POLSKIE WOJSKA BALONOWE W LATACH 1918 1939

Tomasz Matuszak POLSKIE WOJSKA BALONOWE W LATACH 1918 1939 Od najdawniejszych czasów człowiek marzył o lataniu w przestworzach na podobieństwo ptaków. Marzenia swoje próbował realizować poprzez konstruowanie urządzeń mających mu w tym pomóc. Pierwszymi poza legendarnymi Dedalem i Ikarem, którym udało się skonstruować i wykonać statek lżejszy od powietrza byli Jaques Etienne Montgolfier (1745 1799) i jego brat Joseph Michel (1740 1810), właściciele fabryki papieru w Annoney we Francji. Po wielu próbach z papierowymi balonikami, 5.06.1783 roku wypuścili oni w powietrze w obecności publiczności balon o średnicy 12 m. Balon nazwany Ad Astra uniósł się na wysokość 1.800 m i pokonał 2.336 m odległości. Już 15.10.1783 roku z ogrodu Reveillons w Paryżu, na balonie na uwięzi braci Montgolfier w powietrze wzniósł się pierwszy człowiek. Był to Jean Francois Pilâtre de Rozier 1. Po wielu udanych próbach lotów balonów zaczęto zastanawiać się nad wykorzystaniem ich do celów wojskowych. Pierwszymi którzy sformowali regularny oddział balonowy byli Francuzi. W 1794 roku z ramienia Komitetu Obrony Narodowej wyłoniono komisję, z którą współpracował młody fizyk Jean Maria Coutelle. 2.04.1794 roku sformowano pierwszą w historii wojskowej kompanię balonową. Etat kompanii przewidywał dwóch oficerów i 26 szeregowych, a jej dowódcą mianowano kpt. J.M. Coutell a. Po raz pierwszy wykorzystano balon w warunkach bojowych 2.06.1794 roku w fortecy 1 Z. J a n k i e w i c z, Aerostaty. Balony i sterowce, Warszawa 1982, s. 32 33.

Maubeuge, która oblegana była przez wojska austriackie. Przy pomocy balonu gen. Jourdan wraz z kpt. J.M. Coutelle m obserwowali ruchy przeciwnika. Następny bojowy wzlot balonu miał miejsce 26.06.1794 roku pod Fleurs 2. W XIX wieku balony wykorzystywane były przez armię francuską, m.in. w czasie wojny francusko-pruskiej 1870 1871. W czasie I wojny światowej balony wykorzystywane były do celów wojskowych na szeroką skalę przez wojska Ententy i państwa centralne. Wykorzystaniu balonów obserwacyjnych na uwięzi na froncie zachodnim sprzyjał pozycyjny charakter działań. Natomiast zastosowanie balonów obserwacyjnych jako środka obrony przeciwlotniczej wymusiły działania niemieckich sterowców i samolotów, które dokonywały w latach 1915 1918 nalotów m.in. na Paryż i Londyn. Z tak prowizorycznie organizowanych zapór z balonów obserwacyjnych narodziły się balony zaporowe, które pomimo gwałtownego postępu technicznego w dziedzinie lotnictwa znalazły zastosowanie w latach 1939 1945, kiedy to wykorzystywane były w ramach obrony przeciwlotniczej, np. Moskwy i Londynu. Również Polacy nie pozostali obojętni na rzuconą w okresie Odrodzenia ideę naśladowania lotu ptaka. Najbardziej znanym prekursorem lotnictwa w Polsce był przebywający od 1644 roku na dworze króla Władysława IV Włoch Tito Livio Borattini. W 1647 roku przedstawił on królowi traktat o możliwości lotu pt. Il volare non è impossible come fin hora universalmente e stato creduto 3. W 1783 roku po udanych lotach balonu braci Montgolfier, do prób przystąpili profesorowie Szkoły Głównej Koronnej (m.in. Jan Śniadecki i Jan Jaśkiewicz) oraz Uniwersytetu Lwowskiego (m.in. Antoni Herman i Ignacy Martinovics). Pierwszy próbny balon wykonany przez Stanisława Okraszewskiego wzniósł się w powietrze 12.02.1784 roku 4, a pierwszy publiczny wzlot miał miejsce 1.04.1784 roku. Również J. Śniadecki i J. Jaśkiewicz wykonali balon na ogrzane powietrze, który unosił się w powietrzu nad Krakowem przez około 31 minut 5. W 1783 roku ukazała się w Polsce pierwsza praca, w której próbowano omówić konstrukcję i zasady lotu balonu. Była to praca Józefa 2 Tamże, s. 138. 3 Polska technika lotnicza do roku 1939. Tom I Źródła osiągnięć, praca zbiorowa pod red. A. G l a s s a, Warszawa 1992, s. 15. 4 Z. J a n k i e w i c z, op. cit., s. 39. 5 Mała kronika Polskiego Lotnictwa Wojskowego, opr. M. B o r k o w s k i i Cz. K r z e m i ń s k i, Warszawa 1979, s. 9.

Osińskiego, profesora Szkoły Pijarów pt. Gatunki powietrza. Rok później ukazała się praca tego samego autora pt. Robota machiny powietrznej Pana Montgolfier 6. Po raz pierwszy lot balonu z ludźmi na pokładzie w Polsce miał miejsce 10.05.1789 roku, kiedy to w Warszawie francuski aeronauta Jean P. Blanchard wraz z przyjaciółką wykonał lot trwający 45 minut. Pomimo olbrzymiego zainteresowania rozwój lotów balonowych został zahamowany przez tragiczne dla Polski wydarzenia polityczne. Rozbiorowa rzeczywistość nie sprzyjała rozwojowi tego typu zainteresowań, m.in. ze względu na ograniczenia prawne i wysokie koszta. Wielkiego księcia Konstantego do utworzenia oddziałów balonowych w Królestwie Polskim namawiał baron Galint działający w imieniu Andre Jaques a Garnerin a i jego brata Jean a Baptist a. Propozycja złożona przez barona Galint a pozostała ze strony wielkiego księcia bez odpowiedzi. Po wybuchu powstania listopadowego propozycja taka została złożona gen. Ignacemu Prądzyńskiemu, który również z przedłożonej propozycji nie skorzystał 7. Kontakt z balonami mieli Polacy w latach późniejszych raczej sporadyczny. Warto tylko wspomnieć o inż. Tadeuszu Lowe Sobieskim (1832 1913), który w czasie wojny secesyjnej był dowódcą jednostki balonowej (Army Balloon Corps), Robercie Chodasiewiczu (1832 1896), który służył w armii argentyńskiej oraz Arturze Barsonie, który wraz z Niemcem Süringiem wykonał w 1901 roku lot do stratosfery osiągając wysokość 10.800 m, ustanawiając tym samym światowy rekord. Pierwsze polskie oddziały lotnicze w tym i balonowe powstały zanim odrodziła się niepodległa Polska. Początki organizacji wojsk balonowych sięgają czasów tworzenia na terenie Rosji oddziałów formacji wschodnich. W I Korpusie Polskim gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, jesienią 1917 roku utworzony został 1 Polski Oddział Balonowy. Jego twórcą był ppłk Hipolit Łossowski, a dowódcą mianowano kpt. Hulewicza. Również na froncie rumuńskim ppłk pil. bal. Aleksander Wańkowicz pełniący funkcję inspektora aeronautyki tego frontu stworzył oddział aeronautyczny 8 pod dowództwem mjr. pil. ster. Feliksa Bołsunowskiego. 6 Polska technika..., s. 15. 7 K. S ł a w i ń s k i, Z dziejów polskiej aeronautyki wojskowej, Rzeszów 1987, s. 8 9. 8 W formacjach wschodnich i w Wojsku Polskim do 1920 roku terminem aeronautyka określano w odróżnieniu od lotnictwa balony i sterowce.

Zarówno próby podjęte przez ppłk. Hipolita Łossowskiego jak i ppłk. pil. bal. Aleksandra Wańkowicza nie powiodły się ze względu na brak sprzętu (powłoki balonowe, dźwigarki, gaz) jaki niezbędny był do wyposażenia tych specjalistycznych oddziałów. Oddziały te zostały rozwiązane, a oficerowie i żołnierze w nich służący otrzymali przydziały do jednostek saperów i wojsk samochodowych. W czasie rozbrajania I Korpusu i podczas bitwy pod Kaniowem II Korpusu, oba korpusy nie posiadały w swym składzie oddziałów aeronautycznych. Takich oddziałów nie posiadały również Legiony Polskie i Armia Polska we Francji 9. Ponownie do tworzenia wojsk balonowych przystąpiono już w pierwszych miesiącach niepodległej Polski. Po sporządzeniu spisu sprzętu jaki pozostawili po sobie zaborcy na terenie Małopolski i b. Królestwa Kongresowego okazało się, że nie ma żadnego w dosłownym znaczeniu tego słowa sprzętu dzięki któremu możnaby przystąpić do tworzenia takich oddziałów. Stało się tak na skutek wykorzystania przez Niemców oddziałów balonowych na froncie francuskim w 1918 roku, a na froncie włoskim austriackich oddziałów balonowych. Oficerowie specjaliści pochodzący z wojsk balonowych byłych korpusów wschodnich i z byłych armii zaborczych zostali wraz z najstarszym oficerem balonowym ppłk. pil. bal. Aleksandrem Wańkowiczem na czele przydzieleni do lotnictwa 10. Sprawy organizacji lotnictwa zostały uregulowane po wydaniu przez Sztab Generalny WP rozkazu nr 66 z dnia 20.12.1918 roku 11. Na jego podstawie utworzono Dowództwo Wojsk Lotniczych podległe Sztabowi Generalnemu WP i Sekcję Żeglugi Napowietrznej MSWojsk. Dowódcą Wojsk Lotniczych mianowano ppłk. Hipolita Łossowskiego i podporządkowano mu formacje lotnicze. Natomiast Sekcji Żeglugi Napowietrznej MSWojsk. przyporządkowano sprawy organizacyjne, mobilizacyjne i szkoleniowe. Stanowisko szefa Sekcji objął ppłk. pil. bal. Aleksander Wańkowicz 12. 9 Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Praca zbiorowa pod red. M. R o m e y k i, Warszawa 1933, s. 225. 10 J. Z a k r z e w s k i, W rocznicę piętnastolecia Wojsk Balonowych w Polsce, Przegląd Lotniczy 1934, nr 9, s. 393. 11 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), I.301.5.1. 12 T. M a t u s z a k, Szefostwo Lotnictwa Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego w latach 1919 1920, Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej 1997, nr 3, s. 64.

Sytuacja polskich wojsk balonowych zmieniła się diametralnie z chwilą oswobodzenia Wielkopolski będącego efektem zbrojnego powstania. W opuszczonej przez Niemców hali sterowcowej na Winiarach w Poznaniu znaleziono dwie powłoki balonów obserwacyjnych (jedna typu Parseval Siegsfeld Drachen), jedną dźwigarkę konną Alpina oraz kilkaset butli z wodorem 13. Pozyskany po zaborcy sprzęt dał możliwość tworzenia wojsk aeronautycznych. W utworzonym Urzędzie Wojskowym podległym bezpośrednio Komisariatowi Naczelnej Rady Ludowej, powołano w Departamencie Żeglugi Powietrznej sekcję balonów. Rozkaz Dowództwa Głównego, który nakazywał sformowanie wojsk aeronautycznych z ppłk. pil. bal. Aleksandrem Wańkowiczem na czele wydano 28.05.1919 roku 14. Prace te jednak rozpoczęto już w kwietniu 1919 roku. 31.04.1919 roku ppłk pil. bal. Aleksander Wańkowicz objął powierzone mu przez Dowódcę Wojsk Lotniczych byłego zaboru pruskiego (b.z.p.) płk. Gustawa Macewicza, formujące się Dowództwo Wojsk Aeronautycznych. W ślad za ppłk. pil. bal. A. Wańkowiczem ściągnięto do Poznania również innych oficerów posiadających odpowiednie kwalifikacje. Byli to, m.in.: mjr pil. ster. Feliks Bołsunowski, por. obs. bal. Hilary Grabowski, por. Witold Markiewicz, por. pil. ster. Sławomir Władysław Bilek, por. inż. Marceli Chybczyński i por. Ryszard Łaciński. Wojska aeronautyczne, po zmianie nazwy Dowództwa Wojsk Lotniczych b.z.p. na Inspektorat Wojsk lotniczych b.z.p. podlegały bezpośrednio przez swego dowódcę Inspektorowi W.L. b.z.p. W Poznaniu sformowano pierwsze pododdziały wojsk aeronautycznych. 5.05.1919 roku zorganizowano 1 polową kompanię aeronautyczną pod dowództwem por. pil. ster. Sławomira Władysława Bilka. Następnie sformowano Ruchomy Park Aeronautyczny, a w lecie dalsze dwie polowe kompanie aeronautyczne. Wszystkie trzy kompanie podporządkowano I Grupie Aeronautycznej, którą utworzono 15.07.1919 roku pod dowództwem kpt. obs. bal. Jana Tadeusza Wolszlegiera 15. Aby zapewnić wyszkolony personel dla nowo organizowanych jednostek 31.04.1919 roku mjr pil. ster. Feliks Bołsunowski przystąpił do organizowania 13 A. P r z e d p e ł s k i, Lotnictwo Wojska Polskiego 1918 1996, Warszawa 1997, s. 23. 14 T. J e z i o r o w s k i, Broń wojsk wielkopolskich [w:] Barwa i broń Sił Zbrojnych Wielkopolski w latach 1918 1920, pod red. B. Polaka, Koszalin 1988, s. 138. 15 Ku czci..., s. 225 226.

Oficerskiej Szkoły Aeronautycznej (O.S.A.), która rzeczywistą działalność rozpoczęła 21.05.1919 roku. Pierwszy kurs ukończyło 25 aspirantów oficerskich, którzy zostali 28 września 1919 roku mianowani podporucznikami aeronautyki 16. Pierwszego wzlotu wojskowego balonu obserwacyjnego dokonał płk pil. bal. A. Wańkowicz 23.07.1919 roku. Dokonane zakupy wyposażenia balonowego we Francji oraz zwiększenie wyszkolonego personelu umożliwiały zimą 1919/1920 rozbudowę i rozwój wojsk aeronautycznych, które zorganizowano w trzy Grupy Aeronautyczne. Grupa Aeronautyczna składała się z dwóch kompanii aeronautycznych i Ruchomego Parku Aeronautycznego 17. Po wyzwoleniu Wielkopolski i przyjeździe do kraju Armii gen. Hallera wyłonił się problem scalenia lotnictwa pod jednym dowództwem. Naczelny Wódz marszałek Józef Piłsudski w oparciu o Ustawę Sejmową z dnia 1.08.1919 roku regulującą organizację zarządu byłych ziem pruskich, rozkazem Ministra Spraw Wojskowych nr 166 z dnia 20.08.1919 roku powołał na stanowisko Inspektora Wojsk Lotniczych gen. Gustawa Macewicza (dotychczasowego Inspektora Wojsk Lotniczych w byłym zaborze pruskim). W ten sposób na ziemiach byłych trzech zaborów połączono w jedną całość wszystkie jednostki lotnicze. Dzięki staraniom gen. Macewicza Minister Spraw Wojskowych rozkazem nr 1792 z dnia 1.03.1920 roku przemianował Inspektorat Wojsk Lotniczych na Departament III Żeglugi Napowietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych. Departamentowi podporządkowano Sekcję Żeglugi Napowietrznej MSWojsk. Nowo powstały Departament składał się z trzech sekcji: Sekcja I Organizacja (wydziały: ogólnoorganizacyjny i wyszkolenia); Sekcja II Zaopatrzenia (wydziały: budżetowy i zaopatrzenia); Sekcja III Aeronautyki (wydziały: gospodarczy i techniczny). Szefem Departamentu III Żeglugi Napowietrznej mianowano gen. bryg. pil. Gustawa Macewicza 18. 16 A. P r z e d p e ł s k i, op. cit., s. 23. 17 J. P a w l a k, Pamięci lotników polskich 1918 1945, Warszawa 1998, s. 67. 18 J. P a w l a k, Polskie eskadry w latach 1918 1939, Warszawa 1989, s. 33.

W wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku obok eskadr lotniczych zostały użyte na froncie także nowo sformowane jednostki wojsk balonowych. Wszystkie trzy Grupy Aeronautyczne zostały skierowane na front w następującej kolejności: III Grupa Aeronautyczna pod dowództwem por. obs. bal. Konstantego Kamieńskiego odjechała do Torunia 25.01.1920 roku; I Grupa Aeronautyczna pod dowództwem kpt. obs. bal. Jana Wolszlegiera udała się 23.02.1920 roku na Front Litewsko-Białoruski; II Grupa Aeronautyczna dowodzona przez por. pil. ster. Sławomira Bilka udała się w rejon Polesia również na Front Litewsko-Białoruski 26.02.1920 roku. W Poznaniu pozostał Baon Uzupełnień Aeronautycznych dowodzony przez kpt. obs. bal. Hilarego Grabowskiego. 20.02.1920 roku przemianowany został on na Baon Zapasowy. Wspomniane wyżej trzy Grupy Aeronautyczne przemianowano w 1920 roku po przybyciu na front na bataliony aeronautyczne. Grupa, a później batalion składał się z dwóch kompanii balonów obserwacyjnych o stanie: 6 oficerów oraz 187 podoficerów i szeregowych każda. Miała wg etatu 2 powłoki balonowe, 2 dźwigarki, 19 samochodów ciężarowych, 2 samochody osobowe, samochód radio, kuchnię i 6 ciężkich karabinów maszynowych przeciwlotniczych oraz polową wytwórnię wodoru 19. Początkowo zimą i wiosną 1920 roku sytuacja na froncie sprzyjała użyciu balonów obserwacyjnych do współpracy z artylerią i utrzymaniu stałego dozoru wojsk nieprzyjaciela. Z chwilą rozpoczęcia ofensywy Armii Czerwonej podstawowa działalność batalionów aeronautycznych stała się niemożliwa ze względu na ruchomość frontu i dużą ruchliwość wojsk nieprzyjaciela. Również znaczne rozproszenie artylerii własnej oraz utrudnione przesuwanie ciężkich balonów poszczególnych kompanii aeronautycznych uniemożliwiły ich wykorzystanie 20. Działalność I batalionu aeronautycznego możliwa stała się dopiero po zakończeniu 1 kursu Oficerskiej Szkoły Aeronautycznej i otrzymaniu zakupionego w końcu 1919 roku we Francji sprzętu. Batalion został wysłany na Front Litewsko- Białoruski. 23.02.1920 roku oddany został do dyspozycji I Dywizji Strzelców 19 K. S ł a w i ń s k i, Z dziejów..., s. 13. 20 J. Pawlak, Pamięci lotników..., s. 67.

Wielkopolskich, wchodzącej w skład 4 Armii gen. Stanisława Szeptyckiego. 24.03.1920 roku wykonano pierwszy wzlot bojowy balonu obserwacyjnego. Działalność batalionu polegała na współpracy z artylerią czyli ciągłej obserwacji i korygowaniu ognia artylerii. Na początku lipca 1920 roku I batalion aeronautyczny otrzymał rozkaz odwrotu na Kosów, gdzie po przybyciu otrzymał dalsze rozkazy nakazujące wycofanie się do Brześcia nad Bugiem, a następnie do Siedlec i Wiśniewa. Tam batalion po reorganizacji wszedł w skład formowanego 1 pułku aeronautycznego 21. II Batalion Aeronautyczny wyruszył na Front Litewsko-Białoruski 26.02.1920 roku i został przydzielony do 2 Dywizji Piechoty Legionów działającej w składzie 4 Armii. 24.03.1920 roku miał miejsce pierwszy bojowy wzlot balonu na przyczółku mostowym Borysów. Początkowo prowadzona akcja bojowa nie przynosiła większych efektów ze względu na wstrzymanie działań bojowych na froncie w związku z akcją wymiany jeńców. Następnie batalion pracował na korzyść 9 pułku artylerii ciężkiej oraz artylerii 32 Brygady Piechoty. W czasie nakazanego odwrotu 25.06.1920 roku batalion wydzielił ze swojego etatowego składu oddział aeronautyczny, który zluzował kompanię szturmową 64 pułku piechoty walcząc jako oddział piechoty. 30.06.1920 roku wydzielony oddział wrócił do składu II batalionu, który należąc do wojsk grupy poleskiej wykonywał nakazany manewr odwrotu. W końcu lipca 1920 roku II batalion aeronautyczny wcielony został do 1 pułku aeronautycznego 22. III batalion aeronautyczny pod dowództwem por. obs. bal. Konstantego Kamieńskiego 25.01.1920 roku został włączony w skład Dywizji Pomorskiej płk. Skrzyńskiego. Batalion otrzymał za zadanie natychmiastowe przejęcie pozostawionych przez Niemców w Toruniu urządzeń balonowych. W czasie ofensywy kijowskiej III batalion aeronautyczny przydzielono do grupy operacyjnej płk. Józefa Rybaka 23. Do momentu odwrotu 3 Armii spod Kijowa balony III batalionu wykonały niewielką ilość wzlotów ze względu na niekorzystną sytuację terenową. Wraz ze sztabem grupy artylerii płk. Aleksandrowicza maszerowała kompania z dowódcą 21 Ku czci..., s. 230 231. 22 Tamże, s. 231 232. 23 A. P r z e d p e ł s k i, op. cit., s. 35.

batalionu por. K. Kamieńskim. Miała ona za zadanie ochronę dowództwa grupy. Druga z kompanii wycofywała się wraz z taborem samochodowym. W Korosteniu nastąpiło zjednoczenie kompanii i III batalion aeronautyczny został wycofany do Poznania. Po reorganizacji został włączony w skład formowanego 1 pułku aeronautycznego 24. Wobec postępującej ofensywy i ciągłego odwrotu oddziałów polskich praca poszczególnych batalionów aeronautycznych na froncie była niemożliwa. Pułkownik Aleksander Wańkowicz widząc, że bataliony te nie mogą wykonywać zadań do jakich zostały powołane, wysunął propozycję utworzenia pułku aeronautycznego. Miał on być użyty na froncie jak pułk piechoty i składać się z trzech istniejących do tej pory batalionów aeronautycznych oraz czwartego sformowanego w Poznaniu. MSWojsk. wyraziło pozytywną opinię wobec wysuniętej przez pułkownika A. Wańkowicza propozycji. Rozkazem MSWojsk. Oddział I Sztabu L.11000/Mob. z dnia 14.07.1920 roku zakończono organizację 1 pułku aeronautycznego. Bataliony aeronautyczne połączone zostały czasowo w jeden pułk aeronautyczny, który w razie potrzeby mógł być użyty na froncie jako pułk piechoty 25. 1 pułk aeronautyczny składał się z 4 batalionów po 2 kompanie każdy i po 1 Ruchomym Parku Aeronautycznym. Ogółem liczył 8 kompanii, 4 polowe wytwórnie wodoru, tabor samochodowy i konny oraz inny sprzęt techniczny. Stan liczebny pułku miał wynosić od 40 do 50 oficerów oraz ok. 180 szeregowych. Z Sekcji 3 Aeronautyki Departamentu III Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych (poza 1 oficerem i 1 urzędnikiem wojskowym) cały personel, tak jak i personel Sekcji 3 Aeronautyki Szefostwa Lotnictwa ND WP został wcielony do pułku. Pułk aeronautyczny podlegał w całości jednemu z dowództw frontów celem ześrodkowania wszystkich spraw operacyjnych i technicznych. Dowództwo pułku podlegało dowódcy frontu, który stawał się przez to Szefem Aeronautyki Frontu i bezpośrednim doradcą Szefa Sztabu Frontu w sprawach dotyczących aeronautyki. Raporty operacyjne pułku przesyłane były do Szefostwa Lotnictwa ND WP za 24 Ku czci..., s. 232 233. 25 CAW, I.300.11.21. Oddział V Sztabu MSWojsk., numer sprawy 2089.

pośrednictwem Sztabu Frontu. W sprawie uzupełnień porozumiewano się poprzez Sztab Frontu i Szefostwo Lotnictwa ND WP z Sekcją 3 Aeronautyki Departamentu III MSWojsk. Z jej polecenia sprawami uzupełnień stanów oficerów zajmowała się Oficerska Szkoła Aeronautyczna, sprawami uzupełnień aeronautów specjalistów batalion zapasowy. Sprawy zaopatrzenia kierowane były do Centralnych Zakładów Aerostatycznych. Jako formacja piechoty pułk aeronautyczny miał być użyty na wypadek braku możliwości pracy ze względu na manewrowy charakter walki. Sprzęt i personel Ruchomych Parków Aeronautycznych został ześrodkowany na tyłach frontu i nadal podlegał wspólnemu dowództwu. Pozostawiono strukturę batalionów w ramach zatwierdzonych etatów aby po rozformowaniu pułku mogły one wrócić do właściwej służby. W skład 1 pułku aeronautycznego weszły: I batalion aeronautyczny pod dowództwem kpt. Jana Tadeusza Wolszlegiera; II batalion aeronautyczny pod dowództwem por. Sławomira Władysława Bilka; III batalion aeronautyczny pod dowództwem kpt. Hilarego Grabowskiego; IV batalion aeronautyczny pod dowództwem por. Ryszarda Łacińskiego. Formowanie 1 pułku aeronautycznego nie przebiegało tak planowano jak zakładano, a to ze względu na przebywanie batalionów w kraju i na froncie (III i IV batalion znajdował się w Poznaniu, I na drogach odwrotu, a II w Brześciu Litewskim) 26. Rozkazem L.1505/III Dowództwo Frontu Północno-Wschodniego, któremu podporządkowano 1 pułk aeronautyczny, zarządziło jego koncentrację w Siedlcach. Bataliony rozlokowane zostały około 10 km na południe od Siedlec we wsiach: Wiśniew, Kaczory i Gostchorz i tam ostatecznie 28.07.1920 roku połączono je w pułk. Przez kilka dni odbywały się ćwiczenia z zakresu musztry piechoty i szkoły walki, ponieważ połowa pułku składała się z rekrutów, którzy przeszli zaledwie 26 CAW, I.301.7.92. Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, nr sprawy 9014/1.

dwutygodniowy kurs wyszkolenia 27. Stan pułku w chwili koncentracji wynosił 23 oficerów, około 1.200 szeregowych, 240 koni i 10 karabinów maszynowych. Dzięki uzyskaniu 30 siodeł stworzono w ramach pułku oddział konnych wywiadowców. Z samochodów ciężarowych utworzono autokolumnę do obsługiwania tyłów frontu. Największym brakiem był brak bagnetów do około 1.000 karabinów i sprzętu saperskiego co utrudniało działalność bojową pułku 28. W dniach od 24 lipca do 15 sierpnia 1920 roku 1 pułk aeronautyczny brał czynny udział w walkach w rejonie Siedlce Sokołów Sarnaki Ostromenczyn Platerów, znajdując się naprzemian w natarciu lub obronie. Pułkownik Aleksander Wańkowicz w raporcie skierowanym przez Dowództwo 1 pułku aeronautycznego L.180 z dnia 12.08.1920 roku do Dowództwa Frontu Północno-Wschodniego sugerował w związku z ustabilizowaniem linii frontu na linii Wisły i Wieprza, powrót oddziałów 1 pułku aeronautycznego do zadań pierwotnie wykonywanych 29. Bataliony były w stanie w ciągu tygodnia powrócić do swej służby specjalnej, ponieważ tyle czasu potrzebowano na sprowadzenie sprzętu z Poznania i Jabłonny. Dowództwo 4 Armii w składzie której walczył 1 pułk aeronautyczny przesłało raport płk. Wańkowicza pismem z dnia 5.09.1920 roku L.15808/III do Oddziału I Naczelnego Dowództwa WP, popierając prośbę o rozwiązanie tego pułku jako jednostki taktyczno-bojowej. Po rozwiązaniu 1 pułku aeronautycznego I batalion aeronautyczny pozostał pod Warszawą w składzie wojsk gen. Franciszka Latinika. Z Jabłonny, gdzie zastał go rozejm w końcu 1920 roku przeniesiony został do Poznania. II batalion aeronautyczny po rozwiązaniu pułku powrócił do pracy w składzie wojsk 2 Armii. Po rozejmie w 1920 roku skierowano go do Jabłonny. III batalion aeronautyczny po odwrocie bolszewików spod Warszawy działał w składzie wojsk 5 Armii, a po rozejmie skierowano go do Torunia. IV batalion aeronautyczny odszedł do 4 Armii w Brześciu nad Bugiem gdzie został rozformowany. 27 Sprawozdanie z działalności 1-go pułku aeronautycznego od czasu jego utworzenia do dnia 11 sierpnia 1920 roku. CAW, I.301.7.107. Oddział I Naczelnego Dowództwa WP. 28 Ku czci..., s. 233. 29 CAW, I.301.7.107. Oddział I Naczelnego Dowództwa WP.

Za czyny bojowe żołnierze 1 pułku aeronautycznego otrzymali 3 ordery Virtuti Militari i 66 Krzyży Walecznych. W czasie walk poległo 19 oficerów i żołnierzy. Stwierdzić należy, że doraźnie sformowany pułk aeronautyczny nie posiadając należytego uzbrojenia i wsparcia artylerii wykonał wszystkie postawione przed nim zadania. Żołnierze wykazali się zapałem bojowym i wolą zwycięstwa. Działając w obronie, lub opóźniając działania nieprzyjaciela pułk poruszał się pieszo od czego przylgnęła do niego nazwa pułku aeropiechurów. W związku z rozwiązaniem 1 pułku aeronautycznego zmieniła się struktura władz nadrzędnych wobec jednostek aeronautycznych. Na mocy rozkazu L.11000/Mob. Oddziału I Sztabu MSWojsk. z dnia 14.07.1920 roku dowództwo pułku stanowiło jednocześnie Szefostwo Aeronautyki Frontu 30. Na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa WP (Sztab Generalny) Oddział III Nr 9087-III z dnia 23.08.1920 roku Instrukcja organizacyjna, rozformowano Front Północny w ramach którego działał 1 pułk aeronautyczny i utworzono oddzielne Armie podlegające Naczelnemu Dowództwu WP 31. Rozkaz ten stanowił również, że Szefostwo Aeronautyki Frontu Północnego zostanie przemianowane na Szefostwo Aeronautyki przy Naczelnym Dowództwie analogicznie do Szefostwa Lotnictwa ND WP. W związku z powyższym z dniem 5.08.1920 roku celem zapewnienia jednolitości kierownictwa i zaopatrzenia wszystkich jednostek aeronautycznych utworzono Rozkazem Oficerskim NDWP nr 27 przy Naczelnym Dowództwie stanowisko Szefa Aeronautyki Polowej 32. Szefem Aeronautyki Polowej został Szef Sekcji III Aeronautycznej Departamentu III Żeglugi Powietrznej MSWojsk. płk pil. bal. Aleksander Wańkowicz. Szef Aeronautyki Polowej był pomocnikiem Szefa Dep. III w sprawach, które dotyczyły jednostek aeronautycznych. Szef Aeronautyki Polowej otrzymywał rozkazy w zakresie taktycznym i dyslokacji jednostek frontowych od Szefa Sztabu Generalnego WP poprzez 1 Zastępcę Szefa Sztabu. Rozkazy dotyczące spraw personalnych i technicznych otrzymywał od Szefa 30 CAW, I.300.11.21. Oddział V Sztabu MSWojsk. 31 Odpis pisma MSWojsk. Dep. III Żegl. Pow. L.dz.2170/20 z dnia 24.08.1920 roku do Oddziału Sztabu MSWojsk. CAW, I.301.1.106. Oddział I Naczelnego Dowództwa WP. 32 Rozkaz oficerski ND WP nr 27 z dnia 14.10.1920 roku. CAW, I.301.5.1.

Departamentu III Żegl. Pow. MSWojsk. Formacje aeronautyczne, które przydzielone były do wyższych jednostek frontowych, podlegały operacyjnie i dyscyplinarnie dowódcom tych jednostek, a w innych sprawach Szefowi Dep. III poprzez Szefa Aeronautyki Polowej. Szef Aeronautyki Polowej pod względem wykorzystania i rozmieszczenia jednostek aeronautycznych na froncie podlegał Szefowi Sztabu Generalnego, natomiast pod względem uzupełnienia w personel i materiały techniczne jednostek był pomocnikiem Szefa Departamentu III, któremu podlegał bezpośrednio. Szef Aeronautyki Polowej jako dowódca wszystkich jednostek aeronautycznych w kraju i na froncie współpracował bezpośrednio z dowódcami jednostek, zakładów i służb aeronautycznych. Wydawał im rozkazy dotyczące miejsc postoju, zmian i przynależności jednostek. Szefowi Dep. III składał meldunki o stanie i działalności służb i zakładów aeronautycznych. Wszystkie zmiany personelu jakie Szef Aeronautyki Polowej zamierzał wprowadzić w jednostkach aeronautycznych w kraju zatwierdzał Szef Departamentu III, natomiast zmiany w jednostkach przebywających na froncie zatwierdzał Szef Sztabu Generalnego. Zmiany personalne dokonywane przez Szefa Aeronautyki Polowej meldowane były każdorazowo Szefowi Dep. III względnie Szefowi Sztabu Generalnego (Oddział V NDWP). W związku z tym rozkazem przesunięto Szefa Aeronautyki Frontu Północnego do Naczelnego Dowództwa WP z przemianowaniem na Szefa Aeronautyki Polowej. Zawarcie traktatu rozejmowego w 1920 roku rozpoczęło proces przechodzenia oddziałów Wojska Polskiego z organizacji wojennej na pokojową. Po zakończeniu działań wojennych i reorganizacji wojska balonowe dysponowały trzema batalionami aeronautycznymi, które stacjonowały w: I batalion aeronautyczny (w składzie 1 i 2 kompanii) w Poznaniu; II batalion aeronautyczny (w składzie 3 i 4 kompanii) w Jabłonnie; III batalion aeronautyczny (w składzie 5 i 6 kompanii) i ruchomy park aeronautyczny w Toruniu 33. 33 Z historii Polskiego Lotnictwa Wojskowego 1918 1939, oprac. zbiorowe R. B a r t e l, J. C h o j n a c k i, S. K r ó l i k i e w i c z, A. K u r o w s k i, Warszawa 1978, s. 46.

W 1921 roku w skład wojsk balonowych obok trzech batalionów aeronautycznych, wchodziła również Oficerska Szkoła Aeronautyczna oraz Centralne Składy Balonowe wojska podległe bezpośrednio Wydziałowi Balonowemu Departamentu III Żeglugi Powietrznej MSWojsk. Lata 1921 1922 były okresem pomyślnego rozwoju wojsk balonowych w Polsce. Utworzono trzy nowe bataliony: IV batalion aeronautyczny w Krakowie, V batalion aeronautyczny w Brześciu nad Bugiem i Szkolny Batalion Sterowcowy przy Oficerskiej Szkole Aeronautycznej 34. O.S.A. wiosną 1921 roku przeniesiono z Poznania do portu sterowcowego w Toruniu, gdzie wznowiono działalność po jej zawieszeniu latem 1920 roku. Komendantem szkoły był ppłk pil. ster. Feliks Bołsunowski (oficer z byłej armii rosyjskiej) 35. Powołany (w 1922 roku) do życia Szkolny Batalion Sterowcowy szkolił się na zakupionym we Francji ciśnieniowym sterowcu firmy Zodiacn V 11 klasy Vedette, któremu w Polsce nadano nazwę Lech. Bataliony aeronautyczne dysponowały wówczas jedynie balonami obserwacyjnymi 36 produkcji francuskiej typu Caquot M2 i R2. W 1922 roku na bazie wspomnianych wcześniej Centralnych Składów Balonowych utworzono Centralne Zakłady Aerostatyczne w Jabłonnie Legionowie. Miały one za zadanie, m.in.: przechowywanie sprzętu balonowego, jego naprawy oraz wytwarzanie wodoru na potrzeby jednostek aeronautycznych 37. 29 listopada 1921 roku Rozkazem MSWojsk. nr 47 wyjaśniono pojęcie aeronautyka, lotnictwo i aerostatyka, które we wcześniejszym okresie były używane dosyć dowolnie co wprowadzało zamieszanie i szereg nieporozumień. Całokształt nawigacji otrzymał nazwę: aeronautyka (wojska aeronautyczne, korpus oficerów aeronautycznych). Aeronautyka obejmowała: lotnictwo i aerostatykę (wcześniejsza nazwa aeronautyka) 38. 34 Z. J a n k i e w i c z, op. cit., s. 149. 35 K. S ł a w i ń s k i, Lotnisko toruńskie 1920 1945, Warszawa 1983, s. 31. 36 A. P r z e d p e ł s k i, op. cit., s. 59. 37 Pismo Dep. IV Żeglugi Powietrznej MSWojsk. L.dz. 195/22/Aeron. z dnia 22.02.1922 roku kierowane do Szefostwa Administracji MSWojsk. Wydział Przemysłu Wojennego zawiera etaty maszyn jednostek aeronautycznych. 38 Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 47 z dnia 29.11.1921 roku.

Jak więc można zauważyć pierwszy okres pokoju był dla wojsk balonowych pomyślny. Zamiast redukcji stanu posiadania personelu i sprzętu jak to miało miejsce w innych broniach, w tym i lotnictwie, w wojskach balonowych nastąpiło zwiększenie liczby jednostek. Rocznik Oficerski na 1923 1924 wydany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych podawał, iż w korpusie wojsk aeronautycznych (jednostki lotnicze i balonowe) było: 3 pułkowników, 21 podpułkowników, 28 majorów, 112 kapitanów, 218 poruczników i 11 podporuczników 39. Niestety dobra passa wkrótce skończyła się w związku z ciężką sytuacją finansową państwa. Po opuszczeniu stanowiska Szefa Departamentu IV Żeglugi Powietrznej przez gen. bryg. pil. Gustawa Macewicza, na jego miejsce powołano, oddelegowanego 22.12.1922 roku do Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce, gen. bryg. pil. obs. Francois-Léona Leveque a. 20.01.1923 roku powierzono mu pełnienie obowiązków szefa Departamentu, które wykonywał do momentu odwołania go do Francji 17.08.1924 roku 40. Generał Leveque był autorem raportu dotyczącego spraw reorganizacji aeronautyki. Obok spraw lotnictwa i artylerii przeciwlotniczej poruszona została w tym raporcie także kwestia aeronautyki 41. Gen. Leveque na podstawie doświadczeń nabytych przez wojska balonowe w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, sformułował wnioski, z których wynikało, że wojska balonowe nie będą miały zastosowania w czasie działań wojennych na froncie wschodnim. Ewentualne zastosowanie znalazłyby tylko w przypadku wojny pozycyjnej na froncie zachodnim. Generał Leveque nie widział potrzeby utrzymywania w warunkach polskich pięciu batalionów, z których każdy musiał być obsługiwany przez personel administracyjny. W swoim raporcie wysunął wniosek zgrupowania wszystkich batalionów w pułk, który składałby się z sześciu kompanii. Szkoła po zredukowaniu kształcić miała specjalistów i istniałaby przy Centralnych Zakładach Aerostatycznych, obserwatorów balonowych natomiast kształcić miał pułk, który miał się zajmować również mobilizacją aerostatyki ochronnej czyli balonów zaporowych. 39 T. N o w a c k i, Kadry lotnictwa wojskowego w latach 1918 1926 [w:] Lotnictwo polskie w okresie międzywojennym (Materiały z sesji popularnonaukowej), red. nauk. W. W r ó b l e w s k i, Warszawa Suwałki 1993, s. 89. 40 S. C z m u r, W. W ó j c i k, Dowódcy Lotnictwa Polskiego, Poznań 1998, s. 65 66. 41 CAW, I.303.7.538. Oddział IV Sztabu Głównego.

W końcu 1923 roku przystąpiono do znacznej redukcji wojsk balonowych, w wyniku której pozostawiono jedynie jeden batalion w Toruniu. W jego składzie oprócz kompanii balonów obserwacyjnych znalazła się też jedna wydzielona kompania balonów zaporowych w Jabłonnie. Rozwiązano również w 1924 roku Centralną Szkołę Balonową (nazwa O.S.A. używana od 1923 roku), a nadwyżkę oficerów aeronautów skierowano do innych szkół lotniczych 42. W jej miejsce wprowadzono doraźnie organizowane kursy przy batalionie balonowym w Toruniu. W 1924 roku Centralne Zakłady Aerostatyczne zmieniły nazwę na Centralne Zakłady Balonowe. Funkcję Szefa Wydziału Balonowego Departamentu Lotnictwa MSWojsk. do 1927 roku pełnił płk pil. ster. Feliks Bołsunowski. Wkrótce okazało się, że dotychczasowa organizacja wojska balonowego nie odpowiadała warunkom pracy szkoleniowej w okresie pokojowym, ani tym bardziej zagadnieniu mobilizacji na wypadek wojny. W 1929 roku nastąpiły zmiany w organizacji lotnictwa wojskowego w tym i w wojskach balonowych. W 1929 roku na bazie wydzielonej kompanii balonów zaporowych z toruńskiego batalionu sformowano 2 batalion balonowy w Jabłonnie. Jego dowódcą mianowano ppłk. obs. bal. Juliana Sielewicza. Istniejące oba bataliony podporządkowano utworzonym w 1930 roku Grupom Aeronautycznym. Grupie Aeronautycznej nr 1 z miejscem postoju w Warszawie obok 1 i 5 pułku lotniczego podporządkowano 2 batalion balonowy. Grupie Aeronautycznej nr 2 z miejscem postoju w Poznaniu obok 3 i 4 pułku lotniczego podporządkowano 1 batalion balonowy. Istniała również 3 Grupa Aeronautyczna z miejscem postoju w Krakowie składająca się z 2 i 6 pułku lotniczego. W 1931 roku nastąpiła reorganizacja grup w efekcie czego zlikwidowano 2 Grupę Aeronautyczną. W ten sposób skład Grup Aeronautycznych wyglądał następująco: Grupa Aeronautyczna nr 1 1, 3 i 5 pułk lotniczy oraz 2 batalion balonowy; Grupa Aeronautyczna nr 3 2, 4 i 6 pułk lotniczy oraz 1 batalion balonowy. 42 A. P r z e d p e ł s k i, op. cit., s. 60.

W 1936 roku Grupy Aeronautyczne przemianowano na Lotnicze. Podległość batalionów względem Grup Lotniczych do wybuchu w 1939 roku nie uległa zmianie 43. Długoletnim dowódcą 1 batalionu balonowego był ppłk obs. bal. Jan Tadeusz Wolszlegier. Święto batalionu przypadało na dzień 5 maja. Piękną inicjatywą wykazał się były dowódca III batalionu aeronautycznego mjr Konstanty Kamieński, z którego inicjatywy naprzeciwko wartowni wzniesiono pomnik Ku Czci Poległych w 1920 Żołnierzy Wojsk Balonowych, dłuta brata majora, rzeźbiarza Piotra Kamieńskiego 44. Dowódcą 2 batalionu balonowego od 1930 roku był ppłk obs. bal. Julian Sielewicz. Święto batalionu przypadało na 15 wrzesień datę sformowania batalionu w 1929 roku. Batalion nie posiadał chorągwi ani sztandaru 45. W latach 1927 1934 Samodzielnym Referatem Balonowym Departamentu Aeronautyki MSWojsk. kierował ppłk obs. bal. Hilary Grabowski, a po nim w 1934 stanowisko to objął ppłk obs. bal. Jan Wolszlegier. W 1936 roku w Dowództwie Lotnictwa MSWojsk. utworzono Wydział Balonowy, którym kierował ppłk Jan Wolszlegier. Zmiany te były efektem reorganizacji, a charakter pracy nie uległ zmianie. Po rozwiązaniu Centralnej Szkoły Balonowej od 1924 roku do 1932 istniała przy batalionie balonowym w Toruniu Szkoła Podchorążych Wojsk Balonowych. Po jej rozwiązaniu utworzono w jej miejsce Pluton Podchorążych Rezerwy 46, który przejął zadania szkolenia specjalistów. Funkcjonujące od 1924 roku Centralne Zakłady Balonowe nie tylko dokonywały napraw sprzętu balonowego, ale również rozpoczęły własną produkcję dostarczając do jednostek sprzęt krajowej produkcji. 1 kwietnia 1929 roku Centralne Zakłady Balonowe przekształcono w skomercjalizowane Wojskowe Warsztaty Balonowe, a w 1935 roku w Wytwórnię Balonów i Spadochronów 47. 4.07.1936 roku na mocy Dekretu Prezydenta RP powołano do życia Inspektorat Obrony Powietrznej Państwa (I.O.P.P.). Inspektorem O.P.P. mianowany 43 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 42. 44 K. S ł a w i ń s k i, Lotnisko..., s. 52. 45 CAW, I.371.1.46, k. 80. DOK I. 46 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 68. 47 Z historii..., s. 477.

został gen. Gustaw Orlicz-Dreszer, a po jego tragicznej śmierci gen. bryg. Józef Zając 48. Inspektorat był ośrodkiem kierującym sprawami obrony przeciwlotniczej. Do jego zadań należało między innymi ustalenie potrzeb w zakresie ilości balonów zaporowych. I.O.P.P. przedstawił 17.12.1936 roku na posiedzeniu K.S.U.S. plan rozbudowy oraz unowocześniania środków obrony przeciwlotniczej. Ilość plutonów balonów zaporowych dla OPL obszaru kraju miała być ustalona później 49. W latach 1935 1936 ustalono, iż na stopę wojenną w przypadku mobilizacji powołanych będzie do służby: 10 kompanii balonów obserwacyjnych oraz 5 kompanii balonów zaporowych 50. Stan możliwości mobilizacyjny przedstawiał się w poszczególnych dniach następująco: na dzień 1.06.1936 14 kompanii balonowych; na dzień 15.06.1939 10 kompanii balonowych; na dzień 1.09.1939 (mobilizacji) 12 kompanii balonowych 51. Do sierpnia 1939 roku oddziały balonowe podlegały Dowództwu Lotnictwa MSWojsk. Dopiero z dniem 30.08.1939 roku kompanie balonów zaporowych zostały przeniesione z lotnictwa do obrony przeciwlotniczej i podporządkowane dowódcy Obrony Przeciwlotniczej MSWojsk. Wydział Balonowy Dowództwa Lotnictwa MSWojsk. przeniesiony został do Dowództwa Obrony Przeciwlotniczej MSWojsk., natomiast Referat Balonów pozostał w składzie osobowym Instytutu Technicznego Lotnictwa. Oficerowie kompanii balonów obserwacyjnych nadal pozostawieni zostali w korpusie osobowym oficerów lotnictwa 52. W ramach ogólnej reorganizacji szkół podchorążych rozwiązano Pluton Podchorążych Rezerwy funkcjonujący przy 1 batalionie balonowym w Toruniu, a w jego miejsce wprowadzono doraźnie organizowane kursy. Podczas mobilizacji sierpniowej 1 i 2 batalion balonowy wystawiły łącznie 7 kompanii balonów obserwacyjnych i 5 kompanii balonów zaporowych oraz jedną 48 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 69. 49 E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936 1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1964, s. 260. 50 Z historii..., s. 519. 51 E. K o z ł o w s k i, op. cit., s. 269. 52 Pismo Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L. 8987/Org. tjn. z dnia 30.08.1939 roku. CAW, I.302.4.242. GISZ.

kompanię balonów obserwacyjnych pozostającą w odwodzie Naczelnego Wodza. Zmobilizowana kompania balonów obserwacyjnych liczyła 6 oficerów obserwatorów balonowych oraz 190 podoficerów i szeregowych 53. Kompania balonów obserwacyjnych wg etatu powinna posiadać na stanie dwie powłoki balonowe (typu BD), dwie dźwigarki oraz tabor samochodowy 54. Kompania balonów zaporowych składała się z: drużyny dowódcy, 2 plutonów balonów zaporowych typu N i NN po 5 tandemów oraz plutonu transportowego i plutonu parkowego 55. W planie mobilizacyjnym W przewidziano również zmobilizowanie przez 2 batalion balonowy: Komendy Bazy Balonowej nr 1 i jej kwatermistrzostwa, Głównej Składnicy Balonowej nr 1 oraz Batalionu Szkolnego Bazy Balonowej i Parku Bazy Balonowej 56. Niestety w trakcie mobilizacji okazało się, że rzeczywisty stan sprzętu pozostawia wiele do życzenia i odbiega znacznie od stanów etatowych. W 1939 roku 1 batalion balonowy zmobilizował następujące kompanie z przydziałami do: 1 kompania balonów obserwacyjnych (d-ca kpt. obs. bal. Tadeusz Kasprzycki) Armia Pomorze ; 2 kompania balonów obserwacyjnych (d-ca kpt. obs. bal. Stanisław Brenk) Armia odwodowa Prusy ; 3 kompania balonów obserwacyjnych (d-ca por. obs. bal. Stanisław Patalan) Armia Łódź ; 4 kompania balonów obserwacyjnych (d-ca kpt. obs. bal. Kazimierz Mensch) Armia Poznań ; 5 kompania balonów obserwacyjnych (d-ca por. obs. bal. Antoni Narkiewicz) Armia Modlin ; 1 kompania balonów zaporowych (d-ca kpt. obs. bal. Czesław Gałecki); 2 kompania balonów zaporowych (d-ca por. obs. bal. Kazimierz Nowicki) 57. 53 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 68. 54 P. Z a r z y c k i, Plan mobilizacyjny W. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Pruszków 1995, s. 111. 55 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 68. 56 P. Z a r z y c k i, op. cit., s. 112. 57 K. S ł a w i ń s k i, Z dziejów..., s. 44.

2 batalion balonowy w 1939 roku zmobilizował następujące kompanie: 3 kompania balonów zaporowych (d-ca kpt. Bronisław Wacław Koblański); 4 kompania balonów zaporowych (d-ca kpt. Stanisław Foltański); 5 kompania balonów zaporowych (d-ca ppor. Czesław Wrzesień) 58, a także 6 kompanię balonów obserwacyjnych (d-ca nieznany) z przydziałem do Armii Kraków i 7 kompanię balonów obserwacyjnych (d-ca nieznany) z przydziałem do Armii Modlin. Jedna kompania balonów obserwacyjnych (prawdopodobnie 8 lub druga kompania o numerze 7) pozostała w odwodzie Naczelnego Wodza. Wszystkie kompanie balonów zaporowych podporządkowano dowódcy Zgrupowania Balonów Zaporowych, które liczyło ogółem 50 tandemów czyli 100 balonów zaporowych 59. Znajdowały się one w dniach od 1 do 5.09.1939 roku w Warszawie 60. Zapory balonowe osłaniały mosty na Wiśle i lotnisko na Okęciu. Ewakuacja środków obrony przeciwlotniczej 6.09.1939 roku była początkiem końca balonów zaporowych w ramach obrony przeciwlotniczej Warszawy, które były niszczone w powietrzu przez samoloty Luftwaffe, bądź zostały ściągnięte na ziemię z braku wodoru 61. Wycofujące się kompanie balonów obserwacyjnych nie miały szans na realizację zadań do jakich były przeznaczone. Szybkie zmiany w sytuacji na froncie i brak możliwości sprawnego wycofywania z zagrożonych pozycji przez zatłoczone drogi nie sprzyjał prowadzeniu obserwacji z balonów. Wycofujące się 1 i 4 kompania balonów obserwacyjnych dotarły do Warszawy, gdzie z powodu braku sprzętu weszły w skład sformowanego 2 batalionu lotniczego, którym dowodził kpt. w st. sp. Józef Świerzyński. Do Warszawy dotarła również 5 kompania balonów obserwacyjnych pod dowództwem por. obs. bal. Antoniego Narkiewicza 62. Kompania ta jako jedyna kompania balonów obserwacyjnych, dokonała bojowego wzlotu balonu 58 M. K o p c z e w s k i, Z. M o s z u m a ń s k i, Polska obrona przeciwlotnicza w latach 1920 1939, Pruszków 1996, s. 180. 59 J. P a w l a k, Pamięci lotników..., s. 68. 60 L. G ł o w a c k i, Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, Warszawa 1985, s. 31. 61 Z. J a n k i e w i c z, op. cit., s. 154. 62 K. S ł a w i ń s k i, Z dziejów..., s. 58.