Skutki dla budżetu państwa zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi i zatrudnienia w szarej strefie

GŁÓWNY INSPEKTORAT PRACY Skutki dla budżetu państwa zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi i zatrudnienia w szarej strefie Warszawa, kwiecień 2016 r.

I. Skutki dla budżetu państwa wynikające zatrudniania w szarej strefie Wszystkie kraje świata, bez względu na typ gospodarki, zmagają się z występującym w różnej skali i różnych formach problemem szarej strefy. Według szacunków Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR), ok. 19,2% polskiego PKB generowane jest w szarej strefie. I choć zauważalna jest tendencja spadkowa (w 2014 r. było to 19,5% PKB), to nadal wskaźnik ten utrzymuje się na wysokim poziomie. To złożone zjawisko definiuje się poprzez wskazanie jego poszczególnych obszarów problemowych. Autorzy raportu pt. Szara strefa w polskiej gospodarce, opublikowanego przez IBnGR w kwietniu 2014 r., definiują szarą strefę wielowymiarowo. Wskazują, że składają się na nią: działalność nielegalna o charakterze kryminalnym zabroniona przez prawo i ścigana jako przestępstwo lub wykroczenie (głównie przemyt alkoholu i papierosów, handel narkotykami oraz przestępczość okołoprostytucyjna). Działalnością nielegalną zajmują się głównie nierejestrowane podmioty gospodarcze, często grupy przestępcze, jednak dość częste są przypadki uczestnictwa w działaniach nielegalnych przez zarejestrowane i legalnie działające przedsiębiorstwa; działalność ukryta prowadzona przez oficjalnie zarejestrowane przedsiębiorstwa, polegająca na zaniżaniu obrotów, głównie celem obniżenia uciążliwości wynikających z opodatkowania lub uniknięcia wypełnienia standardów wymaganych przez przepisy prawa. Panuje generalne przekonanie, że zjawisko to jest bardziej powszechne wśród mikro- i małych przedsiębiorstw. Działalność ukryta obejmuje także zaniżanie wynagrodzeń poprzez wypłacanie ich w dwóch częściach: pierwszej na poziomie minimalnego wynagrodzenia za pracę lub nieco powyżej i drugiej poza ewidencją, co oznacza uszczuplenie należności z tytułu podatków i składek ZUS, opłacanych wyłącznie od kwoty zadeklarowanej (wskazanej w umowie o pracę i deklaracjach ubezpieczeniowych); działalność nieformalna prowadzona zazwyczaj całkowicie lub częściowo poza rejestracją. Podejmowana jest głównie przez osoby fizyczne odpłatnie świadczące usługi na rzecz innych osób, czasem także na rzecz instytucji. Brak bezpośredniej rejestracji jest albo wynikiem małej skali działalności, albo działania z pominięciem jakichkolwiek regulacji i standardów. Może to wynikać również z dorywczego bądź sezonowego charakteru podejmowanych przedsięwzięć. W działalność nieformalną zaangażowana jest w dużym stopniu tzw. marginalna siła robocza. W jej skład wchodzą: bezrobotni z niewielkimi szansami na znalezienie pracy na rynku z powodu niskich kwalifikacji bądź nieumiejętności utrzymania się na nim, pracownicy zatrudnieni w oficjalnej gospodarce 2

i dorabiający sobie w szarej strefie, niekiedy z wykorzystaniem do tego celu sprzętów, urządzeń lub nawet materiałów należących do pracodawcy, emeryci i renciści dysponujący dużą ilością czasu, studenci i uczniowie, imigranci zarobkowi, niekiedy gotowi do podejmowania uciążliwych prac za stosunkowo niewielkim wynagrodzeniem. Cechą charakterystyczną szarej strefy gospodarki jest zjawisko pracy nierejestrowanej, nazywanej także pracą na czarno. W raporcie Głównego Urzędu Statystycznego pt. Praca nierejestrowana w Polsce w 2014 r., opublikowanym w styczniu 2015 r., została ona zdefiniowana jako: praca najemna bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy osobą świadczącą pracę a podmiotem zatrudniającym; praca na własny rachunek gdy prowadzona działalność gospodarcza w całości lub w części nie jest wykazywana i z tego tytułu nie są realizowane zobowiązania finansowe wobec państwa. Nielegalne zatrudnienie w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. 2015, poz. 149 z późn. zm.) koresponduje z przytoczoną powyżej definicją pracy nierejestrowanej, wykonywanej w szarej strefie. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 13 tej ustawy nielegalne zatrudnienie lub nielegalna inna praca zarobkowa oznacza bowiem: a) zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków, b) niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego, c) podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy. Szara strefa w zatrudnieniu obejmuje jednak swym zakresem więcej zdarzeń niż te, na które wskazuje ustawowa definicja nielegalnego zatrudnienia. Poza tą definicją znajdują się np. przypadki wypłacania wynagrodzenia poniżej kwoty deklarowanej, które są elementami działalności ukrytej i generują uszczuplenia nie tylko na szkodę samych pracujących, ale także dochodów budżetu państwa. Należy zgodzić się z autorami przywoływanego już w niniejszym materiale raportu IBnGR, że zjawisko szarej strefy wywiera negatywny wpływ na gospodarkę. W konsekwencji funkcjonowania przedsiębiorców w szarej strefie : 3

budżet państwa nie uzyskuje części należnych danin z tytułu podatków i składek, naruszane są zasady uczciwej konkurencji, do konsumentów mogą trafiać dobra i usługi niespełniające standardów określonych w przepisach, pracujący na czarno nie są objęci dostateczną ochroną przed nadużyciami oraz nie korzystają w pełni z uprawnień dotyczących zabezpieczenia społecznego, gwarantowanych osobom, za które odprowadzane są składki ZUS. Oszacowanie skutków dla budżetu państwa, wynikających z faktu powierzania i wykonywania pracy w szarej strefie, przez pryzmat działań kontrolno-nadzorczych Państwowej Inspekcji Pracy jest niezwykle trudne, a wszelkie dane liczbowe w tym zakresie mogą mieć wyłącznie charakter szacunkowy i obarczone są ryzykiem błędnego ich skalkulowania. Brak jest w pełni wiarygodnych danych dotyczących skali zjawiska pracy nierejestrowanej. Działalność w szarej strefie jest bowiem działalnością ukrytą lub częściowo ukrytą. Prowadzą ją zarówno zarejestrowane podmioty gospodarcze, jak i osoby (grupy osób), które w ogóle nie rejestrują swojej działalności. W przypadku firm zarejestrowanych część działalności prowadzona jest oficjalnie, a cześć poza oficjalnym obiegiem. Zarejestrowani przedsiębiorcy uwzględniają w swojej księgowości i zgłaszają do opodatkowania tylko część realizowanych przez siebie zleceń. Powyższy mechanizm dotyczy także powierzania pracy. Poza przypadkami pracy całkowicie nielegalnej, wykonywanej bez umowy o pracę i bez zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego oraz bez opłacania wymaganych składek na ubezpieczenia społeczne, występują także przypadki tzw. pracy zadeklarowanej fałszywie, która wiąże się ze stosowaniem niedozwolonych praktyk, skutkujących zaniżeniem zobowiązań z tytułu podatków i składek, polegających m.in. na: zaniżaniu stawki wynagrodzenia wskazanej w treści umów o pracę i wypłacaniu go faktycznie w kwocie wyższej niż deklarowana w wielu przypadkach w umowach o pracę wynagrodzenie jest ustalane na poziomie minimalnym, a pozostała umówiona kwota wypłacana jest poza oficjalnym obiegiem; zawieraniu umów o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, podczas gdy pracownik w rzeczywistości świadczy pracę pełnoetatową, otrzymując wynagrodzenie za dodatkową pracę poza oficjalną ewidencją (co pozwala na odprowadzanie składek ZUS i zaliczek na podatek dochodowy wyłącznie od kwoty wynagrodzenia wskazanej w treści umowy, proporcjonalnej do zadeklarowanego wymiaru czasu pracy, a nie od faktycznie wypłacanej); ukrywaniu faktu wykonywania przez pracowników pracy w godzinach nadliczbowych (i wypłacanie wynagrodzenia za pracę ponadwymiarową pod stołem ); 4

ukrywaniu wypłacania niektórych składników wynagrodzenia: premii, dodatków, nagród i wypłacanie tych świadczeń poza oficjalnym trybem do ręki, z pominięciem obowiązku ich opodatkowania i oskładkowania. Należy zauważyć, że nie tylko firmy, ale także ich pracownicy często nie chcą ujawniać, że pracują nieformalnie. Dla wielu z nich praca w szarej strefie może być opłacalna. Wykonując pracę na czarno, pracownicy często mogą otrzymać wynagrodzenie wyższe, niż pracując legalnie. Pracodawcy, oferując pracę bez umowy i zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego, proponują bowiem nierzadko wyższe stawki wynagrodzeń za pracę, niż przy pracy legalnej (która wiąże się z koniecznością odprowadzenia składek do ZUS i zaliczek na podatek dochodowy). Perspektywa otrzymania wyższej kwoty do ręki jest dla wielu pracobiorców kusząca. Nierzadko pracobiorcy ci korzystają także zasiłków dla bezrobotnych. Pracownik zatrudniony nieformalnie może więc jednocześnie korzystać z przywilejów przysługujących zarejestrowanym bezrobotnym oraz otrzymywać wynagrodzenie za pracę wypłacane poza oficjalnym obiegiem. To ciche porozumienie pomiędzy pracodawcą i pracobiorcą w kwestii wykonywania pracy niezadeklarowanej skutkuje ukryciem wielu tego typu przypadków przed organami kontroli. Najczęściej zostaje ono zerwane w razie wypadku przy pracy, kiedy brak zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego powoduje trudności w uzyskaniu świadczeń z ZUS, a także wówczas, gdy pracodawca nie wywiąże się z obowiązku wypłaty wynagrodzenia ustalonego nieformalnie i wypłacanego pod stołem. Dlatego też dane statystyczne Państwowej Inspekcji Pracy o liczbie ujawnionych przypadków nielegalnego zatrudnienia na pewno nie oddają rzeczywistej skali tego zjawiska. Dodatkowa trudność w szacowaniu przez PIP strat budżetu państwa, dotyczących pracy nielegalnej, związana jest z liczbą kontrolowanych podmiotów i liczbą osób, których legalność pracy jest weryfikowana. Państwowa Inspekcja Pracy realizuje rocznie ok. 90 tys. kontroli, prowadząc działania kontrolno -nadzorcze wobec ok. 70 tys. pracodawców i innych podmiotów, na rzecz których wykonują pracę pracownicy najemni. W obrocie gospodarczym według danych Głównego Urzędu Statystycznego, zawartych między innymi w tablicach dotyczących podmiotów gospodarki narodowej z wyłączeniem osób fizycznych prowadzących wyłącznie indywidualne gospodarstwa rolne (stan na 31.03.2016 r.) funkcjonuje ponad 4 mln przedsiębiorców, na rzecz których pracę najemną wykonuje 12,5 mln osób. Natomiast zgodnie z danymi Zakładu Ubezpieczeń Społecznych liczba aktywnych płatników składek na ubezpieczenie społeczne i Fundusz Pracy (według stanu na dzień 5

31.12.2015 r.) obejmuje ponad 696,5 tys. podmiotów gospodarczych, na rzecz których świadczona jest praca na podstawie umowy o pracę lub umów cywilnoprawnych (według stanu na dzień 31.12.2014 r. 670,7 tys., a na 31.12.2013 r. 655,5 tys.). Ponadto na koniec 2015 r. ZUS wykazuje ponad 996,9 tys. osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, które nie zatrudniają pracowników (według stanu na dzień 31.12.2014 r. 946,2 tys., a na 31.12.2013 r. 919,4,5 tys.). Ustawowe zadania Państwowej Inspekcji Pracy obejmują kontrolę zjawiska pracy nierejestrowanej tylko w ograniczonym zakresie. Działalność kontrolna PIP dotyczy jedynie legalności pracy najemnej i nie uwzględnia wszystkich form świadczenia pracy występujących w obrocie gospodarczym. Inspekcja pracy nie ingeruje w prywatne relacje osób fizycznych, świadczących sobie często nieodpłatnie pomoc wzajemną przy wykonywaniu np. drobnych prac remontowych, mających charakter incydentalny i nie potwierdzonych żadną umową. Wobec braku ustawowych regulacji w przedmiocie uprawnień inspektorów pracy do kontroli rolników indywidualnych, kontrole legalności zatrudnienia nie obejmują większości gospodarstw rolnych, korzystających z pracy najemnej innych osób, często także cudzoziemców. Kontrole takie dotyczą głównie osób, które prowadzą rolniczą działalność gospodarczą jako zarejestrowane przedsiębiorstwa albo zatrudniają pracowników na podstawie umów o pracę. Działania kontrolno-nadzorcze PIP są realizowane w stosunku do tzw. podmiotów kontrolowanych w rozumieniu przepisów ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy. Definicja ta nie obejmuje jednak wszystkich przedsiębiorców funkcjonujących na rynku, ale tylko tych, którzy powierzają pracę osobom fizycznym. Fakt ten jest ustalany na moment podjęcia (wszczęcia) kontroli, co powoduje, że poza zakresem naszych działań pozostają m.in. te podmioty, które posiadały w przeszłości status pracodawcy, ale w chwili kontroli już nikogo nie zatrudniają. Doświadczenia z kontroli prowadzonych przez Inspekcję Pracy w zakresie legalności zatrudnienia wskazują także na przypadki pracodawców, którym dzięki udanemu obejściu obowiązującego prawa nie sposób skutecznie dowieść nielegalnego powierzania pracy. W tej grupie znajdują się m.in. przypadki tzw. syndromu pierwszego dnia pracy, tj. sytuacji, w których zarówno pracodawcy, jak i pracownicy zgodnie oświadczają, że dzień kontroli Inspekcji Pracy jest jednocześnie pierwszym dniem pracy danej osoby. Brak możliwości prowadzenia przez inspektorów pracy działań o charakterze quasi operacyjnym i wykorzystywania w toku kontroli dowodów uzyskanych przed jej formalnym wszczęciem powoduje, że w razie jednoznacznych fałszywych oświadczeń pracownika i pracodawcy co do daty zatrudnienia oraz braku dowodów przeciwnych 6

(np. ze zgromadzonych dokumentów czy zeznań świadków), udowodnienie nielegalnego powierzenia pracy jest praktycznie niemożliwe. Powyższe praktyki, oparte na cichym porozumieniu między pracodawcą a pracownikiem, pozwalają na ukrywanie faktu nielegalnego zatrudnienia i wypłacania wynagrodzenia w ustalonej nieformalnie wysokości, bez odprowadzenia składek do ZUS i zaliczek podatkowych do urzędu skarbowego, nawet przez dłuższy czas. Tym samym kwota strat związanych z tym procederem pozostaje nieznana. Państwowa Inspekcja Pracy od 2007 r. realizuje zadania w zakresie przeciwdziałania powierzaniu i wykonywaniu pracy z naruszeniem przepisów prawa. Ich trzon stanowią kontrole legalności zatrudnienia, ukierunkowane na ujawnianie i eliminowanie nieprawidłowości w działaniu kontrolowanych podmiotów w tym obszarze zagadnień. Zakres tych zadań wytycza m.in. przytoczona powyżej definicja nielegalnego zatrudnienia i nielegalnej pracy zarobkowej, wskazana w przepisach ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Z tego też względu, adresatami działań Państwowej Inspekcji Pracy są zarówno pracodawcy (podmioty powierzające pracę na podstawie umów o pracę), przedsiębiorcy nie będący pracodawcami (powierzający pracę na innej podstawie niż stosunek pracy), a także same osoby, których legalność zatrudnienia jest weryfikowana (w zakresie dopełnienia obowiązków informacyjnych względem powiatowego urzędu pracy, ciążących na zarejestrowanych bezrobotnych w związku z faktem podjęcia pracy). Biorąc pod uwagę powyższe zastrzeżenia, w oparciu o dane liczbowe zgromadzone w zasobach PIP można podjąć próbę oszacowania strat związanych z nielegalnym powierzaniem pracy. Szacując skutki finansowe dla budżetu państwa, wynikające z zatrudniania w szarej strefie, przyjęto dane z kontroli prowadzonych w 2015 r. Rokrocznie Państwowa Inspekcja Pracy realizuje ponad 23 tysiące kontroli, w toku których badane są zagadnienia związane z legalnością powierzania i wykonywania pracy (w 2015 r. 23,2 tys. kontroli, w 2014 r. 24,6 tys., w 2013 r. 23,4 tys.). Działaniami kontrolno-nadzorczymi PIP w tym zakresie obejmowanych jest corocznie ponad 22 tysiące podmiotów (w 2015 r. 22,4 tys., w 2014 r. 23,9 tys., w 2013 r. 22,5 tys.), na rzecz których wykonuje pracę ok. 700-800 tys. pracobiorców. Inspektorzy pracy każdego roku weryfikują legalność zatrudnienia średnio ponad 160 tysięcy osób (w 2015 r. 146 tys., 2014 r. 166,5 tys., w 2013 r. 177,7 tys.). Państwowa Inspekcja Pracy ujawnia w toku prowadzonych kontroli szereg naruszeń przepisów związanych z legalnością zatrudnienia i powierzania innej pracy zarobkowej, zarówno obywatelom polskim, jak i cudzoziemcom. Do najbardziej powszechnych 7

nieprawidłowości należą: wykonywanie pracy bez potwierdzenia na piśmie warunków umowy o pracę i brak zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego oraz uchybienia terminów dopełnienia tych obowiązków. W 2015 r. w zakresie badanego zagadnienia inspektorzy pracy zweryfikowali legalność zatrudnienia 146,5 tys. osób. Nielegalne zatrudnienie stwierdzono w ponad 3,6 tys. przypadków, obejmujących osoby świadczące pracę w czasie kontroli inspektora pracy, które nie posiadały zawartej umowy o pracę w formie pisemnej lub mimo takiego obowiązku nie zostały zgłoszone do ubezpieczenia społecznego. Powyższe naruszenia dotyczyły 2,5% osób objętych kontrolą. Jeżeli uwzględnić dane GUS dotyczące liczby pracowników najemnych, tj. 12,5 mln osób (dane za I kwartał 2016 r.) i przyjąć, że skala stwierdzonych nieprawidłowości na podstawie wyników kontroli PIP jest reprezentatywna dla wszystkich podmiotów działających w obrocie gospodarczym to liczbę osób nielegalnie świadczących pracę można szacować na 310 tys. osób. Analizując przypadki osób, które pracowały nielegalnie tylko w okresie poprzedzającym kontrolę inspektora pracy, a w chwili wykonywania czynności kontrolnych pracowały legalnie lub nie pozostawały już w zatrudnieniu, wykazano nielegalne zatrudnienie blisko 16,9 tys. osób (11,5% osób objętych kontrolą). Wskazane nieprawidłowości często obejmowały również byłych pracowników, którzy dopiero po zaprzestaniu świadczenia pracy lub niedotrzymaniu przez pracodawcę obietnicy nawiązania stosunku pracy, zdecydowali się na złożenie skargi do Państwowej Inspekcji Pracy. W przypadkach legalizacji zatrudnienia przed kontrolą PIP, inspektor pracy nie ma najczęściej możliwości ustalenia, czy wykazany okres świadczenia pracy odpowiada faktycznemu okresowi jej wykonywania, czy np. co często jest normą nie jest wykazywane świadczenie pracy w okresie próbnym. Przyjmując, że tylko co piąty taki przypadek dotyczy byłych pracobiorców, którzy świadczyli pracę nielegalnie w okresie poprzedzającym kontrolę inspektora pracy lub przy legalizacji zatrudnienia nie podano prawdziwych danych dotyczących daty jej rozpoczęcia, to szacowaną liczbę osób nielegalnie świadczących pracę należy zwiększyć o 290 tys. osób. Uwzględniając wykazaną szacunkową liczbę osób nielegalnie świadczących pracę (600 tys. osób) i przyjmując, że osoby te otrzymywały wynagrodzenie na poziomie minimalnego wynagrodzenia za pracę (1750 zł w 2015 r.), to straty dla budżetu państwa (funduszy państwowych) tylko z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i FGŚP można szacować na ponad 440 mln zł miesięcznie. 8

Zakładając natomiast, że szacunkowa liczba osób nielegalnie świadczących pozostaje w szarej strefie przez 12 miesięcy, to straty dla budżetu państwa w tym zakresie można szacować na 5,3 mld zł. Jednocześnie straty z tytułu nieopłaconych zaliczek na podatek dochodowy za rok 2015 to kwota co najmniej 840 mln zł. Łączna szacunkowa suma strat stanowi kwotę nie mniejszą niż 6,1 mld zł. Jeżeli przyjąć realnie, że wynagrodzenie miesięczne brutto tych osób wynosiło 2,5 tys. złotych (średnie miesięczne wynagrodzenie w mikroprzedsiębiorstwach), to straty z tytułu nieopłaconych składek do ZUS, należnych za cały rok 2015, wynoszą 7,6 mld złotych, a suma strat z tytułu niezapłaconych zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych to kwota 1,4 mld zł. Łączna suma strat stanowi kwotę nie mniejszą niż 9,0 mld zł. Szacując skutki dla budżetu państwa nierejestrowanego zatrudnienia w szarej strefie należy również uwzględnić nienależne świadczenia ponoszone na rzecz osób zarejestrowanych jako bezrobotne mimo podjęcia przez nich zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. W 2015 r. inspektorzy pracy wykazali, że obowiązku zawiadomienia powiatowego urzędu pracy o podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej nie dopełniło 8% osób, które w tym zakresie sprawdzono w rejestrach PUP. Biorąc pod uwagę powyższe dane oraz ogólną liczbę zarejestrowanych bezrobotnych (ok. 1,5 mln osób), można oszacować, że 125 tys. osób to liczba bezrobotnych, którzy mimo podjęcia zatrudnienia nadal pozostają w rejestrze bezrobotnych. W większości takich przypadków powiatowe urzędy pracy są zobowiązane do opłacania za bezrobotnych i zgłoszonych przez nich członków rodzin składek na ubezpieczenie zdrowotne. Uwzględniając odsetek ujawnionych przypadków niedopełnienia obowiązku powiadomienia PUP przez osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, można także przyjąć, że ponad 15 tys. osób bezprawnie pozostających w rejestrach PUP pobierało zasiłek dla bezrobotnych. Należy przy tym poczynić zastrzeżenie, że przekazane dane mają charakter wyłącznie szacunkowy. W ocenie Państwowej Inspekcji Pracy, analiza skutków szarej strefy w zatrudnieniu winna być przedmiotem badań, prowadzonych przez wyspecjalizowane organy i służby, przy wykorzystaniu uznanych metod badawczych, dla których dane liczbowe zgromadzone w zasobach PIP mogą stanowić materiał pomocniczy. 9

II. Skutki dla budżetu państwa wynikające z zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi Od początku lat 90-tych (tj. od czasu transformacji w kierunku gospodarki wolnorynkowej) mamy do czynienia ze zjawiskiem zawierania z osobami zatrudnionymi umów cywilnoprawnych, przede wszystkim umów zlecenia i umów o dzieło, rzadziej umów agencyjnych kosztem zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Wprawdzie Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że zatrudnienie nie musi mieć charakteru pracowniczego, a praca może być świadczona także na podstawie umów cywilnoprawnych (np. wyrok SN z 9 grudnia 1999 r., I PKN 432/99, OSNP 2001/9/310), jednakże w myśl Kodeksu pracy niedopuszczalne jest zawieranie umów prawa cywilnego w warunkach, gdy praca jest wykonywana pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę (art. 22 1 Kodeksu pracy). Jest to sytuacja, w której istnieje obowiązek zawarcia z osobą zatrudnioną umowy o pracę. W 2015 r. w podmiotach objętych kontrolami Państwowej Inspekcji Pracy, świadczyło pracę na podstawie umów cywilnoprawnych ponad 580 tys. osób tj. 13,1% ogółu pracujących w skontrolowanych podmiotach Dla porównania: w 2014 r. odsetek ten wynosił 14,6%, w 2013 r. 12,8%, w 2012 r. - 12,6%, w 2011 r. - 10,7%, w 2010 r. 10,9%, a w 2009 r. 9,5%. Odsetek osób świadczących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych według sekcji gospodarki narodowej PKD (% ogółu osób świadczących pracę w podmiotach kontrolowanych przez PIP w latach 2010-2015) Sekcja gospodarki PKD 2015 r. 2014 r. 2013 r. 2012 r. 2011 r. 2010 r. Usługi administrowania i działalność 50,6 53,8 48,6 50,3 27,9 46,0 wspierająca Pozostała działalność usługowa 30,9 27 20,5 24,0 19,5 23,0 Działalność profesjonalna, naukowa i 28,4 35,7 28,5 39,1 29,3 25,1 techniczna Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne 26,6 25,9 23,6 18,6 17,9 17,2 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 25,8 18,1 19,6 16,0 20,3 17,9 10

Informacja i komunikacja 18,7 26 32 19,2 15,7 18,6 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 17,7 16,9 17,1 13,3 10,1 10,5 17,2 20 20,3 19,4 17,2 24,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 15,9 9,9 10,7 9,2 9,1 8,0 Edukacja 15,4 16,3 16,1 15,0 18,7 14,8 Budownictwo 12,9 13 10,8 9,2 10,2 8,1 Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Handel, naprawa pojazdów samochodowych 11,5 12,6 12,2 11,9 11,2 9,1 10,9 9,8 8,1 7,5 6,7 6,3 Transport i gospodarka magazynowa 7,1 6,8 2,9 5,5 6,2 6,5 Administracja publiczna 6,4 5,9 7,2 5,5 5,6 10,5 Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami 5,7 5,8 5,9 5,1 4,9 4,4 Przetwórstwo przemysłowe 3,7 3,9 4 3,6 3,5 3,2 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz 2,8 1,9 1,6 1,2 0,9 1,0 Górnictwo i wydobywanie 0,2 0,5 0,7 0,7 0,5 0,5 W 2015 r. naruszenia art. 22 1 Kodeksu pracy, polegające na zastępowaniu umów o pracę umowami cywilnoprawnymi, stwierdzono u ponad 2 tys. pracodawców (przedsiębiorców), w odniesieniu do 12 tys. osób świadczących pracę. Porównanie tych danych z wynikami kontroli z lat poprzednich wskazuje na tendencję wzrostową. 11

liczba pracodawców (przedsiębiorców), którzy naruszyli przepisy liczba osób, wobec których naruszono przepisy 11, 5 tys. 12 tys. 8,9 tys. 9,5 tys. 7,3 tys. 1,1 tys. 1,3 tys. 1,9 tys. 2,1 tys. 2, 1 tys. 2011 2012 2013 2014 2015 Komisja do Spraw Kontroli Państwowej w dezyderacie nr 44 skierowanym do Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie strat budżetu państwa z powodu patologii na rynku pracy uchwalonym w dniu 19 marca 2015 r. postulowała oszacowanie na podstawie dostępnych danych (we współpracy z Ministerstwem Finansów, Najwyższą Izbą Kontroli i Państwową Inspekcją Pracy) wielkości strat budżetu państwa z tytułu patologii na rynku pracy, a następnie przedstawienie działań naprawczych. Odnosząc się do dezyderatu (pismo z dnia 26 maja 2015 r., znak DP.II.0701.13.2015.EJ) Minister Pracy i Polityki Społecznej wskazał m.in., że Minister Finansów poinformował, że resort nie dysponuje szacunkami skutków finansowych zawierania umów cywilnoprawnych w miejsce umów o pracę. Minister poinformował także, że z danych Zakładu ubezpieczeń Społecznych wynika, iż w latach 2008-2014 na skutek przeprowadzonych planowych i doraźnych kontroli płatników składek uzyskano wynik finansowy 1 mld zł, w tym ok 447 mln zł przypisu składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. W kolejnej odpowiedzi na dezyderat (pismo z dnia 2 września 2015 r. znak DAE.0701.5.2015.MZ) Minister Pracy i Polityki Społecznej podniósł, że oszacowanie kosztów dla budżetu może nastąpić jedynie w stopniu przybliżonym, za pomocą uproszczonych modeli z dużą liczbą założeń, bazujących na danych zbieranych nieregularnie i przy pomocy nietransparentnej metodologii. Takie szacunki zostały przez Ministerstwo dokonane na podstawie danych Ministerstwa Finansów, Państwowej Inspekcji Pracy oraz Najwyższej Izby Kontroli. W ocenie Ministerstwa utracone korzyści w skali roku dla sektora finansów publicznych ( ) mogą się wahać w zależności od analizowanego wariantu od 650 mln zł do 1,25 mld zł. 12

III. Podsumowanie Na podstawie wyników przeprowadzonych przez Państwową Inspekcję Pracy kontroli trudno jest dokonywać szacunków skali samego zawierania umów cywilnoprawnych zamiast umów o pracę, jak również pracy w szarej strefie. Ustalenia dokonywane w trakcie kontroli nie mają charakteru badania statystycznego, opartego na próbie losowej. Kontrole realizowane są z reguły w oparciu o skargi bądź inne sygnały oraz wyniki kontroli prowadzonych w latach ubiegłych, w tych branżach i zakładach, w których prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości jest największe. Z powyższych względów wyniki kontroli nie mogą stanowić także samodzielnej podstawy do dokonania oszacowania strat, jakie ponosi budżet państwa z tytułu pracy nierejestrowanej. Poziom zatrudnienia, zarówno w szarej strefie, jak i na podstawie umów cywilnoprawnych, nie jest równomierny w poszczególnych branżach, a nawet w obrębie tych samych sektorów gospodarki waha się w zależności od poziomu zatrudnienia. Stąd nawet stosunkowo niewielka zmiana w zakresie branży i wielkości kontrolowanych podmiotów, a także większy udział kontroli skargowych, może przekładać się na skalę ujawnionych nieprawidłowości. W przypadku umów cywilnoprawnych dodatkowym czynnikiem jest konieczność zgromadzenie materiału dowodowego dostatecznie potwierdzającego faktyczne warunki wykonywanej pracy właściwe dla stosunku pracy, a nie zawartej umowy cywilnoprawnej, co nie zawsze jest możliwe ze względu na specyfikę wykonywanej pracy. Dlatego m.in. szacując skutki omawianych zjawisk dla budżetu należy opierać się na danych z wielu źródeł (np. Ministerstwa Finansów, Głównego Urzędu Statystycznego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych). Niezbędne jest również przyjęcie pewnych założeń wstępnych, których zmiana może prowadzić do innych wyników. 13

Materiał na posiedzenie Rady Ochrony Pracy: Skutki dla budżetu państwa zastępowania umów o pracę umowami cywilno prawnymi i zatrudnianie w szarej strefie GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY

Dane pozyskiwane poprzez gospodarstwa domowe Badanie Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana, którego podstawą był Program Badań Statystycznych Statystyki Publicznej na 2014 r., zostało przeprowadzone w IV kwartale 2014 roku w formie modułu przy kwartalnym Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności. Badanie modułowe jest dodatkowym badaniem realizowanym jednocześnie z badaniem podstawowym pozwalającym na rozszerzenie zakresu informacji zdobywanych w badaniu podstawowym. Badania modułowe realizowane z BAEL poświęcone są określonej tematyce związanej z rynkiem pracy i przeprowadzane jednorazowo (lub cyklicznie) na próbie mieszkań wylosowanych do realizacji BAEL w określonym kwartale. Badanie pracy nierejestrowanej, realizowane w formie modułu do BAEL, zostało po raz pierwszy przeprowadzone przez Główny Urząd Statystyczny w 1995 roku, natomiast w roku 2014 odbyło się po raz szósty. Dzięki zastosowaniu tej samej koncepcji oraz narzędzi badawczych, co w poprzednich edycjach badania, jego wyniki są porównywalne w czasie. Obserwacja rynku pracy i zachodzących na nim dynamicznych zmian wskazuje na upowszechnianie się innych form zatrudnienia niż praca w oparciu o umowę regulowaną Kodeksem pracy, rośnie więc zapotrzebowanie odbiorców na dane odnoszące się nie tylko do skali zjawiska, lecz również dostarczające informacji na temat jego przyczyn oraz charakterystyki osób podejmujących zatrudnienie w takich formach. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom odbiorców danych GUS podjął próbę uzyskania szerszego zakresu informacji na temat nietypowych form zatrudnienia i w tym celu rozszerzył badanie modułowe dotyczące pracy nierejestrowanej o pytania odnoszące się do tego zagadnienia. Podstawowe Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz badanie modułowe Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana przeprowadzone zostały metodą reprezentacyjną, która umożliwia uogólnianie wyników na populację generalną (ludność Polski 1 w wieku 15 lat i więcej). Zastosowana metoda obserwacji ciągłej (ruchomy tydzień badania) 2 pozwala na zilustrowanie sytuacji na rynku pracy w okresie całego kwartału. 1 Ludność Polski w BAEL (i jego modułach) odnosi się do kategorii ludności wg definicji krajowej pomniejszonej o ludność przebywającą poza mieszkaniami, która nie jest podmiotem badania, tj. członków gospodarstw domowych przebywających poza gospodarstwem domowym (za granicą oraz ludność zamieszkałą w gospodarstwach zbiorowych takich jak: hotele pracownicze, domy studenckie, internaty, koszary wojskowe, domy opieki społecznej, itp.) 12 miesięcy lub dłużej. 2 Ruchomy tydzień badania polega na rozłożeniu kwartalnej próby mieszkań wylosowanych do badania na 13 rozłącznych i równolicznych podprób przeznaczonych do badania w każdym z kolejnych 13 tygodni kwartału. 1

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności przeprowadzone zostało przy użyciu dwóch formularzy: Kartoteki Gospodarstwa Domowego ZG, która przeznaczona jest dla każdego gospodarstwa domowego znajdującego się w wylosowanym mieszkaniu; Ankiety ZD, wypełnianej dla każdej osoby w wieku 15 lat i więcej, będącej członkiem gospodarstwa domowego w wylosowanym mieszkaniu, obecnej w gospodarstwie domowym lub nieobecnej przez okres krótszy niż 12 miesięcy. Ankieta ZD zawiera pytania dotyczące sytuacji w zakresie aktywności ekonomicznej respondenta w badanym tygodniu, tzn. faktu wykonywania pracy, pozostawania bezrobotnym lub biernym zawodowo, przeszłości zawodowej, poszukiwania pracy, a także informacje dodatkowe obejmujące m.in. edukację, w tym dokształcanie. Badanie Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana przeprowadzone zostało przy pomocy dodatkowej ankiety o symbolu ZD-A, skierowanej do respondentów w wieku 15 lat i więcej, którzy wzięli udział w badaniu podstawowym. Ankieta ZD-A została podzielona na dwa działy, zgodnie z tematami, które zostały ujęte w badaniu modułowym - dział A obejmował pytania z zakresu nietypowych form zatrudnienia, natomiast dział B dotyczył pracy nierejestrowanej. Z uwagi na to, że temat pracy nierejestrowanej nie jest łatwy do badania ze względu na jego specyfikę (pytania mogą być drażliwe dla respondenta), badaniem modułowym nie jest obejmowana cała próba kwartalna biorąca udział w badaniu podstawowym, a jedynie ¼ tej próby (badanie przeprowadzane jest na podróbce, która, zgodnie ze stosowanym w BAEL systemem rotacji, uczestniczy w tym badaniu po raz ostatni). Istotną różnicą w stosunku do badania podstawowego jest też brak możliwości udzielania odpowiedzi w zastępstwie za czasowo nieobecnego członka gospodarstwa domowego (objętego badaniem) przez inną osobę z gospodarstwa, zorientowaną w jego sytuacji, co wynika z charakteru pytań zawartych w ankiecie modułowej. W IV kwartale 2014 roku badaniem podstawowym objęto ponad 73 tysiące osób w wieku 15 lat i więcej, co, uwzględniając wspomniane ograniczenie próby, dało populację liczącą ponad 19 tysięcy osób, które powinny zostać objęte badaniem modułowym. Jednakże, biorąc pod uwagę brak możliwości udzielania odpowiedzi w zastępstwie, jak i odmowy respondentów dotyczące wzięcia udziału w dodatkowej ankiecie modułowej, ostatecznie badaniem objęto około 12,5 tysiąca osób. Wyniki z próby zostały uogólnione na populację generalną. 2

Przez nietypowe formy zatrudnienia, będące przedmiotem pierwszej części badania modułowego, rozumieć należy formy zatrudnienia inne niż umowa o pracę oparta na przepisach Kodeksu pracy. Dotyczy to umów cywilno-prawnych, czyli form powierzenia pracy, które są regulowane przez przepisy Kodeksu cywilnego (wyróżniono tutaj umowy zlecenia, umowy o dzieło, kontrakty menedżerskie oraz pozostałe umowy cywilno-prawne) oraz tzw. samozatrudnienia, czyli świadczenia usług przez osobę prowadzącą własną działalność gospodarczą. W tej postaci samozatrudnienia, mimo że samozatrudniony występuje jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą, forma wykonywanej przez niego pracy jest alternatywą pracy najemnej. Cechą charakterystyczną jest osobiste wykonywanie pracy przez taką osobę. Pytania zawarte w ankiecie modułowej dotyczące nietypowych form zatrudnienia miały na celu ustalenie, czy respondent wykonywał jakąkolwiek pracę w ramach nietypowych form zatrudnienia, jeśli tak, to jaki był charakter tej pracy (praca główna czy dodatkowa), jaki był rodzaj umowy, czy praca ta była jedyną wykonywaną pracą w tym czasie oraz czy respondent sam podjął decyzję o podjęciu pracy w takiej formie, czy też nie miał wyboru. Okresem odniesienia była sytuacja od stycznia do września 2014 roku. Respondenci, którzy zadeklarowali wykonywanie pracy w ramach nietypowych form zatrudnienia w badanym okresie wyłącznie jako pracy dodatkowej, nie odpowiadali na dalsze pytania z tego zakresu. Pozostałe pytania odnosiły się tylko do respondentów, którzy deklarowali wykonywanie w tej formie pracy głównej. Dodatkowo w przypadku, gdy w badanym okresie respondent wykonywał pracę w ramach kilku (różnych) umów, dalsze pytania odnosiły się do pracy, która była przez niego wykonywana jako ostatnia. W drugiej części badania modułowego poświęconej zjawisku pracy nierejestrowanej fakt wykonywania pracy w szarej strefie określono zgodnie z poniższą definicją. Przez pracę nierejestrowaną należy rozumieć: pracę najemną wykonywaną bez nawiązania stosunku pracy czyli bez umowy o pracę, bez umowy zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem bez względu na sektor własności (również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych); praca nie może być również wykonywana na podstawie powołania, mianowania lub wyboru; z tytułu wykonywania pracy nierejestrowanej pracownik nie uzyskuje ubezpieczenia społecznego, a więc uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych; okres wykonywania tej pracy nie jest także zaliczany jako składkowy z punktu widzenia ZUS, a pracodawca nie odprowadza na konto ZUS i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia; od dochodów z pracy nierejestrowanej nie są płacone podatki dochodowe, pracę na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej nie są realizowane obowiązki finansowe wobec państwa (np. podatki). 3

Dokonano rozróżnienia wykonywanej pracy nierejestrowanej na: pracę główną, tj. pracę, która zwykle zajmuje najwięcej czasu; jeżeli prace zajmują tyle samo czasu, pracą główną jest praca przynosząca wyższy dochód, pracę dodatkową, tj. pracę, która zwykle zajmuje najwięcej czasu spośród innych prac, poza pracą główną. Jeżeli prace dodatkowe zajmują tyle samo czasu, za pracę dodatkową należy uznać tę, która przynosi największy dochód. Podobnie jak w przypadku pytań dotyczących nietypowych form zatrudnienia informacje na temat pracy nierejestrowanej odnosiły się do sytuacji z pierwszych 9 miesięcy 2014 roku (styczeń - wrzesień). Pierwsza część Działu B (poświęconego tematyce pracy nierejestrowanej) została skierowana do wszystkich badanych osób. Pytania w niej zawarte miały na celu ustalenie opinii na temat przyczyn podejmowania pracy nierejestrowanej oraz rodzajów tych prac. Następna część obejmowała zagadnienia korzystania przez gospodarstwo domowe z usług osób wykonujących pracę nierejestrowaną - częstotliwość tych prac i rodzaj świadczonych usług. W dalszej części ankiety pytania dotyczyły statusu zatrudnienia respondentów - czy prowadzą działalność gospodarczą, mają własną firmę i zatrudniają pracowników lub prowadzą gospodarstwo rolne. Ostatnie pytania dotyczyły informacji na temat podejmowania pracy nierejestrowanej przez samych respondentów, jej częstotliwości, charakterystyki podmiotów ich zatrudniających oraz wysokości dochodów uzyskanych z pracy nierejestrowanej - w tym ich procentowy udział w ogólnych dochodach netto. Dalsze plany dotyczące zbierania informacji w zakresie tematów objętych badaniem modułowym Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana. Zagadnienie pracy nierejestrowanej będzie nadal badane przez GUS w formie cyklicznego badania modułowego BAEL. Rozważane jest natomiast: zbieranie informacji dotyczącej tego zagadnienia w odniesieniu do całego badanego roku, a nie tylko jego pierwszych trzech kwartałów (wówczas realizacja badania przesunięta musiałaby być na I kwartał roku), zwiększenie próby do tego badania (zamiast na ¼ próby badanie modułowe prowadzone byłoby na połowie kwartalnej próby mieszkań do BAEL), co związane jest z pogarszającymi się wskaźnikami odpowiedzi przy BAEL, a co za tym idzie także przy badaniach modułowych. Od 2016 roku w ankiecie do badania podstawowego BAEL zostało włączone pytanie dotyczące rodzaju umowy, w oparciu o jaką pracuje respondent. Po uzyskaniu wyników z poszczególnych rund badania w 2016 roku dane te będą analizowane i na podstawie wniosków uzyskanych w wyniku tych analiz GUS podejmie decyzję co do dalszego sposobu gromadzenia i prezentowania zakresu informacji odnoszących się do zagadnienia nietypowych form zatrudnienia. W Załączniku nr 1 zostały przedstawione wybrane dane z wyżej opisanego badania modułowego BAEL. 4

Dane pozyskiwane z badań przedsiębiorstw oraz szacunki z wykorzystaniem źródeł administracyjnych Pytania dotyczące liczby osób, z którymi jednostka zawarła umowy cywilno-prawne (odrębnie umowy zlecenia i umowy o dzieło), a które nigdzie nie są zatrudnione na podstawie stosunku pracy (z liczby tej wyodrębniane są osoby, które przebywają na emeryturze lub rencie) włączono do badania Pracujący w gospodarce narodowej. Badanie to prowadzone jest poprzez przedsiębiorstwa obejmujące podmioty gospodarcze o liczbie pracujących powyżej 9 osób i jednostki budżetowe niezależnie od liczby pracujących. Dane zostały przedstawione w Załączniku nr 2. Takich informacji nie można pozyskać z badania jednostek o liczbie pracujących do 9 osób, które prowadzone jest metodą reprezentacyjną na próbie 4%. Zawartość informacji w tym badaniu ograniczona jest do niezbędnego minimum, a wylosowane jednostki i tak niechętnie sporządzają to sprawozdanie. Ponadto niewielka próba, na podstawie której badane są te jednostki, nie dawałaby możliwości dostarczenia rzetelnej informacji na ten temat. Aby jednak sprostać wnioskom zgłaszanym do GUS przez odbiorców danych statystycznych w sprawie określenia skali zawieranych umów zlecenia lub o dzieło podjęto prace nad przygotowaniem odpowiednich szacunków. W tym celu wykorzystano dostępne w statystyce publicznej dane, tj. zarówno informacje pozyskane w ramach badań prowadzonych przez GUS jak i dane pochodzące z systemów administracyjnych Ministerstwa Finansów i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Po szczegółowej analizie tych danych od 2012 r. dla gospodarki narodowej ogółem szacujemy liczbę osób, z którymi została zawarta umowa zlecenie lub umowa o dzieło, a które nigdzie nie są zatrudnione na podstawie stosunku pracy, oraz z wyłączeniem osób, które pobierają emeryturę lub rentę. W poszczególnych latach liczby te kształtowały się następująco: 2012 r. - 1,35 mln osób, 2013 r. - 1,4 mln osób, 2014 r. - 1,3 mln osób. 5

Załącznik nr 1 "Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana" - badanie modułowe BAEL IV kw. 2014 r. Nietypowe formy zatrudnienia Tab.1 Struktura osób pracujących w nietypowych formach zatrudnienia w pracy głównej według płci i rodzaju umowy Ogółem WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem mężczyźni kobiety w % Ogółem 100,0 100,0 100,0 Umowy cywilno-prawne 83,9 81,2 86,6 w tym: umowa zlecenie 65,7 56,7 75,9 umowa o dzieło 9,9 14,2 4,9 pozostałe umowy cywilno-prawne 8,3 10,2 5,8 Umowa o świadczenie usług przez samozatrudnionego prowadzącego działalność gospodarczą 16,1 18,8 13,4 Tab.2 Struktura osób pracujących w nietypowych formach zatrudnienia w pracy głównej według rodzaju umowy oraz płci i grup wieku Osoby które pracowały w głównej pracy na: WYSZCZEGÓLNIENIE umowy cywilnoprawne: umowę o pozostałe świadczenie umowy usług przez cywilnoprawne (kontrakt Ogółem samozatrudnionego ogółem umowę umowę o zlecenie dzieło menedżerski, prowadzącego formy działalność mieszane, gospodarczą inne) w % OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 15-24 lat 20,9 24,0 26,3 29,1-4,5 25-34 27,6 27,6 29,1 27,5 15,5 27,7 35-44 21,7 19,4 16,1 13,0 53,4 34,7 45-59 20,4 18,9 18,3 20,3 22,4 27,7 60 lat i więcej 9,4 10,1 10,2 10,1 8,6 5,4 Mężczyźni 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 15-24 lat 20,4 23,4 24,2 37,7-7,1 25-34 28,3 28,4 33,6 17,0 15,4 28,6 35-44 21,0 16,8 13,3 13,2 41,0 38,6

45-59 21,2 20,5 18,5 18,9 33,3 22,9 60 lat i więcej 9,1 10,9 10,4 13,2 x x Kobiety 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 15-24 lat 21,4 24,7 28,3 - - - 25-34 27,2 27,2 25,4 68,8 x 25,6 35-44 22,6 21,6 18,5 x 72,2 27,9 45-59 19,3 17,3 18,1 x - 34,9 60 lat i więcej 9,5 9,2 9,7 - x 11,6 (-) - zjawisko nie wystąpiło x- wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe

Tab.3 Struktura osób pracujących w nietypowych formach zatrudnienia w pracy głównejwedług rodzaju umowy oraz płci i przyczyny wyboru takiej formy zatrudnienia Osoby które pracowały w głównej pracy na: umowy cywilnoprawne: ogółem umowę zlecenie umowę o dzieło pozostałe umowy cywilnoprawne (kontrakt menedżerski, formy mieszane, inne) w % OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Własny wybór, taka forma zatrudnienia była korzystniejsza 24,4 19,8 15,7 17,4 55,2 48,7 Brak wyboru, pracodawca oferował wyłącznie możliwość zatrudnienia w takiej formie 75,6 80,2 84,3 82,6 44,8 51,3 Mężczyźni 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Własny wybór, taka forma zatrudnienia była korzystniejsza 26,9 20,9 13,7 22,6 57,5 52,9 Brak wyboru, pracodawca oferował wyłącznie możliwość zatrudnienia w takiej formie 73,1 79,1 86,3 77,4 42,5 47,1 Kobiety 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Własny wybór, taka forma zatrudnienia była korzystniejsza 21,6 18,6 17,2-52,6 41,9 Brak wyboru, pracodawca oferował wyłącznie możliwość zatrudnienia w takiej formie 78,4 81,4 82,8 100,0 47,4 58,1 (-) - zjawisko nie wystąpiło WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem umowę o świadczenie usług przez samozatrudnionego prowadzącego działalność gospodarczą

"Nietypowe formy zatrudnienia i praca nierejestrowana" - badanie modułowe BAEL IV kw. 2014 r. Praca nierejestrowana Tab.1 Osoby wykonujące pracę nierejestrowaną w 2014 r. (I-III kwartał) i ich udział w populacji pracujących w analogicznym okresie odniesienia Wyszczególnienie Wykonujący pracę nierejestrowaną Udział w populacji pracujących¹ w tys. w % Ogółem 711 4,5 Mężczyźni 510 5,8 Kobiety 202 2,9 Miasta 355 3,7 Wieś 357 5,8 ¹ Za ogół wszystkich pracujących przyjęto liczbę pracujących BAEL wyznaczoną jako średnia arytmetyczna dla tej zbiorowości z trzech pierwszych kwartałów 2014 roku Tab.2 Średnia liczba dni przepracowanych w 2014 roku (I-III kwartał) przez osoby wykonujące pracę nierejestrowaną Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś Ogółem 35,8 33,9 37,2 Mężczyźni 32,7 34,0 31,8 Kobiety 41,4 33,8 47,1 Tab.3 Średni dochód z pracy nierejestrowanej w badanym miesiącu uzyskiwany przez osobę wykonującą tę pracę Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni Kobiety Miasta Wieś w zł Przeciętny dochód 842 906 722 784 888 Styczeń 217-217 100 275 Luty 1200-1200 1200 - Marzec 850-850 200 1500 Kwiecień 525 525-525 - Maj 460 567 380 190 663 Czerwiec 716 833 540 452 1113 Lipiec 789 696 1350 693 886 Sierpień 905 853 1014 864 928 Wrzesień 957 1080 695 1054 891 (-) - zjawisko nie wystąpiło

Tab.4 Osoby wykonujące pracę nierejestrowaną według typu pracodawcy oraz rodzaju ostatnio wykonywanej pracy W tym typ pracodawcy: Wyszczególnienie Ogółem firma prywatna lub spółdzielnia osoba prywatna w systemie lub osoba pracy pracująca na chałupniczej / własny rachunek innym systemie niż chałupniczy w tys. OGÓŁEM 711 507 189 w tym: Handel 28 9 16 Usługi budowlane i instalacyjne 103 58 46 Remonty i naprawy budowlano-instalacyjne 96 59 38 Przeglądy i naprawy samochodów oraz innych maszyn 21 19 - Usługi transportowe 13 7 6 Usługi fryzjerskie, kosmetyczne 9 9 - Usługi turystyczne i gastronomiczne 14 9 5 Doradztwo księgowe, prawne 20 9 5 Korepetycje 16 16 - Usługi krawieckie 12 12 - Prace domowe 13 10. Opieka nad dzieckiem lub starszą osobą 32 32 - Prace ogrodniczo-rolne 158 143 14 Działalność produkcyjna 25-25 Usługi sąsiedzkie 63 63 - w tym: prace ogrodniczo-rolne 44 44 - Inne 43 19 20 (-) - zjawisko nie wystąpiło (.) - szacunek mniejszy niż 5 tysięcy, konkretna wartość niepodana ze względu na wysoki losowy błąd próby

Załącznik nr 2 TABL. 1. OSOBY Z KTÓRYMI W OKRESIE OD 1 I DO 31 XII ZAWARTO UMOWĘ ZLECENIA LUB UMOWĘ O DZIEŁO, WEDŁUG SEKCJI PKD 2007 a WYSZCZEGÓLNIENIE SPECIFICATION Osoby a z którymi w okresie od 1 I do 31 XII roku sprawozdawczego zawarto umowę zlecenia, a które nie są nigdzie zatrudnione na podstawie stosunku pracy. Osoby a z którymi w okresie od 1 I do 31 XII roku sprawozdawczego zawarto umowę o dzieło, a które nie są nigdzie zatrudnione na podstawie stosunku pracy. 2013 2014 2013 2014 O G Ó Ł E M 1021,2 965,9 227,0 202,8 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 10,9 12,3 9,8 7,0 Górnictwo i wydobywanie 1,7 1,7 1,1 0,7 Przetwórstwo przemysłowe 132,2 134,9 36,0 39,5 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 2,1 1,9 0,4 0,3 Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 11,9 10,2 3,3 2,2 Budownictwo 36,8 27,1 14,4 11,6 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 131,8 113,3 18,1 15,5 Transport i gospodarka magazynowa 34,2 34,3 3,8 2,6 Zakwaterowanie i gastronomia 44,6 38,4 3,3 2,5 Informacja i komunikacja 24,7 20,2 10,0 13,7 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 21,1 23,4 2,5 2,3 Obsługa rynku nieruchomości 13,6 12,9 2,8 2,3 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 46,3 45,4 18,9 16,2 Administrowanie i działalność wspierająca Admnistracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe 371,7 340,1 44,6 33,5 zabezpiecznienia społeczne 33,9 37,7 7,7 6,7 Edukacja 42,3 46,3 27,7 23,4 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 32,1 36,7 4,2 2,2 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 24,3 25,0 16,2 19,5 Pozostała działalność usługowa 4,8 4,1 2,5 1,2 a. Łącznie z emerytami i rencistami. w tys. Ze względu na zaokrąglenia danych, w niektórych przypadkach sumy składników mogą się różnić od podanych wielkości "ogółem". Dane zostały naliczone na podstawie wyników badania prowadzonego poprzez przedsiębiorstwa o liczbie pracujących powyżej 9 osób i jednostki budżetowe niezależnie od liczby pracujących, na formularzu Z-06 (sprawozdanie o pracujących, wynagrodzeniach i czasie pracy).

ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Informacja dotycząca kontroli w zakresie zgłaszania do ubezpieczeń społecznych z tytułu umów cywilnoprawnych Warszawa Kwiecień 2016 r.

Spis treści Wprowadzenie...3 I. Dane i informacje statystyczne dotyczące liczby i wyników kontroli płatników składek przeprowadzonych w latach 2010 2015...5 1.1 Zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych...9 1.2 Prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład...10 II. Ustalenia kontroli płatników składek w zakresie zgłaszania do ubezpieczeń społecznych z tytułu umów cywilnoprawnych...12 2.1 Praca na rzecz własnego pracodawcy...14 2.1.1 Praca na rzecz własnego pracodawcy w opiece zdrowotnej...17 2.1.2 Praca na rzecz własnego pracodawcy w przetwórstwie przemysłowym...20 2.2 Umowy o dzieło...22 2.3 Umowy zlecenia zbiegi...28 2.4 Agencje pracy tymczasowej...33 2.5 Samozatrudnienie...38 III. Krytyka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych prasa...46 IV. Działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie kontroli płatników składek w celu zwiększenia efektywności wykrywania potencjalnych nieprawidłowości w sferze ubezpieczeń społecznych...48 Podsumowanie...50 2

WPROWADZENIE Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne obywateli oraz dystrybucją świadczeń (np. emerytur, rent, zasiłków chorobowych lub macierzyńskich) w wysokości i na zasadach ustalonych w przepisach powszechnie obowiązujących. Zadania ZUS określa ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121 z późn. zm.), zwaną dalej ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych. Należą do nich m.in.: realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych, a w szczególności: stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń, chyba że na mocy odrębnych przepisów obowiązki te wykonują płatnicy składek, wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń podlegających finansowaniu z funduszy ubezpieczeń społecznych lub innych źródeł, prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek, orzekanie przez lekarzy orzeczników Zakładu oraz komisje lekarskie Zakładu dla potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych; opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu zabezpieczenia społecznego; realizacja umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych; wystawianie osobom uprawnionym do emerytur i rent z ubezpieczeń społecznych imiennych legitymacji emeryta-rencisty, potwierdzających status emeryta-rencisty; dysponowanie środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych oraz środkami Funduszu Alimentacyjnego; opracowywanie aktuarialnych analiz i prognoz w zakresie ubezpieczeń społecznych; kontrola orzecznictwa o czasowej niezdolności do pracy; kontrola wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań zleconych Zakładowi; wydawanie Biuletynu Informacyjnego; popularyzacja wiedzy o ubezpieczeniach społecznych. Zakład wykonuje również zadania określone w innych ustawach lub zlecone przez inne instytucje, np. gromadzi dane osobowe płatników składek dla Narodowego Funduszu Zdrowia lub identyfikuje składki przesyłane na indywidualne konta w otwartych funduszach emerytalnych. Jednym z wyżej wymienionych ustawowych zadań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest kontrola wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań zleconych Zakładowi. Zakład stoi na straży praw i obowiązków, zarówno płatników składek, jak i ubezpieczonych oraz równego traktowania podmiotów występujących w obszarze ubezpieczeń społecznych. Obowiązek prowadzenia kontroli wynika z art. 68 ust. 1 pkt 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który reguluje zakres działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. 3