OGRODY ISLAMU Ogrody powstawały w krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu już w starożytności i były nierozerwalnie związane z pałacem. Łącząc elementy sztuki perskiej, hellenistycznej, rzymskiej, starochrześcijańskiej i bizantyjskiej islam dostosował je do swoich potrzeb i stworzył sztukę o jednolitym stylu, który jest połączeniem cech architektury wszystkich podbitych krajów. Na wszystkich, zajętych przez siebie terenach, Arabowie budowali ogrody. Najsłynniejsze powstały w stolicach trzech kalifatów: Kajruanu, Bagdadu i Damaszku oraz na terenach współczesnej Hiszpanii, w Grenadzie i Sewilli. Cechy ogrodów islamu: Dziedziniec otoczony kolumnadą- najbardziej powszechna forma wczesnego islamu. Miały kształt prostokąta lub kwadratu. Podział ogrodów na małe wnętrza. Gromadzenie licznych gatunków flory, na małym obszarze. Ogrody, podobnie jak wirydarze klasztorne przez ścieżki, są często podzielone na geometryczne części, przez kanały, zmierzające do centrum. Woda tworzy główny element ogrodu. Ogrody Maurów - są dziedzictwem atrium i perystylu. Posiadają, więc podobne cechy: Są otoczone murem. Mają ozdobny, kwiecisty dziedziniec, otoczony przez pomieszczenia mieszkalne i krużganki. Liczba dziedzińców zależy od wielkości założenia podobnie jak w domach rzymskich i założeniach klasztornych. Odznaczają się elegancją architektonicznych form dekoracyjnych. Arkady, drzwi i okna - traktowane są jako elementy przyciągające wzrok. Ogród Arabski charakteryzowała zwarta kompozycyjnie całość, złożona z wnętrz przeciwstawionych krajobrazowi. 1 Wnętrza ogrodowe są ściśle powiązane z mieszkalnymi, które podobnie jak 1 Stępniewska Barbara. Kompozycja zieleni.. Część II. Średniowiecze. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej. Wrocław, 1993, s. 226 1
w przypadku budowli mauretańskich, klasztornych i rzymskich, otaczają je z trzech lub czterech stron. Arabska sztuka, poezja i ogrody bardzo mocno przemówiły do wyobraźni chrześcijańskich mieszkańców Europy, głównie w XII wieku. Dlatego też, szczególnie w krajach południowych, na Półwyspie Iberyjskim i na Sycylii znajdujemy wpływy sztuki arabskiej. W kulturze islamskiej, podobnie jak w chrześcijańskiej ogród stał się ucieleśnieniem raju. Określenie raju (greckie paradeisos - ogród, raj ) wywodzi się z perskiego pairi daeza oznaczającego przestrzeń ograniczoną, zamkniętą. 2 Z czasem pojęcie ogrodu zaczęło zlewać się w jedno z pojęciem raju i tak wszedł do tradycji europejskiej wirydarz czy Hortus conclusus, ogród zamknięty, ograniczony murem, który symbolizował chrześcijański eden. Podobnie jak w wirydarzach klasztornych czy świeckich, w ogrodach arabskich a wcześniej perskich główny element ogrodu tworzy woda. Zbiorniki, oczka wodne, fontanny pełnią tu zasadniczą rolę. Woda definiuje przestrzeń, chłodzi powietrze, jest źródłem dźwięków. Jest też ważnym symbolem - fontanną życia (podobnie jak w świadomości średniowiecznych chrześcijan). Dna małych kanałów wykładano marmurem, dna basenów glazurowanymi płytkami fajansowymi, a brzegi kwadratowymi płytkami ceramicznymi barwionymi na niebiesko, nazywanymi azulejos, a zastosowanymi po raz pierwszy w XII wieku w Sewilli. Odnajdujemy je także na posadzkach patio i w dekoracjach stopni schodów. Niedostatek wilgoci w glebie spowodował, że partery umieszczano poniżej poziomu alejek, które tworzyły wyższe pomosty, murowane, wyłożone cegłami, marmurem, glazurowanymi płytkami, wysypane kolorowym żwirem lub piaskiem. Dzięki takiemu rozwiązaniu można było nawadniać cały teren. W ogrodach tych rzeźba nie występowała, a dekoracje ograniczały się do kanałów, basenów, ławek i donic z roślinami. Jednym z niewielu przedstawień figuralnych, zabrania ich Koran, jest kamienna fontanna podtrzymywana przez dwanaście lwów. Znajduje się na, otoczonym przez ażurowe krużganki, wybudowanym przez Muhammada V (1353-1391) w zespole pałacowym Alhambra w Grenadzie, Dziedzińcu Lwów. Zamiast przedstawień figuralnych, rozwija się w sztuce arabskiej ornamentyka abstrakcyjna plecionki, łuki rzeźbione w delikatne, ażurowe koronki, ozdobne napisy kaligraficzne. 2 Lisowska Elżbieta. Ogrody ziemi i raju, umysłu i duszy: Persja w Wschód. Ogrody zwierciadła kultury. Kraków, 2004, s. 19-35. 2
Dziedzińce w budowlach arabskich mają różny wystrój. Bywają wysypane żwirem, prawie w całości, jak obecnie Dziedziniec Lwów (Fot. 18), wyłożone mozaiką z płyt i drobnych kamieni, jak Patio de la Reja. Rośliny umieszczane są wtedy w ozdobnych donicach lub posadzone na pozostawionych, niewielkich kawałkach ziemi. Najczęściej jednak są wypełnione wodą i roślinnością. Barwne partery kwiatowe, formowane także z drzew i krzewów, są tu równie istotne jak woda. Rośliny w ogrodach arabskich często były siane czy sadzone w skomplikowane wzory, rysunki i napisy (arabeski). Ze względu na sprzyjający klimat i zastosowanie na szeroka skalę różnych sposobów i urządzeń nawadniających, arabskie ogrody mogły się poszczycić ogromną różnorodnością roślin (Tabela na końcu). Przyczyniło się do tego także zainteresowanie ogrodami władców islamu, którzy sprowadzali egzotyczne rośliny ze wszystkich stron świata. Z powodu gorącego klimatu arabski ogród miał być oazą cienia i spokoju, dlatego też pomiędzy drzewami rozpinano jako naturalne przegrody, rośliny pnące. Otoczone nimi były również ażurowe murki, trejaże, loggie i balkony. Plan ogrodów Alhambry. Grenada. 3
Podział ogrodu na małe części tworzy układ wieloprzestrzenny, o charakterystycznej strukturze dziedzińcowej. Dziedzińce ogrodowe przypominają układ w perystylu rzymskim lub w wirydarzu klasztornym. 3 Ogród arabski miał oddziaływać na ciało i duszę, wzbudzać emocje. Liczyła się tu wartość symboliczna. Symbolem była nie tylko woda, ale też geometria, ład i harmonia, jako odbicie raju. Ogrody islamu spełniały funkcje wypoczynkową i rozrywkową. Dlatego też można tu znaleźć, podobnie jak w średniowiecznych ogrodach europejskich, szereg elementów małej architektury, jak: altany, kioski, ławki, trejaże, murki. Kultura arabska wpłynęła na rozwój geometrycznych założeń ogrodowych, od Europy po Daleki Wschód, zarówno, jeśli chodzi o kompozycje całych założeń ogrodowych, jak i ich poszczególnych części. Zestawienie wybranych roślin ogrodów islamu Drzewa Nazwa polska Nazwa łacińska Nazwa polska Nazwa łacińska Brzoskwinia Persica vulgaris Jabłoń Malus Cedr Cedrus libanii Magnolia Magnolia stellata Cyprys Chamaecyparis Palma daktylowa Phoenix dactylifera Cytryna Citrus limon Pigwa pospolita Cydonia oblonga Eukaliptus Eucalyptus Platan Platanus Granat Punica granatum Pomarańcza Citrus Krzewy Nazwa polska Nazwa łacińska Nazwa polska Nazwa łacińska Bukszpany wieczniezielony Baxus sempervirens Migdałowiec zwyczajny Prunus dulcis Cis pospolity Taxus baccata Oleander Nerium oleander 3 Majdecki Longin. Historia ogrodów. PWN, Warszawa, 1978, s. 90 4
Henna Lawsonia inermis Tamaryszki Tamarix Jaśmin Jasminum Wawrzyn szlachetny Lauru nobilis Kwiaty Fiołek Viola Malwa Alcea rosa Goździk Dianthus Narcyz Narcisus Grążel Żółty Nuphar lutea Piwonia Paeonia Grzybień biały Nymphaea alba Róża Rosa Hiacynt Hyacinthus Rumian żółty Anthemis tinctoria Lilia Lilium Tulipan Tulipa Mak lekarski Papaver somiferum Zawilec Anemone nemorosa Pnącza Bluszcz pospolity Hedera helix Powojniki Clematis Bugenwilla wspaniała Bougenwilla spectabilis Winorośl Vitis mgr inż. Dorota Pająk 5