Tu rządzą tuszki i krysze Michał Oleszko Kuczma przyczynił się do stworzenia systemu oligarchicznego, próbował go kontrolować, Juszczenko z oligarchami się przyjaźnił, natomiast Janukowycz postanowił stworzyć własny klan. Ogłoszona w sierpniu 1991 roku niepodległość Ukrainy była rezultatem kompromisu zawartego między obozem narodowo-demokratycznym oraz przedstawicielami komunistycznej nomenklatury. To zagwarantowało pokojowe wyjście ze struktur ZSRR i uniknięcie w kolejnych latach białoruskiego i rosyjskiego scenariusza, ale równocześnie uniemożliwiło przeprowadzenie systemowej transformacji, która pozwoliłaby Ukrainie dołączyć do procesów zachodzących w Europie Środkowej. Ukraina wybrała własną drogę rozwoju, mimo proeuropejskiej retoryki, a częściowo nawet faktycznych działań w rzeczywistości realizowała politykę dwuwektorowości w polityce zagranicznej i budowanie specyficznego systemu ekonomiczno-politycznego wewnątrz kraju. Trzecia siła, która odegrała znaczącą rolę w procesie odzyskiwania niepodległości, czyli studenci, całe młode pokolenie, które głodowało na dzisiejszym placu Niepodległości, rozbijając tam pierwszy namiotowy Majdan, zostało odsunięte od możliwości oddziaływania na procesy polityczne w pierwszych najważniejszych latach ukraińskiej niepodległości. Nomenklatura wespół z opozycją podwyższyła cenzus wiekowy, uniemożliwiając studenckim liderom start w wyborach parlamentarnych w 1994 roku. Taki oto pakt zabezpieczający pozycje demokratów i czerwonych dyrektorów. Podobne sojusze w późniejszych latach będą wielokrotnie powtarzane przez przedstawicieli, zdawałoby się, oponenckich sił. Klany ruszają na Kijów Zdaniem ukraińskiego ekonomisty Ołeksandra Paschawera, to właśnie brak odpowiednich, rozumiejących zachodzące procesy i mających wizję elit spowodował, że Ukraina nie zdołała wykorzystać swojego potencjału. Początkowo wydawało się, że na Ukrainie obserwujemy procesy podobne do zachodzących w innych państwach postkomunistycznych. Czyli część nomenklatury, wykorzystując sytuację, zawłaszcza własność państwową i prywatyzuje w ten sposób gospodarkę. Jednak wkrótce okazało się, że po pierwsze, kraj jest większy niż na
Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze 59 przykład Polska (co za tym idzie możliwość grabieży jest również proporcjonalnie większa), po drugie, w regionach wykorzystując miejscowy potencjał zaczęły powstawać grupy wpływu, w których przecinały się kwestie ekonomiczne, polityczne i zwyczajny kryminał. Za czasów pierwszego prezydenta niepodległej Ukrainy Leonida Krawczuka wybuchały głośne afery, jak na przykład unicestwienie handlowej Floty Czarnomorskiej. Opozycja oskarżała prezydenta o udział w tym skandalu. Jednak w tle tych głośnych afer wyrastało zjawisko znacznie groźniejsze walka o wpływy w regionach prowadziła do konsolidacji miejscowych elit, a w konsekwencji do pełnego podporządkowania im miejscowego biznesu, w tym również czarnego, oraz wzięcia pod kontrolę struktur miejscowej władzy. O tym, jak ciężkie były to procesy, świadczą krwawe walki pomiędzy konkurentami w Donbasie, a również na Krymie w latach dziewięćdziesiątych poprzedniego wieku. Strzelanie z granatników, wysadzanie trybuny podczas meczu czy rozstrzelanie konkurentów na lotnisku obrazują, jak bardzo brutalna była walka o wpływy. Miejscowa elita gospodarcza była powiązana z kryminalistami, to oni często de facto ją tworzyli, i z miejscową władzą. Z czasem w regionalnych grupach ujawniły się ambicje wyjścia na poziom ogólnokrajowy. Pierwszą była dniepropietrowska rodzina, której pojawienie się w strukturach władz ukraińskich wiąże się z wygraną w wyborach prezydenckich 1994 roku Leonida Kuczmy, pochodzącego z Dniepropietrowska (przez lata był dyrektorem generalnym zakładów rakietowych Piwdenmasz). Żeby zrozumieć, dlaczego pierwszy klan, który przejął władzę na Ukrainie, pochodził z tego miasta, należy pojąć jego fenomen w czasach radzieckich. Do lat osiemdziesiątych XX wieku było to miasto zamknięte, w zakładach Piwdenmasz powstało większość radzieckich rakiet balistycznych ze Strzelanie z granatników, wysadzanie trybuny podczas meczu czy rozstrzelanie konkurentów na lotnisku obrazują brutalną walkę o wpływy na Ukrainie. słynnymi i siejącymi strach na Zachodzie Satanami. W szczytowym momencie fabryka zatrudniała 100 tysięcy osób, było to de facto miasto w mieście, na przykład miało własną linię trolejbusową. Do dzisiaj produkuje się tam rakiety kosmiczne. Z pracą w tym zakładzie wiązał się więc duży potencjał intelektualny i odpowiednio wysoka pozycja dyrektor fabryki był podporządkowany bezpośrednio Komitetowi Centralnemu w Moskwie. Do tego w Dnieprodzierżyńsku i Dniepropietrowsku właśnie karierę partyjną rozpoczynał Leonid Breżniew. Przyszły I sekretarz KC KPZR doszedł do władzy dzięki przewrotowi pałacowemu, usuwając Nikitę Chruszczowa przy wsparciu Komunistycznej Partii Ukrainy. Potwierdzeniem statusu miasta w czasach ZSRR było to, że znajdowało się tam jedyne poza Moskwą ministerstwo czarnej metalurgii.
60 Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze Breżniew ściągnął do Moskwy wielu swoich współpracowników z Dniepropietrowska, dlatego mówi się, że była to dniepropietrowska Rodzina 1. Wtedy też pojawiło się powiedzenie: nie musisz urodzić się szczęśliwym, wystarczy, że urodziłeś się w Dniepropietrowsku. Leonid Kuczma również ściągnął wielu współpracowników i przedstawicieli miejscowej elity do Kijowa. Były to różne osoby: premierem został pochodzący z Dniepropietrowska Pawło Łazarenko (związany biznesowo, później także politycznie z Julią Tymoszenko). Łazarenko miał duży apetyt na władzę i wkrótce popadł w konflikt z Kuczmą. Zdymisjonowany w 1997 roku, stworzył wraz z Tymoszenko populistyczną partię Hromada, która dostała się do parlamentu w 1997 roku. W 1999 roku Łazarenko został oskarżony o korupcję jednak wcześniej udało mu się uciec. Złapano go w Stanach Zjednoczonych, odsiedział kilka lat więzienia. Ukraińska prokuratura próbowała powiązać Tymoszenko ze sprawą Łazarenki na razie bezskutecznie. Łazarenko stał się symbolem korupcji wśród ukraińskich polityków, w 2008 roku wszedł do pierwszej dziesiątki najbardziej skorumpowanych urzędników według listy sporządzonej przez Bank Światowy. Dzisiaj być może niektórzy ukraińscy politycy i wysocy urzędnicy w swoich rezydencjach, przewyższających wartością to, co posiadał Łazarenko, śmieją się czasami na wspomnienie tego wielkiego korupcjonisty. Są bowiem ostrożniejsi, a schematy przez nich stworzone bezpieczniejsze. Łazarenko zapewne przyczynił się do zachowania większej ostrożności przez kolejne pokolenia ukraińskich polityków. Kuczma, ojciec systemu Leonid Kuczma zwyciężył w wewnątrzklanowej walce, przypłacił to jednak osłabieniem własnego zaplecza. Musiał sięgnąć po zasoby z innych regionów, tym bardziej że miejscowe elity również miały ambicje wyjść poza regionalne ramy. Ambicje przejawiał klan kijowski, z politycznym zapleczem w postaci Socjaldemokratycznej Partii Ukrainy współpracującej z Wiktorem Medwedczukiem oraz braćmi Surkis i byłym prezydentem Krawczukiem. Ich relacje z Kuczmą nie były proste, jednak ostatecznie to właśnie Medwedczuk stał się ostatnim szefem Administracji Prezydenta Kuczmy. Dziwny to był zwolennik socjaldemokracji: z jednej strony jego partia wydawała szereg książek poświęconych myśli lewicowej, a z drugiej potrafił wprawić w osłupienie europejskich kolegów, przylatując na Międzynarodówkę Socjaldemokratyczną prywatnym samolotem. To Medwedczuk stał za temnykamy, czyli poleceniami rozsyłanymi do redakcji w przededniu kampanii wyborczej 2004 roku. Już wtedy jego relacje z Władimirem Putinem i ówczesnym kuratorem Ukrainy ze strony Kremla Dmitrijem Miedwiediewem wychodziły poza ramy formalnych kontaktów.
Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze 61 W 2004 roku kandydatem obozu władzy w wyborach prezydenckich został Wiktor Janukowycz. Przedstawiciel klanu donieckiego, którego na salony Kijowa wprowadził prezydent Kuczma. Wiktor Janukowycz jako gubernator obwodu donieckiego cieszył się poparciem miejscowych grup biznesowych, a przede wszystkim zaufaniem oligarchy Rinata Achmetowa. Jak mówiła później jego sekretarz prasowa Anna Herman, wyrastał w surowych warunkach ulicy i życie się z nim nie cackało, przeciwnie: hartowało go. Herman była dziennikarka Radia Swoboda, którą urzekł ten silny i surowy mężczyzna, miała na myśli dwa wyroki więzienia, które Janukowycz odsiedział w młodości. Cham, bo taką ksywkę podobno miał dzisiejszy prezydent w młodości, został premierem. I tak donieccy wytyczyli swój szlak do najwyższych posad państwowych. Cham taką ksywkę miał Janukowycz w młodości odsiedział dwa wyroki i został premierem. Donieccy rozpoczęli drogę do najwyższych posad państwowych. Leonid Kuczma potrzebował wsparcia dużego kapitału, wyznaczył sobie rolę koordynującego poszczególne klany taki układ zapobiegał dużym, otwartym konfliktom. Oligarchowie bogacili się nie narzekała również rodzina Kuczmy w osobie jego zięcia Wiktora Pinczuka. W zamian władza mogła liczyć na oligarchów. Również opozycję na czele z Batkiwszczyną i Naszą Ukrainą wspierali przedstawiciele dużego biznesu. Ukraińska polityka stała się coraz droższa. Tym samym powstał system, w którym biznes dawał pieniądze na działalność polityczną, a politycy zapewniali kryszę (dach) dla biznesu. Pomarańczowa rewolucja, której jednym z haseł było oddzielenie polityki od biznesu, nic nie zmieniła. Przeciwnie, to właśnie za prezydentury Wiktora Juszczenki ukraiński parlament po wyborach w 2006 i 2007 roku stał się bardziej nasycony przedstawicielami wielkiego biznesu. Każda partia, która zasiadła w Radzie Najwyższej, musiała mieć odpowiednie zaplecze biznesowe, nawet komuniści. Rada Najwyższa coraz bardziej przypominała spółkę akcyjną. Proces psucia państwa przybrał ogromne rozmiary. O ile jak mówiono za czasów Kuczmy korupcja sprowadzała się najczęściej do jednego nieformalnego podatku, o tyle w czasach Juszczenki nie było wiadomo, komu i ile trzeba płacić. Skorumpowano sądy, każda siła polityczna wykorzystywała je bowiem do walki ze swoimi oponentami. Nie zrealizowano również szumnego hasła bandyci do więzień. Przedstawiciele Partii Regionów początkowo rzeczywiście żyli w strachu, niektórzy opuścili nawet w popłochu kraj na czele z Janukowyczem (miał przebywać kilka miesięcy w Karlowych Warach). Jednak nieporadność nowej władzy spowodowała, że już w drugiej połowie 2005 roku Janukowycz znów zwarł szeregi Partii Regionów. Okazało się, że nowa władza nie jest w stanie zmienić systemu, bo jest taką samą jego częścią i chce działać według tych samych schematów. Prezydent Juszczenko szybko zaczął szukać
62 Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze wsparcia wśród oligarchów, tyle że w odróżnieniu od Leonida Kuczmy nie potrafił zbudować systemu, w którym to on byłby zwierzchnikiem oligarchów. To oni zatem uzyskali jeszcze większe wpływy i dziś to oni kontrolują politykę, a za jej pomocą konkurują między sobą. Czarna księgowość Wiktor Juszczenko podczas swojej prezydentury stracił większość energii na konflikt z Julią Tymoszenko. Jego kontakty z oligarchami procentowały w postaci projektów takich jak Klinika Przyszłości, którym kierowała jego żona Kateryna. Kliniki wciąż nie ma, natomiast nie wiadomo, na co poszły środki na jej budowę przekazywane między innymi przez oligarchów. Jednak głównym grzechem byłego prezydenta (zdaniem ukraińskich ekspertów i obywateli) jest to, że przyczynił się on do powrotu Janukowycza do władzy. Najpierw jako premiera, a w 2010 roku głowy państwa. Nowa władza szybko podporządkowała sobie system sądowy o jakiejkolwiek niezawisłości można było pomarzyć. Parlament został zdegradowany, nie tylko w wyniku cofnięcia reformy ustrojowej z 2004 roku, ale przede wszystkim ze względu na poziom korupcji w ścianach Rady Najwyższej, gdzie powszechnym zjawiskiem stało się skupywanie deputowanych, tuszek. Janukowycz miał też ambitniejsze plany co do wykorzystania państwa dla własnych celów. Można to wyjaśnić, za Anną Herman, trudnym dzieciństwem, a także zapewne późniejszą walką o przetrwanie w Donbasie w trudnym okresie końca lat osiemdziesiątych i początku dziewięćdziesiątych XX wieku. Wyżywali tylko najsilniejsi, i oni brali wszystko. A Wiktor Janukowycz chciał mieć wszystko. Wizytówką takiego podejścia do życia jest jego rezydencja Międzygórze (Meżyhirja), położona na ogromnym terytorium, chroniona jak forteca, z obiektami powstałymi za dziesiątki milionów dolarów. Jednak to nie Międzygórze, prezydenckie lądowiska dla helikopterów i park lotniczy są największym problemem. To tylko niewielkie elementy systemu, który został zbudowany w postaci korupcyjnej piramidy. W porównaniu z czasami Kuczmy i Juszczenki, wzrósł nacisk korupcyjno-fiskalny. A podstawą systemu korupcyjnego jest otkat, czyli forma daniny od zawieranych kontraktów, umów i tak dalej, przekazywana na rzecz osób mających jakąkolwiek władzę. Skala tego zjawiska z europejskiej perspektywy jest niewyobrażalna. W rzeczywistości otkat stanowi równoległy system finansowy działający praktycznie w całej przestrzeni gospodarczej Ukrainy. Wiele mówiło się o tym przy okazji budowy infrastruktury na Euro 2012. Żeby zrozumieć, jak działa ten system, i w jakim stopniu jest to powszechna patologia, przyjrzyjmy się dwóm przykładom. Ze względu na bezpieczeństwo źródeł, piszę bez wskazania konkretnych nazwisk i instytucji. Przykład pierwszy: w jednym z wielkich przedsiębiorstw państwowych, a ściślej: zarządzającej strukturze, która kontroluje kilka
Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze 63 obiektów produkcyjnych o znaczeniu strategicznym, jest duży budżet na produkcję materiałów promocyjnych (audycji radiowych, filmów). Podpisuje się odpowiednią umowę z określoną firmą przetargi nie mają tu znaczenia. Budżet produkcji jest odpowiednio zawyżony (do prawników należy znalezienie odpowiednich zapisów, które to legalizują). I tak 30 tysięcy dolarów trafia do kieszeni jednego z ministrów, który wskazał danemu przedsiębiorstwu firmę do realizacji zlecenia. Przykład drugi: kierownictwo firmy podpisuje umowy na obsługę medialną swojej (państwowej) firmy, znów budżet jest wysoki. Firma, która otrzymuje zlecenie, wypłaca premie do kieszeni szefów państwowego przedsiębiorstwa. Skala otkatów jest ogromna. Według wielu informacji, jedną ze struktur państwowych, która zajmuje się tego typu działalnością, jest Państwowa Agencja do spraw Inwestycji i Zarządzania Projektami Narodowymi. Na jej czele stoi Wadym Kaskiw, aktywny uczestnik Otkat, czyli forma daniny, stanowi równoległy system finansowy działający praktycznie w całej przestrzeni gospodarczej Ukrainy. pomarańczowej rewolucji, jeden z liderów Pory młodzieżowego ruchu sprzeciwu, a następnie jej szef. Z organizacją Pora pożegnał się w atmosferze skandalu: jego byli koledzy oskarżali go, że wraz z nim z kasy zniknęło kilka milionów dolarów. W każdym razie, Kaskiw należy do tej grupy działaczy-polityków, którzy występowali przeciw Janukowyczowi, a później poszli dla niego pracować. Na Kaskiwa obecna władza ma wystarczająco kompromitujących materiałów. Jego Agencja słynie przede wszystkim z wydawania pieniędzy z budżetu, natomiast efekt jej działalności jak podkreślają eksperci jest praktycznie zerowy. Kaskiw zasłynął z podpisania umowy na budowę terminalu na gaz skroplony z hiszpańskim instruktorem narciarstwa, który nie miał odpowiednich pełnomocnictw dla reprezentowania firmy Gas Natural Femosa. Agencja ochoczo wydaje pieniądze na PR i różnego rodzaju projekty. Według dawnych współpracowników byłego szefa Pory, koledzy z tej organizacji wciąż prowadzą Kaskiwowi czarną księgowość. A ta pierze pieniądze z Administracji Prezydenta, i zapewne Rodziny czyli najbliższych współpracowników i zaufanych Janukowycza. Zadziwiające, jak łatwo europejscy biurokraci wierzyli jeszcze kilka miesięcy temu w zapewnienia Kijowa co do determinacji w walce z korupcją. Podkreślano pozytywne zmiany w ustawodawstwie. Tyle że na Ukrainie realność często jest poza prawem, zwłaszcza gdy mowa o prowincji. Ukraińskie statystyki walki z korupcją nie są wiarygodnym źródłem. W systemie, w którym korupcja na różnych szczeblach jest wysoka, oskarżonymi zostają często ci, którzy nie mają odpowiednich pleców, a ich stanowiska są atrakcyjnym łupem. Ci, którzy mają dobrą kryszę, nie muszą się martwić, że ktoś wypomni im zegarek za kilkadziesiąt tysięcy dolarów, drogi samochód i majątki, które kilka razy przewyższają ich oficjalne wynagrodzenie.
64 Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze Zresztą, często sędziowie, prokuratorzy, oficerowie milicji, urzędnicy mają zdolne żony, które odnoszą sukcesy w biznesie Polityka twardej ręki Kuczma przyczynił się do stworzenia systemu oligarchicznego i próbował go kontrolować, Juszczenko z oligarchami się przyjaźnił, natomiast Janukowycz postanowił stworzyć własny klan. Kuratorem projektu został jego syn Ołeksandr. W ciągu trzech lat prezydentury Wiktora Janukowycza biznes jego syna nieustannie rozkwita. Na przykład należący do niego Ogólnoukraiński Bank Rozwoju w 2010 roku posiadał 191 milionów dolarów aktywów, natomiast w roku 2013 aktywa wzrosły do 4,7 miliarda dolarów. Rodzina stała się jedną z najważniejszych grup oligarchicznych mających bezpośrednie przełożenie na władze. Z Rodziny rekrutuje się pierwszy wicepremier Serhij Arbuzow, minister finansów Jurij Kołobow, szef Państwowej Służby Podatkowej Ołeksandr Kłymenko. Rodzina kontroluje również struktury siłowe: na czele MSW stoi Witalij Zacharczenko, a Służbą Bezpieczeństwa Ukrainy kieruje Ołeksandr Jakymenko. Do tego Rodzina stara się zyskać kontrolę nad mediami: niedawno operację przejęcia jednego z największych ukraińskich holdingów medialnych UMH ( Korrespondent, Forbes, Komsomolska Prawda na Ukrainie, Argumenty i Fakty ) sfinalizował genialny (czyli przez kogoś podstawiony) chłopiec ukraińskiego biznesu dwudziestoośmioletni Serhij Kurczenko. Taki rozkład sił pozwala osiągać odpowiednie dywidendy eksperci wskazują, że korzystając z kryszy, Rodzina wykupuje po wartości niższej od rynkowej wiele obiektów przemysłowych. Do tego powszechne stało się rejderstwo, czyli przejmowanie cudzej własności. Zjawisko to na Ukrainie historią sięga lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia. Jednak obecnie jak wskazuje jeden z rozmówców, z pewnego ministerstwa celem przejęcia może być nawet mały biznes. Jeśli odnosi on sukces i stoi na przeszkodzie lub, przeciwnie, staje się interesujący dla Rodziny, to właściciele mają problem. Aby zabezpieczyć swoją pozycję i kontynuować ekspansywną politykę, potrzebne jest zapewnienie ciągłości politycznej kryszy. Odpowiednie zaplecze finansowe, medialne i siłowe miało zostać wykorzystane podczas wyborów prezydenckich w 2015 roku. O tym, że przedstawicielom ukraińskiej władzy nie można ufać, przekonał wszystkich, nie podpisując umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską, prezydent Wiktor Janukowycz. Jednak nie tylko on. Jedną z osób zaangażowanych w negocjacje dotyczące umowy był Andrij Klujew. Ten elegancki, przystojny polityk z dobrymi manierami mógł wzbudzać zaufanie europejskich partnerów. Jednak to tylko pozory. Klujew jako szef Rady Bezpieczeństwa i Obrony Ukrainy nieoficjalnie został wyznaczony na jednego z szefów kampanii wyborczej Janukowycza w 2015 roku, co świadczy
Michał Oleszko, Tu rządzą tuszki i krysze 65 o zaufaniu, jakim darzy go prezydent. Kampanie wyborcze od lat charakteryzują się brutalnością i brudnymi technologiami. Niektóre źródła twierdzą, że kiedy rozpoczęły się protesty w Kijowie, Klujew stanął na czele nieoficjalnej struktury, która miała na celu ich likwidację (włączając metody siłowe). To, że Klujew jest zaufanym człowiekiem Janukowycza, potwierdza również fakt, że jego brat Serhij stał się właścicielem firmy dzierżawiącej od państwa 127 hektarów ziemi, na której znajduje się między innymi prezydenckie Międzygórze. Przy okazji Klujewa i ostatnich protestów na Majdanie pojawia się również postać wspomnianego Kaskiwa. Jego były kolega z Pory oświadczył, że Kaskiw miał stanąć na czele sztabu, którego zadaniem jest przeciwdziałanie protestom i czarny PR przeciwko młodzieży wychodzącej na ulicę. Chodzi o walkę informacyjną i dyskredytację protestujących. Ukraińska władza jest skorumpowana i zajmuje się grabieżą własnych obywateli. Jej celem jest utrzymanie pozycji za wszelką cenę i niedopuszczenie, by obywatele patrzyli jej na ręce. Czy powiedzie się misja Kaskiwa, czy Janukowyczowi uda się zrealizować swój plan na 2015 rok, a jego Rodzinie ocalić skórę? To już pytanie o kolejny rozdział ukraińskiej historii.