1. Chronologia życia i działalności św. Pawła Podstawowym źródłem życia i działalności św. Pawła są jego listy i Dzieje Apostolskie, ale zarówno listy, jak i dzieło św. Łukasza nie zawierają żadnych absolutnych danych chronologicznych. Starożytność nie interesowała się takimi szczegółami, dlatego Łukasz opisując nawet tak ważne dla Kościoła wydarzenia, jak nawrócenie Pawła, czy Sobór Jerozolimski, nie starał się uporządkować ich chronologicznie i nie podał żadnych dat. Współczesne próby ustalenia i uporządkowania chronologii Pawła opierają się głównie na dwóch źródłach: na listach Pawła i na Dziejach Apostolskich. Oczywiście, ani listy, ani też Dzieje Apostolskie nie podają konkretnych dat, ale wspominają wydarzenia, które uczeni starają się zharmonizować z faktami, które przekazały źródła pozabiblijne. Chronologia opracowana na podstawie takiego materiału nie jest chronologią absolutną, lecz względną 1. 1.1 Dane chronologiczne listów św. Pawła Na konkretny fakt historyczny powołuje się Paweł w 2 Kor 11, 32-33, gdy wspomina swój pobyt w Damaszku, podczas którego był poszukiwany przez etnarchę króla Aretasa i został spuszczony w koszu przez okno w murze. Chodzi o króla Nabatejczyków Aretasa IV, który panował od 9 r. przed Chr. do 40 r. po Chr. Ze względu na długi czas rządów tego króla nie można dokładnie ustalić, kiedy miało miejsce wspomniane wydarzenie. Poza tym wiadomość ta nie jest ścisła, gdyż ze źródeł pozabiblijnych wiadomo, że Aretas IV nigdy nie panował w Damaszku, a Nabatejczycy mieli władzę w tym mieście tylko w I w. przed Chr., a nie w I w. po Chr. 2 Tekst 2 Kor 11, 32-33 nie ma zatem wartości historycznej i nie może pomóc w zrekonstruowaniu chronologii Pawła. Inne szczegóły dotyczące chronologii Pawła zawiera List do Galatów. W Ga 1, 17 Paweł pisze, że po swoim nawróceniu udał się do Arabii, a potem znowu powrócił (πάλιν σjπέζηρευα) do Damaszku. Z wypowiedzi tej można wnioskować, że Paweł przeżył nawrócenie w Damaszku, po nawróceniu przebywał jakiś czas w Arabii, a następnie powrócił do Damaszku. Nawrócenie Pawła nastąpiło w momencie, kiedy Kościół rozszerzył się już aż do Damaszku i był prześladowany przez Judejczyków. Paweł brał czynny udział w prześladowaniu chrześcijan, co wspomina kilkakrotnie w swoich listach (1 Kor 15, 9; Ga 1, 23; Flp 3,6; 1 Tm 1, 13). Fakt, że nawrócenie Pawła przypada w czasie, gdy Kościół prowadził intensywne misje i rozszerzył się aż do Damaszku, sugeruje, że miało to miejsce co najmniej od jednego do trzech lat po zmartwychwstaniu Chrystusa. Niektórzy uczeni przyjmują większą rozpiętość czasu, nawet do dziesięciu lat, ale jest to już duża przesada. I. Broer sądzi, że w oparciu o wypowiedzi Nowego Testamentu, apokryfów, Ojców Kościoła oraz literatury starożytnej okres rozwoju Kościoła po zmartwychwstaniu 3. W ten sposób punktem wyjścia dla ustalenia chronologii Pawła, w oparciu o fakty, na które powołuje się on w swoich listach, jest data śmierci i zmartwychwstania Jezusa, czyli 30 r. Nawrócenie Pawła miało więc miejsce w 31 lub 32 r. 1 U. SCHNELLE, Einleitung, 33-34 uważa, że chronologię absolutną pozwalają zrekonstruować dwa wydarzenia, które przytaczają Dzieje Apostolskie w związku z pobytem Pawła w Koryncie: dekret Klaudiusza nakazujący Judejczykom opuścić Rzym i rządy prokonsula Galliona w Koryncie (Dz 18, 2. 12-17). Analiza tych faktów pozwala jedynie na relatywne określenie czasu i nie daje podstaw do chronologii absolutnej. 2 I. BROER, Einleitung, II, 323-324. 3 Tamże, II, 325.
Według Ga 1, 18 Paweł: Potem po trzech latach udał się po raz pierwszy do Jerozolimy. Trzy lata później, to prawdopodobnie czas, jaki upłynął od jego nawrócenia, a nie od powrotu do Damaszku 4. Paweł udał się do Jerozolimy, aby spotkać się z Piotrem i przebywał u niego piętnaście dni (Ga 1, 18). Przed tym nie kontaktował się z apostołami w Jerozolimie i prowadził zupełnie niezależne od nich misje. O kolejnej wizycie w Jerozolimie wspomina Paweł w Ga 2, 1: Potem (ἔπειηα) po czternastu latach dałem się ponownie do Jerozolimy wraz z Barnabą, zabierając z sobą także Tytusa. Określenie ἔπειηα potem należy odnieść do pierwszej wizyty Pawła w Jerozolimie. Drugi pobyt Pawła w Jerozolimie był związany z Soborem Jerozolimskim, zwołanym przez apostołów, aby rozstrzygnąć problemy związane z prowadzeniem misji wśród pogan (Ga 2, 1-10). A zatem pomiędzy nawróceniem Pawła w Damaszku i Soborem Jerozolimskim upłynęło 17 lat. Sobór Jerozolimski został zatem zwołany około 17 lat od nawrócenia Pawła, a więc 48 lub nawet 49 r. 1.2 Dane chronologiczne Dziejów Apostolskich Dzieje Apostolskie potwierdzają aktywność Pawła w prześladowaniu uczniów Jezusa oraz jego pobyt i nawrócenie w Damaszku (Dz 9, 1-22; 22, 5-16; 26, 12-18), wspominają też ucieczkę Pawła z tego miasta w nocy przez mur (Dz 9, 23-25), a także pierwszą wizytę w Jerozolimie (Dz 9, 26-30). Wersja tych opisów różni się jednak od tego, co pisał na ten temat Paweł w swoich listach. Dzieje Apostolskie nie określają czasu opisywanych wydarzeń, inaczej przedstawiają pobyt Pawła w Jerozolimie, pomijają jego spotkanie z Piotrem. Szerzej natomiast została przedstawiona działalność Pawła przeciw chrześcijanom. Więcej miejsca poświęcają Dzieje Apostolskie kolejnemu przybyciu Pawła do Jerozolimy w towarzystwie Barnaby na Sobór Jerozolimski (Dz 15). Sobór został zwołany w związku z misjami wśród pogan, w wyniku których wyłoniła się kwestia: czy wstępujący do Kościoła poganie muszą zachowywać przepisy judaizmu. Z samego tekstu nie można jednak określić czasu tych wydarzeń. Wiadomo tylko, że miało to miejsce po kilkuletnim okresie działalności misyjnej Pawła wśród pogan. Dzieje Apostolskie przytaczają trzy fakty, które umożliwiają uściślenie chronologii Pawła: wypędzenie z Rzymu Izraelitów przez cesarza Klaudiusza (Dz 18, 2), rządy prokonsula Galliona w Koryncie (Dz 18, 12-16) i objęcie urzędu prokuratora przez Porcjusza Festusa, w miejsce Feliksa (Dz 24, 27). Wzmianka o dekrecie Klaudiusza została umieszczona w związku z zamieszkaniem Pawła w Koryncie u małżeństwa Akwili i Pryscylli, którzy przybyli z Rzymu do Koryntu, ponieważ Klaudiusz wydalił z Rzymu wszystkich Judejczyków (Dz 18, 2). O dekrecie banicyjnym Klaudiusza wspomina Suetoniusz: Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulsit 5. Historyk chrześcijański Orozjusz w V w. po Chr. datuje ten fakt na dziewiąty rok rządów Klaudiusza, czyli na 49 r. po Chr. 6 Akwila i Pryscylla mogli zatem przybyć do Koryntu jesienią 49 r. lub wiosną albo latem 50 r. 4 U. SCHNELLE, Einleitung, 37. 5 Wypędził Judejczyków z Rzymu, ponieważ podburzani przez Chrestosa wzbudzali niepokoje (Vita Claudii, 25, 4). 6 Innego zdania jest G. LÜDEMANN, Paulus der Heidenapostel I: Studien zur Chronologie (FRLANT 123), Göttingen 1980, 183-195. Powołuje się on na wypowiedź Dio Cassiusa, który stwierdza, że cesarz nie mógł wypędzić Judejczyków z Rzymu, gdyż było ich zbyt wielu i akcja taka spowodowałaby rozruchy, dlatego w 41 r. zakazał im organizowania zebrań. Akwila i Pryscylla przybyliby zatem do Koryntu i spotkaliby się z Pawłem już w 41 r. Większość egzegetów uważa jednak, że chodzi o dwa różne dekrety Klaudiusza i chronologia G. LÜDEMANNA nie ma uzasadnienia. Por. U. SCHNELLE, Einleitung, 33-34.
Kolejnym szczegółem, który wskazuje na czas pobytu Pawła w Koryncie jest wzmianka o Gallionie. Urzędujący w Koryncie prokonsul Achai Gallio występuje w opowiadaniu o postawieniu Pawła przez Izraelitów przed sądem rzymskim (Dz 18, 12-16). Dokładniejsze określenie czasu urzędowania Galliona jako prokonsula Achai umożliwia znaleziona w Delfach na początku XX w. inskrypcja. Z inskrypcji tej wynika, że rezydował on w Koryncie w czasie 26. aklamacji cesarza Klaudiusza. Wprawdzie data tej aklamacji nie jest znana, ale znana jest data kolejnej, 27. aklamacji: 1 sierpnia 52 r. po Chr. 7 Na tej podstawie można określić czas urzędowania Galliona w Koryncie od wczesnego lata 51 r. do wczesnego lata 52 r. Jeżeli przyjmie się, że Paweł przebywał w Koryncie około półtora roku oraz postawiono go przed sądem prokonsula zaraz po objęciu przez niego urzędowania, to łącząc dekret banicyjny Klaudiusza z inskrypcją w Delfach, można datować pobyt Pawła w Koryncie na okres od początku 50 r. do lata 51 r. 8 Trzecią ważną informacją chronologiczną jest uwaga o zmianie na stanowisku prokuratora. Prokuratora Feliksa zastąpił Porcjusz Festus. Feliks sprawował urząd prokuratora Palestyny w latach: 52-58. Według Dz 24, 10, kiedy Paweł został postawiony przed jego sądem, pełnił on ten urząd od kilku lat, a Paweł przebywał we więzieniu już od dwóch lat. Kiedy następcą Feliksa został Festus (58-62), Paweł odwołał się do sądu cesarza i został odesłany do Rzymu (Dz 25, 11; 27-28, 16). Miało to prawdopodobnie miejsce w 58 r. Do Rzymu mógł Paweł przybyć wiosną 59 r. Oprócz tych trzech faktów, umieszczonych w określonym czasie, Dzieje Apostolskie podają szereg innych informacji o życiu i działalności Pawła. Dz 13-14 opisują pierwszą jego wyprawę misyjną przed Soborem Jerozolimskim. Według relacji Dz 13 Paweł wyruszył z Antiochii na Cypr i do prowincji małoazjatyckich: Pamfilii, Pizydii i Likaonii. Tymczasem w Ga 1, 21 Paweł wspomina tylko jedną podróż misyjną przed Soborem, na tereny Syrii i Cylicji. Uczeni uważają, że nie ma sprzeczności pomiędzy tymi dwoma informacjami. Wartość historyczną posiada na pewno opowiadanie Łukasza, który wykorzystał różne tradycje i źródła, natomiast Pawłowi nie chodziło o dokładne wyliczenie miejscowości, w których apostołował, lecz o podkreślenie, że nie otrzymał on głoszonej przez siebie Ewangelii od ludzi i dlatego prowadzi misje w miejscach tak odległych od Jerozolimy, jak Syria, czy Cylicja 9. Po pewnym czasie po Soborze Paweł wyruszył znowu z Antiochii w drugą podróż misyjną (Dz 15, 36-18, 17), w czasie której odwiedził Kościoły Galacji i dotarł do Europy. W Europie zakłada Kościoły w Macedonii, następnie dociera do Aten, a stąd do Koryntu. Czas jego pobytu w Koryncie można dość dokładnie określić na początek 50 r. do lata 51 r. Z Koryntu udaje się Efezu i stąd powraca do Antiochii (Dz 18, 18-22). Druga podróż misyjna Pawła trwała od 49 r. do 51/52 r. W Antiochii pozostał Paweł tylko przez krótki czas (τρόνον ηινά: Dz 18, 23) i znowu wyruszył w podróż misyjną (Dz 18, 23-21, 17). Łukasz wspomina tylko w jednym zdaniu, że Paweł przeszedł Galację i Frygię, a następnie przez dłuższy czas zatrzymał się w Efezie. Ponieważ pomiędzy drugą i trzecią podróżą Pawła upłynęło niewiele czasu, można przyjąć, że przybył on do Efezu w 52 r. W Efezie Paweł przebywał prawie trzy lata (por. Dz 19, 8. 10; 20, 31): od lata 52 r. do wiosny 55 r. i stąd odwiedzał kilkakrotnie Korynt i Macedonię. Po opuszczeniu Efezu przybywa znowu do Koryntu (Dz 19, 21; por. 1 Kor 16, 5), prawdopodobnie na początku 56 r. i pozostaje tu około trzy miesiące. Następnie przez Macedonię, Troadę i Assos udaje się do Miletu, a stąd drogą morską do Cezarei. Wreszcie wiosną 56 r., na święta Pięćdziesiątnicy (Dz 20, 16) dociera do Jerozolimy, gdzie zostaje uwięziony. 7 H.M. SCHENKE, K.M. FISCHER, Einleitung in die Schriften des Neuen Testaments, I, Berlin-Gütersloh 1978, 52. 8 U. SCHNELLE, dz. cyt., 34. 9 I. BROER, Einleitung, II, 333.
We więzieniu w Cezarei przebywał Paweł od 56 r. do 58 r., skąd po apelacji do cesarza został odtransportowany do Rzymu, gdzie przybywa wiosną 59 r. W rzymskie więzienie dawało mu dużo swobody (Dz 28, 30). Przez dwa lata bez ograniczeń mógł przyjmować odwiedziny i głosić Ewangelię. Data jego śmierci nie jest znana. Przypuszcza się zgodnie z tradycją, że zginął śmiercią męczeńską w czasie prześladowania chrześcijan za Nerona w 64 r. 1.3 Próba rekonstrukcji chronologii Pawła W oparciu o powyższe informacje można zaproponować następującą chronologię życia i działalności Pawła: śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa nawrócenie Pawła pierwsza wizyta w Jerozolimie I. podróż misyjna Sobór Jerozolimski II. podróż misyjna pobyt w Koryncie III. podróż misyjna pobyt w Efezie ostatni pobyt w Koryncie więzienie w Cezarei przybycie do Rzymu śmierć męczeńska Pawła 30 r. 31/32 r. 34/35 r. 45 10-48 r. 48 r. (wiosna) 49-51/52 r. 51 r. (początek)-52 r. (lato) 52 r. (lato)-56 r. (wiosna) 52 r. (lato)-55 r. (wiosna) 56 r. 56-58 r. 59 r. 64 r. 2. Charakterystyka literacka listów św. Pawła 2.1 List starożytny jako gatunek literacki Klasyfikacją listów starożytnych zajmował się na początku XX w. A. Deissmann, jeden z twórców metody Formgeschichte. Wyróżnił on w zbiorze listów starożytnych dwa podgatunki: litterae (listy) i epistolae (epistoły). Listy, według niego, nie miały charakteru literackiego, były wyłącznie środkami komunikacji, skierowanymi do konkretnych osób i poruszały tematy związane z życiem. Zastępowały osobiste spotkania i rozmowy. Natomiast epistoły posiadały staranną, wypracowaną artystycznie formę literacką, dlatego można je zakwalifikować do gatunku literackiego, podobnie, jak dialogi, mowy, dramaty itp. Epistoły były rodzajem rozprawy, wykładu, skierowanego do szerszego grona czytelników. W zbiorze listów Nowego Testamentu A. Deissmann zaliczył listy św. Pawła do listów pozbawionych cech artystycznych, natomiast za epistoły uważała listy katolickie, List do Hebrajczyków oraz Apokalipsę św. Jana 11. Klasyfikacja A. Deissmanna nie jest jednak przekonywująca. Alternatywa: listy i epistoły nie ma uzasadnienia, zarówno, gdy chodzi o listy starożytne, jak i listy Nowego Testamentu. Wprawdzie listy starożytne, skierowane do konkretnych partnerów zastępowały osobisty kontakt i rozmowy, ale autorzy tych listów starali się również o staranną formę literacką i dobór takich form wypowiedzi, aby jak najlepiej służyły one komunikacji. Najnowszych badań nad gatunkiem literackim listów starożytnych nie można uważać za zakończone, gdyż do dziś nie 10 Początek tej podróży nie jest znany. 11 Licht vom Osten, Tübingen 1923 4, 194-195.
ma wśród uczonych zgody, co do klasyfikacji różnych podgatunków listów. Wynika to stąd, że listy starożytne nie miały ustalonej, jednoznacznej struktury. Już w starożytności podział listów nie był jednolity 12. Dzielono je na: 1) na oficjalne, które należało podać do publicznej wiadomości i prywatne, przeznaczone wyłącznie do określonych osób; 2) negocjacyjne i rodzinne itp.; 3) okolicznościowe, związane z jakąś specyficzną sytuacją historyczną i ogólne, niezależne od konkretnej sytuacji historycznej; 4) literackie i nieliterackie itp. Psedo-Demetriusz wspomina o 21 podgatunkach, Pseudo-Libaniusz nawet o 41. Różnorodność form listów bierze się stąd, że przyjmuje się różne kryteria podziału 13. Wstępy listów starożytnych miały na ogół dwie formy: hellenistyczną (grecką) i orientalną (perską, hebrajską, czy aramejską). Forma hellenistyczna zawierała w jednym zdaniu trzy elementy: 1) imię nadawcy (w Nominatiwie); 2) imię odbiorcy (adresata listu, w Datiwie) i 3) życzenie radości jako formułę pozdrowienia (ταίρειν) 14. Wstępy hellenistyczne ograniczały się do krótkiego pozdrowienia. Podobną praktykę stosowano w listach pisanych w języku łacińskim, ale życzenie radości zastępowano tu życzeniem zdrowia: salutem. Inaczej były redagowane listy orientalne. Najbardziej znana i porównywalna z listami Nowego Testamentu jest epistolografia hebrajska i aramejska 15. Wstępy składały się z dwóch części. W pierwszej części umieszczano imiona nadawcy i adresata. Do imienia adresata dołączano zazwyczaj epitety i tytuły. W drugiej części wstępu było pozdrowienie ~wolv' pokój, na przykład: niech się pokój wśród was pomnaża. Pozdrowienie końcowe w listach starożytnych było bardzo krótkie. Listy łacińskie kończono najczęściej słowem vale żegnaj. Krótka też była formuła zakończenia w listach hellenistycznych: ε[ρρφζζο bądź zdrów lub εσvηύτει bądź szczęśliwy. W listach hellenistycznych, które można zaliczyć do grupy listów przyjacielskich często były wzmianki o możliwości spotkania w najbliższym czasie 16. W starożytności listy były redagowane osobiście przez nadawcę, dyktowane lub powierzane do redakcji sekretarzom. Pisano je zwykle na papirusie, który miał formę zwoju i na zewnętrznej stronie zwoju umieszczano adres odbiorcy. Listy starożytne posiadały dwa adresy: 1) zewnętrzny, na zewnętrznej stronie zwoju papirusu i 2) wewnętrzny, na początku listu. Adresy zewnętrzne listów Nowego Testamentu zaginęły 17. Niezależnie od tego, czy autor listu posługiwał się sekretarzem, czy też sam redagował list, kończył zawsze jego redakcję osobistym podpisem. Podpis gwarantował autentyczność listu i podnosił jego znaczenie 18. 12 Próby klasyfikacji listów starożytnych zob. D.E. AUNE, The New Testament in Its Literary Environment, Philadelphia 1987, 204; H.J. KLAUCK, Die antike Briefliteratur und das Neue Testament (UTB 2022), Paderborn-München-Wien-Zürich 1998; 71-83; M. THEOBALD, Der Römerbrief (EF 294), Darmstadt 2000, 63; I. BROER, Einleitung, II, 302. 13 Np. S.K. STOWERS, Letter Writing in Greco-Roman Antiquity, Philadelphia 1986, 49nn proponuje sześć podgatunków: 1) listy przyjacielskie, których celem jest podtrzymanie przyjaźni; 2) rodzinne; 3) pochwalne lub naganne; 4) napominające; 5) polecające; 6) apologetyczne. 14 Formuła podstawowa wstępu brzmiała następująco: ο` ηφ ταίρειν N. [do] N. [życzy] radości. 15 D. PARDEE, An Overview of Ancient Hebrew Epistolography, JBL 97 (1978) 321-346. 16 U. SCHNELLE, Einleitung, 55-56. 17 Materiał pisarski, proces powstawania listu oraz sposób przesyłania korespondencji starożytnej zob. H.J. KLAUCK, Die antike Briefliteratur, 55-69. 18 F. SCHNIDER, W. STENGER, Studien zum neutestamentlichen Briefformular (New Testament Tools and Studies 11), Leiden 1987, 137-144.
2.2 Forma literacka listów św. Pawła 2.2.1 Gatunek literacki Egzegeci odrzucają dziś pogląd Formgeschichte, że listy św. Pawła pozbawione są cech literackich i należy je zakwalifikować do grupy listów przeznaczonych wyłącznie do komunikacji z osobami prywatnymi. Listy Pawła są wprawdzie zbliżone w swej formie do listów starożytnych, ale mają wiele cech oryginalnych. Są znacznie dłuższe od współczesnych listów i bardzo bogate w treści. Powstawały wprawdzie, jak inne listy starożytne w określonych sytuacjach, ale ich treści wykraczają poza konkretne sytuacje, dotyczą problemów ponadczasowych i zawsze aktualnych. Zastępowały nieobecność apostoła, przypominały istotne elementy jego nauczania, zawierały wskazówki życia społecznego Kościoła oraz normy etyczne. Listy Pawła nie były przeznaczone do prywatnego odbiorcy, za wyjątkiem Listu do Filemona, lecz do czytania na zgromadzeniach liturgicznych (1 Tes 5, 27). Apostoł pragnął, aby adresaci przekazywali jego listy do odczytania także innym Kościołom. List do Galatów kieruje do wszystkich Kościołów Galacji (Ga 1, 2) a Drugi do Koryntian do Kościoła w Koryncie i do wszystkich świętych, którzy są w całej Achai (2 Kor 1, 1). Listy Pawła posiadają ustalony formularz, przejrzystą strukturą i staranną formą literacką. Są czymś więcej niż tylko zastępowaniem osobistego spotkania i zwykłej rozmowy z adresatami. Paweł stosuje wiele środków i figur literackich, jak na przykład: antytezy, typologie, porównania, przykłady, ironię, dygresje, sentencje, chiazmy, katalogi cnót i wad itp. 19 Znakomicie też posługuje się zasadami retoryki, na przykład w Liście do Galatów, do Rzymian, czy do Filipian. Charakterystyczną cechą listów Pawła są wstępy i zakończenia, które różnią się swą formą od listów starożytnych. 2.2.2 Wstęp Wstępy listów Nowego Testamenty zasadniczo mają formę orientalną, za wyjątkiem Jk 1, 1; Dz 15, 23-29; 23, 26-30, w których występuje forma grecka. Wstępy listów Pawłowych różnią się zarówno od formy greckiej, jak i orientalnej. Są znacznie rozbudowane i zawierają cztery elementy 1) nadawcę; 2) adres; 3) pozdrowienie; 4) dziękczynienie lub błogosławieństwo. 2.2.2.1 Nadawca i adres W pierwszej części wstępu występuje imię Pawła jako nadawcy, imiona jego współpracowników (1 Tes 1, 1; 1 Kor 1, 1; 2 Kor 1, 1; Flp 1, 1; Flm 1) 20 oraz tytuły, jak na przykład: αvπόζηολος apostoł (Rz 1, 1; 1 Kor 1, 1; 2 Kor 1, 1; Ga 1, 1), sługa, niewolnik (Rz 1, 1; Flp 1, 1), δέζμιος więzień (Flm 1). Po nadawcy następuje adres, który najczęściej ma następujące formy: do Kościoła (ηη εvκκληζία ) Bożego w N. (1 Kor 1, 2; 2 Kor 1, 1), do Kościoła N. w Bogu Ojcu i Panu Jezusie Chrystusie (1 Tes 1, 1) lub do Kościołów N. (Ga 1, 2). Oryginalny jest adres Listu do Filipian: do świętych w Jezusie Chrystusie, którzy są w Filipach (Flp 1, 1). W Liście do Rzymian nie ma określenia η` εvκκληζία, prawdopodobnie dlatego, że Paweł nie założył tu Kościoła. 2.2.2.2 Pozdrowienie 19 U. SCHNELLE, Einleitung, 48. 20 W Rz 1, 1 i Ga 1, 2 Paweł umieścił tylko swoje imię jako nadawcy.
Kolejnym elementów wstępu Pawłowych listów jest pozdrowienie, zazwyczaj rozbudowane chrystologicznie lub w formie błogosławieństwa. Pozdrowienia w listach Nowego Testamentu są oryginalne, stanowią połączenie formy hebrajskiej i greckiej, czego wyrazem jest występowanie obok siebie pary słów: ειjρήνη pokój i τάρις łaska. Najczęściej pozdrowienia mają następującą formę: Łaska wam i pokój od Boga Ojca naszego i Pana Jezusa Chrystusa (1 Kor 1, 3; 2 Kor 1, 2; Ga 1, 3; Rz 1, 7; Flp 1, 2; Flm 3). Łaska i pokój są darami, które Bóg udziela przez Jezusa Chrystusa Kościołom, do których adresowane są listy 21. 2.2.2.3 Dziękczynienie Z pozdrowieniem łączy się dziękczynienie lub błogosławieństwo. W dziękczynieniu występuje zazwyczaj w różnych formach słowo εσv dziękować. Podmiotem dziękczynienia jest nadawca listu, a przedmiotem adresaci, za których on Bogu dziękuje. Powodem dziękczynienia jest aktualizacja dzieła zbawczego Boga w Kościołach, do których apostoł kieruje swoje listy. Paweł stosuje dwie różne formy dziękczynienia. W pierwszej formie z czasownikiem εὐταριζηεῖν, łączą się imiesłowy, które ukazujące różne aspekty dziękczynienia (np. 1 Tes 1, 2-10; Flp 1, 3-11; Flm 407). W drugiej formie po zdaniu głównym, w którym występuje słowo εὐταριζηεῖν następuje zdanie celowe, zaczynające się od ponieważ (np. 1 Kor 1, 4-9). W Rz 1, 8-12 Paweł połączył obydwie formy. W 2 Kor 1, 3-7 Paweł dziękczynienie zaczyna się od eulogii (εὐλογία błogosławieństwo, uwielbienie ): Błogosławiony (εὐλογηηός) Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa (2 Kor 1, 3). Eulogia spełnia tu taką samą funkcję, jak dziękczynienie. Obydwa słowa zawierają te same elementy znaczeniowe: uwielbienie i dziękczynienie, lecz różnią się tylko akcentami. Termin εὐλογία wyróżnia uwielbienie, natomiast εσvταριζηία dziękczynienie 22. Dziękczynienie kończy się zazwyczaj w tym miejscu, w którym w tekście pojawiają się sygnały, wskazujące, że autor nie ma już na uwadze tylko samych adresatów, lecz również czytelników listu. Za takie sygnały można uważać na przykład zwrot bracia, odwołanie się do wiedzy adresatów itp. 23 W oparciu o takie sygnały tekstu można na przykład określić zakres dziękczynienia w następujących listach: 1 Tes 1, 2-10; 1 Kor 4-9; 2 Kor 1, 3-7; Rz 1, 8-12; Flp 1, 3-11; Flm 4-7 24. 2.2.3 Zakończenie Zakończenia listów Pawła składają się z dwóch elementów z: 1) parenezy końcowej i 2) postscriptu. 2.2.3.1 Pareneza końcowa Parenezę końcową oddzielają od centralnej części listu charakterystyczne zwroty, jak na przykład: W końcu, bracia, prosimy (1 Tes 4, 1); Napominam zaś was, bracia (1 Kor 16, 15); W końcu, bracia, cieszcie się (2 Kor 13, 11). Styl parenezy końcowej charakteryzuje występowanie wielu napomnień w formie imperatywów. Obok napomnień Paweł stosuje także inne elementy, jak na przykład: 1) prośba o modlitwę (1 Tes 5, 17; Rz 15, 30-32; Flp 4, 6); 2) życzenie błogosławieństwa wyrażone w formie modlitewnej (1 Tes 5, 23; Ga 6, 6; Rz 15, 13); 3) informacje o planach podróży (1 Kor 16, 5-12; 2 Kor 12, 14-13, 10; Rz 15, 14-29; Flp 2, 19-30; Flm 22). 2.2.3.2 Postscript 21 U. SCHNELLE, Einleitung, 53. 22 J. CZERSKI, Biblijny sens błogosławienia Boga i człowieka, LS 1 (1995) nr 3-4, 35-36. 23 F. SCHNIDER, W. STENGER, Studien zum neutestamentlichen Briefformular (NTTS XI), Leiden 1987, 42-43. 24 U. SCHNELLE, Einleitung, 54.
W postscriptach listów św. Pawła występują się na ogół trzy elementy: 1) polecenie skierowane do adresatów, aby przekazali pozdrowienia innym; 2) lista pozdrowień od innych osób z otoczenia Pawła; 3) osobiste pozdrowienie adresatów przez autora listu. Polecenie przekazania pozdrowień zaczyna się zwykle od imperatywu: αvζπάζαζθε pozdrówcie (1 Tes 5, 26; 1 Kor 16, 20; 2 Kor 13, 12; Rz 16, 3-16; Flp 4, 21). Skierowane do wszystkich pozdrowienie ma na celu rozpowszechnienie treści listu 25. Paweł przekazuje również pozdrowienia od innych (1 Kor 16, 19-20; 2 Kor 13, 12; Rz 16, 16. 21-23; Flp 4, 22; Flm 23-24). Są to pozdrowienia ogólne od wszystkich świętych (2 Kor 13, 12; Flp 4, 22), od Kościołów Azji (1 Kor 16, 19a), od wszystkich Kościołów Chrystusa (Rz 16, 16) lub od pojedynczych osób, współpracowników Pawła (1 Kor 16, 19b; Rz 16, 21-23). Przekazywanie wzajemnych pozdrowień jest znakiem wspólnej więzi, jak łączy wszystkie, rozproszone Kościoły Chrystusa 26. Pozdrowienie końcowe, bardzo krótkie i zdawkowe w listach hellenistycznych, Paweł przekształcił w życzenie błogosławieństwa, które posiada najczęściej formę chrystologiczną: Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa [niech będzie] z wami (1 Tes 5, 28; 1 Kor 16, 23; Ga 6, 18; Rz 16, 29; Flm 25) lub trynitarną: Łaska Pana Jezusa Chrystusa i miłość Boga, i udział w Duchu Świętym, niech będą z wami (2 Kor 13, 13). Pozdrowienie końcowe służyło umocnieniu więzi pomiędzy Pawłem i adresatami oraz wyrażało życzenie powodzenia, a jego osobisty podpis gwarantował autentyczność listu 27. 2.3 Podgatunki literackie w listach św. Pawła Podgatunki literackie w listach św. Pawła pochodzą z tradycji, którą można podzielić na liturgiczną i parenetyczną 28. 2.3.1 Podgatunki liturgiczne Podgatunki liturgiczne, to: hymny, wyznania wiary, doksologie, czy teksty eucharystyczne. 2.3.1.1 Hymny W pierwotnym Kościele powstało wiele hymnów, jakie spełniały funkcje liturgiczne. Tematyka tych hymnów była różnorodna, lecz przeważały hymny o charakterze chrystologicznym. Autorzy ksiąg Nowego Testamentu wykorzystali niektóre hymny, względnie ich fragmenty, wprowadzając je do swoich dzieł. Najbardziej znane hymny w zbiorze listów Pawła: Rz 11, 33-36; Flp 2, 6-11; Kol 1, 15-20; Ef 1, 3-14; 2, 14-17; l Tm 3, 16. 2.3.1.2 Wyznania wiary Wyznania wiary formowały się również w ramach liturgii pierwotnego Kościoła, zwłaszcza w związku ze sprawowaniem liturgii chrztu i eucharystii. Zawierały one najistotniejsze i precyzyjnie sformułowane prawdy wiary. Przykładem takiego archaicznego wyznania wiary u Pawła może być tekst l Kor 15, 3-5. Zawiera on pięć wyrażeń niespotykanych w jego pismach, które wskazują na terminologię rabinistyczną: według Pism ; został wskrzeszony dnia trzeciego ; został zobaczony ; Dwunastu. Przemawiają one za pochodzeniem tego fragmentu z tradycji. Podstawowym artykułem tego rodzaju wyznań wiary był fakt śmierci i zmartwychwstania Chrystusa 29. 25 U. SCHNELLE, Einleitung, 56. 26 Tamże. 27 M. MÜLLER, Vom Schluss zum Ganzen. Zur Bedeutung des Briefkorpusabschlusses in Paulusbriefen (FRLANT 172), Göttingen 1997, 241-243. 28 J. CZERSKI, Metody interpretacji, 107-111. 29 TENŻE, I List do Koryntian (BP 4), Poznań 1994 3, 413.
2.3.1.3 Doksologie Doksologia posiada zazwyczaj następującą strukturę: przedmiot doksologii; osoba do jakiej skierowana jest doksologia; zwrot: Na wieki wieków. Amen. Przedmiotem doksologii jest: chwała, moc, błogosławieństwo, cześć, zbawienie, mądrość itp. Osobą, do jakiej skierowana jest ona, to: zazwyczaj Bóg Ojciec, a czasem Jezus Chrystus. Przykłady doksologii w zbiorze listów Pawła: Rz 6, 17; 11, 36; 16,25-27; Ga 1, 5; Flp 4, 20; Ef 3, 21; l Tm 1, 17; 6, 16; 2 Tm 4, 18. 2.3.1.4 Teksty eucharystyczne Najstarszym chronologicznie tekstem eucharystycznym jest l Kor 10, 16 i 11, 23-25. Na pochodzenie tych tekstów z tradycji wskazuje rabinistyczna terminologia: co też wam przekazałem (1 Kor 11, 23). 2.3.2 Podgatunki parenetyczne Do podgatunków parenetycznych w zbiorze listów Pawła należą: katalogi cnót i wad, tablice normujące życie domowe, zasady regulujące życie społeczne, wskazania dla nauczycieli i wychowawców. 2.3.2.1 Katalogi cnót i wad Katalogi cnót i wad wypracowała filozofia cynicko-stoicka, Stary Testament (np. Mdr 14, 24-27) oraz judaizm (Qumran). Katalogi cnót i wad w listach należących do zbioru Pawłowego przypominają raczej formy występujące w Qumran, na przykład: l Tes 1, 3; 5, 8; 1 Kor 5,10-11; 13, 13; Ga 5, 19-21. 22-23; Rz 1, 29-31; 13,13; Kol 3, 5-8. 12-14; Ef 5, 3-5; l Tm 1, 9-10; 4, 12; 6, 4-5; 2 Tm 2, 22; 3, 2-4. 10. 2.3.2.2 Tablice życia domowego i katalogi obowiązków Forma tablic życia domowego pochodzi z filozofii stoickiej oraz z etyki judaistyczno hellenistycznej. Zawierają one listę obowiązków regulujących życie rodziny w pojęciu rzymskim: rodziców, dzieci i niewolników. W Nowym Testamencie występują one zasadniczo w listach deuteropawłowych (Ef 5,9; Koi 3,18-4, l; l Tm 2,8-15; Tt 2, l-10) oraz w l P 2,13-3,12. Bardzo bliskie tablicom życia rodzinnego pod względem gatunku są katalogi obowiązków. Różnią się one od tablic życia rodzinnego zakresem. Zawierają bowiem listę obowiązków poszczególnych stanów, i urzędów, jak na przykład: starszych mężczyzn (Tt 2, 2), starszych kobiet (Tt 2, 3-4), młodych kobiet (Tt 2, 4-5), młodych mężczyzn (Tt 2, 6), wdów (l Tm 5, 4-6. 8-10), biskupów (l Tm 3, 1-7; Tt 1, 7-9), diakonów (l Tm 3, 8-13). 2.3.2.3 Zasady regulując życie społeczne Są to krótkie, doraźne napomnienia o charakterze kazuistycznym, zbudowane według wzoru: Jeżeli zaistnieje przypadek X, to należy czynić Y. Przykłady tej formy w zbiorze listów św. Pawła: 1 Kor 7, 9. 11. 12. 13. 15. 17. 18. 20. 21; 12, 23; Ga 3, 28; 6, 15; Kol 3, 11 i inne. 2.3.2.4 Wskazania dla nauczycieli i wychowawców (paideutikon) Była to forma parenezy, skierowana do tych, którzy powinni ją dalej przekazywać. Przykłady: Kol 4, 17; 1 Tm 1, 3-11. 12-20; 4, 3-15; 5, 1-3. 5. 11. 17-22; 6, 17-21; 2 Tm 2, 2. 11-14; 4, 1-5; Tt 1, 10-16; 2, 1-15; 3, 1-11.
2.4 Formowanie się zbioru listów św. Pawła Współczesny odbiorca mając do dyspozycji cały zbiór listów Pawłowych, ma możliwość głębszego rozumienia niektórych wypowiedzi i wskazówek Pawła, niż ich bezpośredni adresaci. Analiza intertekstualna poszczególnych listów Pawła wskazuje bowiem na ich wzajemne powiązania, odsłania znaczenia pojęć i kreśli rozwój myśli teologicznej Pawła. Zbiór listów św. Pawła formował się wraz z powstawaniem Nowego Testamentu, co potwierdzają wypowiedzi literatury epistolarnej. W 2 Tes 2, 1-2 Paweł ostrzega przed agitatorami, którzy powołują się list rzekomo napisany przez niego. Znakiem autentyczności listów Pawła jest jego osobisty podpis: Pozdrowienie moją ręką, Pawła, które jest znakiem ( ) w każdym liście. Tak piszę (2 Tes 3, 17). W Kol 4, 16 autor poleca adresatom, aby po przeczytaniu listu odczytano go także w Kościele w Laodycei i aby sami przeczytali list pisany do Laodycei. W 1 Kor 5, 6 i 2 Kor 2, 3-4 Paweł wspomina o dwóch innych listach do Kościoła w Koryncie, które zaginęły. Wypowiedzi autora 2 P 3, 15-16 wskazują, że w czasie redagowania tego listu istniał już zbiór listów św. Pawła: Cierpliwość Pana naszego uważajcie za zbawienną, jak to również umiłowany nasz brat Paweł według danej mu mądrości napisał do was, 16 jak również we wszystkich listach, w których mówi o tym. Są w nich trudne do zrozumienia pewne sprawy, które ludzie niedouczeni i mało utwierdzeni opacznie tłumaczą, tak samo jak i inne Pisma, na własną swoją zgubę. Najstarszą wzmiankę pozabiblijną o listach Pawła przekazał około 96 r. po Chr. Pierwszy List Klemensa, który powołuje się na 1 i 2 Kor oraz redaguje wstęp i zakończenie według formularzy listów Pawłowych 30. Kolejnym świadectwem, pochodzącym z około 110 r. po Chr., które potwierdza znajomość i rozpowszechnianie się listów Pawła są zredagowane w Azji Mniejszej listy św. Ignacego. Ignacy cytuje 1 Kor i Rz. Nieco później, św. Polikarp ze Smyrny zna już znacznie więcej listów Pawła. Od II w. formują się naprzód mniejsze zbiory listów Pawłowych, zawierające najprawdopodobniej 1 i 2 Kor, Ga, Rz, Hbr, Ef, Flp oraz 1 i 2 Tes. Z czasem dołączano tu dalsze listy, porządkując je według kryterium długości, zaczynając od najdłuższego. W ten sposób tradycja przekazała następujące zestawienie listów Pawła: do Rzymian, Pierwszy i Drugi do Koryntian, do Galatów, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, Pierwszy i Drugi do Tesaloniczan. Następują listy do poszczególnych osób (o kolejności decydowała również długość): Pierwszy i Drugi do Tymoteusza, do Tytusa i do Filemona. Tradycyjny zbiór listów Pawłowych kończy Hbr. W takiej kolejności listy Pawła przekazały najstarsze kodeksy greckie oraz papirus P 46 z 200 r. Inaczej porządkuje listy Pawła współczesna egzegeza, kierując się dwoma kryteriami: autentycznością listów oraz czasem ich powstania. Autentyczność niektórych listów Pawła jest dziś kwestionowana i w związku z tym wyróżnia się w zbiorze listów Pawła takie, których autentyczność nie budzi żadnych wątpliwości i określa się je jako homologumena (od gr. ὁμολογέφ uznawać, przyznawać ) lub protopawłowe oraz listy, których autorstwo jest niepewne, czyli antilegomena (od gr. ἀνηιλέγφ zaprzeczać ) albo inaczej deuteropawłowe. Nie pochodzą one wprawdzie od Pawła, ale są związane z jego środowiskiem, z jego szkołą. Do protopawłowych listów zalicza się w kolejności chronologicznej: 1 Tes, 1 i 2 Kor, Ga, Rz, Flp i Flm. Natomiast do deuteropawłowych: Kol, Ef, 2 Tes oraz trzy listy określane jako pasterskie: 1 i 2 Tm i Tt 31. Listu do Hebrajczyków nie zalicza się do zbioru Pawła, gdyż powszechnie uważa się, że nie jest on związany z jego środowiskiem. 30 A. LINDEMANN, Paulus im ältesten Christentum (BHTh 58), Tübingen 1979, 177-199). 31 I. BROER, Einleitung, II, 316-319.