm konstytucja gwarantuje niezawisłość. Także oni nie mogą należeć do partii, związku zawodowego ani prowadzić działalności nie do pogodzenia z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. IX ORGANY OCHRONY PAŃSTWOWEJ Naczelnym organem kontroli jest Najwyższa Izba Kontroli. Ocenia działalność organów władzy (i innych podmiotów, które wykorzystują majątek państwowy lub komunalny) z punktu widzenia: legalności, gospodarności i rzetelności. NIK podlega Sejmowi. Na straży wolności i praw człowieka stoi Rzecznik Praw Obywatelskich, powoływany przez Sejm na pięć lat. Odpowiada jedynie przed Sejmem. Wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji strzeże Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Jej członkowie powoływani są przez Sejm, Senat i prezydenta. X FINANSE PUBLICZNE Wysokość podatku musi być taka, aby człowiek mógł korzystać ze swoich dochodów lub majątku zgodnie z istotą prawa własności, czyli nie mogą to być podatki rujnujące. Uchwalany corocznie budżet jest najważniejszą ustawą. Jeżeli Sejm nie uchwali budżetu zaproponowanego przez rząd w ciągu czterech miesięcy, prezydent może rozwiązać parlament. Sejm nie będzie mógł zwiększać deficytu budżetowego planowanego przez rząd w projekcie budżetu. Założenia polityki pieniężnej ustalać ma co roku organ NBP Rada Polityki Pieniężnej. W jej skład ma wchodzić prezes NBP oraz specjaliści powoływani na sześcioletnią kadencję przez prezydenta, Sejm i Senat. XI STAN NADZWYCZAJNY W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego prezydent na wniosek rządu może na 90 dni wprowadzić stan wyjątkowy. Sejm może go jednak uchylić. Stan wyjątkowy może zostać przedłużony o 60 dni znowu za zgodą Sejmu. 106

Prezydent na wniosek Rady Ministrów może też wprowadzić stan wojenny, gdy państwo jest zagrożone z zewnątrz lub gdy umowa międzynarodowa wymaga wspólnej obrony przeciwko agresji. Sejm może jednak uchylić także i tę decyzję. Rada Ministrów może wprowadzić stan klęski żywiołowej w całym lub części kraju. XII ZMIANA KONSTYTUCJI Z projektem zmiany może wystąpić 92 posłów, Senat albo prezydent. Zmianę muszą zaakceptować obie izby parlamentu. Sejm uchwala zmianę większością 2 3 głosów, Senat bezwzględną większością głosów. Jeśli zmiana miałaby dotyczyć podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej, wolności i praw obywatelskich lub trybu zmiany konstytucji, 92 posłów, Senat lub prezydent mogą zażądać przeprowadzenia ogólnonarodowego referendum zatwierdzającego. Wynik takiego referendum jest wiążący zmianę uważa się za przyjętą, jeśli opowie się za nią większość głosujących obywateli. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Dylematy konstytucyjne W czasie prac Komisji Konstytucyjnej zasadnicze dylematy dotyczyły następujących kwestii: 1. Czy w konstytucji powinna znaleźć się formuła Invocatio Dei bezpośredniego zwrócenia się do Boga? Przeciwnicy takiego rozwiązania obawiają się dyskryminacji niewierzących. Jego zwolennicy zwracają uwagę, że odwołanie się do Boga jest tradycyjnym elementem preambuły, obecnym w wielu nowożytnych konstytucjach. Porównaj załączone poniżej projekty preambuły. 2. Czy należy w tekście konstytucji zaznaczyć, że konstytucja nie jest najwyższym prawem, to znaczy, że ponad prawem stanowionym jest prawo naturalne? Zwolennicy takiego rozwiązania uważają, że pominięcie praw naturalnego w konstytucji oznacza brak jakiegokolwiek wyższego standardu, który pozwoliłby oceniać prawomocność stanowionego przez ustawodawcę prawa. Przypominają, że to właśnie do prawa naturalnego odwołano się po II wojnie światowej, aby móc sądzić zbrodniarzy hitlerowskich, którzy przecież działali w zgodzie z ówczesnym niemieckim prawem. Przeciwnicy takiego rozwiązania podkreślają, że wprowadziłoby ono stan niepewności prawnej (kto miałby rozstrzygać o tym, co mówi prawo naturalne?). Uważają, że zapis taki byłby tym bardziej zbyteczny, że te elementy prawa naturalnego, co do których wszyscy są zgodni, zostały skodyfikowane w międzynarodowych konwencjach ratyfikowanych przez Polskę. Porównaj załączone poniżej projekty preambuły. 3. Czy prawo wewnętrzne powinno być podporządkowane prawu międzynarodowemu i czy nie jest to ograniczenie suwerenności Polski? Zwolennicy takiego rozwiązania uważają, że integracja Polski z Unią Europejską jest tak ważna, iż trzeba się zgodzić na to, że pewne decyzje zapadać będą w Brukseli, a nie w Warszawie. Sądzą jednak, że nie należy tej sytuacji przesadnie dramatyzować, ponieważ znaczenie pojęcia suwerenność we współczesnej Europie bardzo się zmieniło. Przeciwnicy boją się, by zbyt łatwe rozstawanie się z prawem decydowania o sobie nie przyniosło w efekcie wymiernych strat finansowych, kulturowych i moralnych, i pytają: dlaczego mamy zakładać, że państwa Unii Europejskiej działać będą w imię naszego, a nie swojego interesu? Projekt Komisji Konstytucyjnej (z 16.01.1997 r.): Art. 9.1. Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. 2. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 53. Prawomocnie zawarte umowy międzynarodowe przyjęte w trybie określonym w konstytucji po ich ogłoszeniu stanowią część wewnętrznego porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. 107

4. Jaka powinna być rola Senatu? Zwolennicy Senatu chcieliby wzmocnienia jego pozycji przez wydłużenie kadencji i zwiększenie kompetencji ustawodawczych (ich zdaniem trudniejsze powinno być na przykład odrzucanie w Sejmie poprawek zgłoszonycb do ustawy przez Senat). Przeciwnicy domagają się już to dalszego jego osłabienia (miałby być izbą refleksji, cokolwiek by to znaczyło), już to zupełnej likwidacji. Niektórym marzy się zastąpienie Senatu izbą, której członkami byliby przedstawiciele samorządów. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 93.1. Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje nowo wybranych Sejmu i Senatu rozpoczynają się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Art. 117.3. Uchwałę Senatu odrzucającą ustawę albo proponującą poprawkę uważa się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 74.1. Kadencja Senatu trwa 5 lat. Art. 76.3. Uchwałę Senatu odrzucającą projekt lub wprowadzającą w nim zmiany uważa się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej większością co najmniej 3 5 głosów w ciągu 30 dni. 5. Czy w konstytucji powinien zostać zapisany trójstopniowy podział administracyjny kraju (z powiatami)? Zwolennicy powiatów uważają trójstopniowy podział administracyjny kraju za najbardziej racjonalny. Uważają, że tylko zapis konstytucyjny może zmusić władze do przeprowadzenia całościowej reformy administracyjnej i przywrócenia powiatów. Przeciwnicy zamiast powiatów i zmniejszenia liczby województw proponują wzmocnienie obecnie istniejącej struktury dwustopniowej, przez oddanie większych kompetencji istniejącym województwom. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 15.1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. 2. Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne i gospodarcze nadające jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 103.2. Podstawowym, prawnie chronionym, terytorialnym związkiem samorządowym jest gmina, której rodzaje określa ustawa. Inne szczeble i kategorie związków samorządu terytorialnego określa ustawa w sposób nie naruszający kompetencji i źródeł finansowania gmin. Zapis o trójstopniowej strukturze administracji państwowej i wprowadzeniu powiatów został usunięty z projektu parlamentarnego tuż przed samym końcem prac Komisji Konstytucyjnej. 6. Czy edukacja na wszystkich poziomach (także studia) powinna być bezpłatna? Zwolennicy bezpłatnej edukacji widzą w niej jedyną drogę osiągnięcia równości szans dla wszystkich obywateli. Przeciwnicy uważają, że obietnica bezpłatnych studiów przy obecnym stanie finansów państwa jest zupełnie bez pokrycia. Równość szans, ich zdaniem, zapewniłby raczej rozbudowany system stypendiów dla najzdolniejszych niż fikcyjna gwarancja bezpłatności edukacji. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 67.2. Nauka we wszystkich szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może wprowadzić częściową odpłatność za świadczenia publicznych szkół wyższych. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 45.2. Gwarantuje się bezpłatne kształcenie w szkołach publicznych. Zasady finansowania szkolnictwa publicznego i niepublicznego określa ustawa. Krytycy uważają oba zapisy za nierealistyczne i domagają się zawężenia gwarancji bezpłatnej edukacji jedynie do szkół podstawowych i średnich. 7. Czy w konstytucji należy umieścić zapis mówiący, że rodzice wychowując swoje dzieci muszą uwzględniać ich opinie i poglądy? Zwolennicy takiego zapisu skłaniają się do traktowania dzieci jako w pełni ukształtowanych i świadomych obywateli, mogących przynajmniej częściowo decydować o sobie. Przeciwnicy uważają, że taki zapis może wprowadzić niepotrzebne napięcie w rodzinach i zakłócić proces wychowawczy. Ich zdaniem dziecko nie potrafi rozpoznać swego długofalowego dobra, dlatego też musi być poddane władzy rodzicielskiej. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 46.1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 14.3. Rzeczpospolita gwarantuje prawa rodziny, a w szczególności prawa rodziców do wychowania i nauczania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami. ( ) 108

8. Jaki charakter i zakres powinien mieć immunitet poselski? Zwolennicy ograniczenia immunitetu zwracają uwagę, że zbyt często w ostatnich latach służył on jako parawan różnym oszustom czy aferzystom. Ograniczony immunitet chroniłby polityczną działalność posła, nie uwalniałby go jednak od odpowiedzialności za zwykłe przestępstwa. Przeciwnicy takiego ograniczenia podkreślają, że nie bez powodu immunitet zawsze obejmował także ochronę przed odpowiedzialnością karną w przeszłości władze różnych państw nierzadko przygotowywały prowokacje (np. oskarżenie o kradzież) mające skompromitować przeciwników politycznych. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 100.2. Od dnia ogłoszenia wyników wyborów do dnia wygaśnięcia mandatu poseł nie może być pociągnięty bez zgody Sejmu do odpowiedzialności karnej. 3. Postępowanie karne wszczęte wobec osoby przed dniem wyboru jej na posła ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. W takim przypadku ulega również zawieszeniu na ten czas bieg przedawnienia w postępowaniu karnym. Projekt NSZZ Solidarność : Art. 63.2. Przez cały czas trwania mandatu poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej ani pozbawiony wolności bez zezwolenia Sejmu. Nie może być także zatrzymany, z wyjątkiem schwytania na gorącym uczynku przestępstwa pospolitego. Choć oba projekty mówią o objęciu zasadą immunitetu także odpowiedzialności karnej posłów za przestępstwa pospolite, to jednak wielokrotnie zgłaszano propozycje (ostatnią poprawkę wniósł prezydent) ograniczenia immunitetu tylko do działalności politycznej parlamentarzysty związanej z wykonywaniem jego mandatu. 9. Czy konstytucję ustanawia naród czy obywatele? Ci, którzy chcieliby w konstytucji jedynie obywateli, argumentują, że naród to wspólnota etniczna, zamknięta i nieprzychylna obcym, wspólnota mająca niewiele wspólnego z dynamiczną ideą wspólnoty obywatelskiej, która jest fundamentem współczesnego konstytucjonalizmu. Zwolennicy narodu twierdzą natomiast, że naród to przede wszystkim wspólnota pewnej kultury, wcale nie zamknięta, choć świadoma swej odrębności i historycznego rodowodu. Ich zdaniem użycie słowa naród w konstytucji w żadnym razie nie doprowadzi do podziału na obywateli polskich lepszej i gorszej kategorii. Porównaj załączone poniżej projekty preambuły. 10. Czy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące zgodności ustaw z konstytucją powinny być ostateczne? Nikt właściwie nie neguje konieczności uznawania orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego za ostateczne. Spór dotyczy raczej momentu wprowadzenia w życie takiej zasady. Przeciwnicy bezwarunkowej akceptacji orzeczeń Trybunału uważają, że przez najbliższe dwa lata decyzje Trybunału dotyczące ustaw uchwalonych w czasie obowiązywania starej konstytucji powinny być oceniane (a więc przyjmowane bądź odrzucane) przez Sejm. Boją się oni, że przykładanie do starych ustaw miary nowej konstytucji może oznaczać konieczność natychmiastowej zmiany bardzo wielu aktów prawnych. Zwolennicy bezwarunkowej ostateczności orzeczeń Trybunału uważają, że nie będzie wcale wielu ustaw i że tak czy inaczej warto zapłacić taką cenę za wprowadzenie zasady będącej fundamentem konstytucjonalizmu. Odrębny spór dotyczy kwestii, na ile Trybunał powinien przy podejmowaniu swoich orzeczeń brać pod uwagę stan finansów państwa. Projekt Komisji Konstytucyjnej: Art. 186.1. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. 3. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. Art. 234. W okresie 2 lat od dnia wejścia w życie konstytucji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z konstytucją ustaw uchwalonych przed jej wejściem w życie nie są ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, który może odrzucić orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego większością 2 3 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. ( ) Projekt NSZZ Solidarność : Art. 146.2. Akt prawny uznany przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z konstytucją nie może być ogłoszony ani nie może wejść w życie. Art. 151. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. 109

KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (projekt z 16.01.1997) W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o jej losie, my, obywatele polscy zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a uznawane przez siebie wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec wspólnego dobra Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość, za kulturę, którą zbudowali, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co najlepsze z ponadtysiącletniego dorobku, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, ustanawiamy tę Konstytucję Rzeczypospolitej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy prawa te będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając szczególnie o zachowanie godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi. KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (Projekt obywatelski NSZZ Solidarność. Gdańsk, czerwiec 1994 r.) My, Naród Polski: pomni naszych ponadtysiącletnich dziejów związanych dziedzictwem wiary i kultury chrześcijańskiej, tradycji I Rzeczypospolitej i chlubnej Konstytucji 3 maja, męstwa, honoru i wytrwałości pokoleń Polaków walczących o wolność Ojczyzny, dokonań II Rzeczypospolitej w utrwalaniu niepodległego bytu oraz jej obu Konstytucji, znaczenia walki narodu z obu najeźdźcami podczas II wojny światowej, w tym roli legalnych Władz Rzeczypospolitej za granicą i polskiego państwa podziemnego, patriotycznego oporu przeciw obcej dominacji w latach 1944 1989 i pokojowego zrywu Solidarności, nawiązując do ciągłości politycznej i prawnej niepodległej Rzeczypospolitej, pragnąc zbudowania Polski silnej mądrością, pracą i patriotyzmem swoich obywateli, pod opieką praw przez nich tworzonych, a mających oparcie w prawie naturalnym, niniejszą Konstytucję dla III Rzeczypospolitej uroczyście w Imię Boga stanowimy i uchwalamy. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Jeden z dziesięciu Konkurs prowadzi nauczyciel. Zadaje pierwsze pytanie i pozwala na nie odpowiedzieć temu graczowi, który pierwszy uniesie rękę. Jeśli udzieli poprawnej odpowiedzi, wyznacza odpowiadającego na kolejne pytanie. Każdy gracz może udzielić dwóch błędnych odpowiedzi trzeci błąd eliminuje go z gry. Przed konkursem należy odpowiednio przygotować salę: ustawić dziesięć krzeseł, na których zasiądą gracze. Każdy z nich na początku konkursu otrzymuje trzy kartki wyznaczona osoba, pełniąca funkcję sekretarza, zabiera jedną kartkę uczniowi, który popełnił błąd. Uczeń, który utracił wszystkie trzy kartki, dołącza do widowni. Prowadzący konkurs, gdy na jego pytanie padnie błędna odpowiedź, musi podać właściwe rozwiązanie. 110