"Uczelnie wyższe w regionie lubelskim" Ekspertyza

PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 W KONTEKŚCIE ANALIZ STATYSTYCZNYCH Dominik Antonowicz "Uczelnie wyższe w regionie lubelskim" Ekspertyza

2 Strona Toruń, grudzień 2011

3 Strona Spis treści 1.Wstęp... 3 2.Kontekst regionalny... 4 3.Struktura szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim... 8 4.Kierunki kształcenia na uczelniach w województwie lubelskim... 15 5.Umiędzynarodowienie lubelskich uczelni... 18 6.Lubelskie uczelnie w rankingach szkół wyższych... 23 7.Uczelnie województwa lubelskiego wymiar badawczy... 26 9.Konkluzje oraz rekomendacje... 33 Bibliografia:... 35 Spis tabel i wykresów... 37 1. Wstęp Celem ekspertyzy jest analiza stanu, struktury oraz perspektyw rozwoju szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim. Dokument został sporządzony w oparciu o cztery rodzaje materiału źródłowego. Po pierwsze są to dane Głównego Urzędu Statystycznego w zakresie szkolnictwa wyższego zawarte w publikowanym corocznie raporcie Publiczne Szkoły Wyższe i ich Finanse. Jest

4 Strona to najbardziej kompleksowe, wiarygodne i zarazem rzetelne źródło informacji o szkolnictwie wyższym w Polsce. Tytuł dokumentu może sugerować ograniczony zakres jego przydatności, ale zawarte w nim informacje obejmują w wielu aspektach również niepubliczny sektor szkolnictwa wyższego. Po drugie, do sporządzenia analizy wykorzystano istniejącą już wiedzę dotyczącą procesów zachodzących w szkolnictwie wyższym w postaci dokumentów i raportów publikowanych przez organizacje eksperckie oraz badawcze zajmujące się tym zagadnieniem, takie jak choćby Instytut Sokratesa, czy też Centre of Higher Education Policy Studies na Uniwersytecie Twente w Enschede. Po trzecie, wykorzystano również informacje udostępniane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zwłaszcza odnośnie wyników parametryzacji jednostek naukowych. Po czwarte, najtrudniejszym i zarazem najmniej systematycznym źródłem informacji były strony internetowe uczelni zarówno publicznych, jak i niepublicznych. Problem z ich uwzględnianiem wiąże się z wiarygodnością, bowiem często są one traktowane jako narzędzia do budowania pozycji uczelni na rynku szkolnictwa wyższego, a więc przedstawiane tam informacje nie zawsze spełniają wymogi należytej rzetelności. Dokument kończą rekomendacje dla polityki publicznej w zakresie szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim wynikające bezpośrednio z przeprowadzonej analizy, a także istniejącej już wiedzy na temat warunków, kierunku i tempa rozwoju szkolnictwa wyższego. 2. Kontekst regionalny

5 Strona Region lubelski zamieszkiwany jest obecnie przez 2,15 mln mieszkańców, co plasuje go na ósmym miejscu wśród województw w kraju pod względem potencjału ludnościowego. Stolicą regionu, jedynym dużym i tym samym najważniejszym miastem województwa jest Lublin, zamieszkały przez ponad 350 tys. mieszkańców. Lublin jest członkiem najważniejszych organizacji samorządowych, takich jak: Unia Metropolii Polskich, Związek Miast Polskich, a także organizacji międzynarodowych jak Eurocities (zrzeszającej największe miasta w Europie). Miasto z różnych względów rozwijało się jednak przez ostatnie pięć lat wolniej niż najważniejsze metropolie krajowe. Według raportu PwC indeks rozwoju gospodarczego Lublina wynosił w tym okresie nieco ponad 20% 1. Z pewnością jednym z czynników było położenie geograficzne na tzw. ścianie wschodniej, co stanowi poważną barierę rozwojową. Jak wskazano w rządowym dokumencie Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020 wyodrębnienie pięciu regionów (warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego oraz świętokrzyskiego) w ramach specjalnego programu wynikało z faktu, że są to najbiedniejsze regiony w Unii Europejskiej, charakteryzując się stosunkowo najniższymi wskaźnikami spójności społecznogospodarczej2. Powyższa sytuacja jest efektem bardzo złożonych procesów, na które złożyły się wydarzenia historyczne, decyzje polityczne oraz wieloletnia nieumiejętna polityka regionalna. Region lubelski jest trzecim województwem pod względem wielkości obszaru w Polsce, obejmując 25 tys. km2, będąc jednocześnie najsłabiej zaludnionym i zurbanizowanym. Województwo cechuje słabnąca dynamika rozwoju, niski udział usług rynkowych i przemysłu oraz wysoki udział rolnictwa w regionalnej gospodarce. Problemem lubelskiej gospodarki jest niska wydajność pracy, niekorzystna struktura gospodarki, mała konkurencyjność i innowacyjność oraz dominacja rolnictwa jako sektora o niskiej wartości dodanej. Niekorzystnym zjawiskiem jest też niewielkie tempo modernizacji i wymiany majątku trwałego. Rozwój przedsiębiorczości charakteryzuje się niskim tempem wzrostu 3. Tym niemniej Lublin zanotował w tym okresie najszybszy wzrost kapitałów mierzonych przez PwC w porównaniu z innymi ośrodkami miejskimi. Według ekspertów przygotowujących raport to właśnie potencjał akademicki regionu może stanowić największy atut miasta. 1 Więcej zob. w raporcie PwC Raport na temat wielkich miast Polski, s. 6. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30 grudnia 2008 roku. 3 Op.cit., s. 14. 2

6 Strona Powinien on być podstawą działań do budowania przewag konkurencyjnych w stosunku do innych miast polskich w rywalizacji o inwestycje oraz ludzi, którzy są najważniejszym zasobem gospodarczym. Zintegrowane działanie w zakresie rozwoju ośrodków akademickich w regionie wiąże się ze wzrostem kapitału ludzkiego oraz społecznego mieszkańców województwa, inwestycją w innowacyjność gospodarki, która oparta jest na przedsięwzięciach B + R oraz nawiązaniem międzynarodowej współpracy naukowej i badawczej. Dużym atutem regionu lubelskiego jest w tym kontekście korzystna struktura demograficzna. Mediana wieku ludności wynosi: 35,4 lata dla mężczyzn oraz 39,9 lat dla kobiet. Wykres 1. Liczba ludności w regionie lubelskim Źródło: Urząd Statystyczny w Lublinie (2007): Ludność w województwie lubelskim Poziom wykształcenia mieszkańców samego Lublina jest bardzo korzystny. Osoby z wykształceniem wyższym stanowią 21,3% mieszkańców miasta (przy 6,4% w skali regionu). Jednakże atrakcyjność akademicka miasta nie jest czynnikiem, który hamowałby ujemne saldo migracji z regionu lubelskiego. Czynnik ten, wraz z obserwowanym procesem

7 Strona spadku liczby urodzin powoduje, że liczba ludności regionu systematycznie maleje. Warto także zauważyć, że województwo lubelskie posiada stosunkowo wysoki wskaźnik starzenia się społeczeństwa 6 w skali kraju. Na podstawie prognozy przygotowanej przez Główny Urząd Statystyczny można stwierdzić, że do roku 2035 liczba ludności spadnie do około 87% w stosunku do obecnej wielkości (GUS: 2007). Rysunek 1. Saldo migracji woj. lubelskiego Źródło: Aktualne problemy demograficzne regionu Polski wschodniej, (red.) D. Celińska-Janowicz, A. Miszczak, A. Płoszaj, M. Smętkowski, Raporty i analizy Euroreg nr 5/ 2010, Warszawa 2010. Położenia geograficzne województwa lubelskiego wpływa istotnie na sytuację społeczną oraz gospodarczą regionu. Lubelskie jest trzecim co do wielkości województwem w kraju, jednak pod względem zaludnienia oraz zurbanizowania znajduje się na ostatnim miejscu. W przemyśle przewagę mają gałęzie tradycyjne charakteryzujące niskim poziomem technologicznym. Rolnictwo stanowi jeden z najważniejszych działów gospodarki województwa lubelskiego4. Najważniejszym miernikiem siły gospodarczej 4 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30 grudnia 2008 roku, s. 14.

8 Strona regionu jest poziom PKB na mieszkańca. W województwie lubelskim stanowi on 68,5% średniej krajowej plasując region na ostatnim miejscu w kraju. Region lubelski jest najsłabszym województwem i osiąga wynik 68,5% średniej krajowej. Do czasu wejścia do Unii Europejskiej Rumunii i Bułgarii był to najniższy wynik w krajach Wspólnoty Europejskiej. Dodatkowe czynniki strukturalne związane z koniecznością modernizacji przemysłu oraz niską innowacyjnością funkcjonujących przedsiębiorstw powodują, że region lubelski bardzo często porównywany jest z innymi zacofanymi regionami Europy, takimi jak włoskie Mezzogiorno oraz Niemcy Wschodnie (dawne NRD). Paradoks województwa lubelskiego jest taki, że warunki gospodarcze, demograficzne oraz ekonomiczne nie są sprzyjające dla rozwoju szkolnictwa wyższego, a z drugiej strony jedną z głównych możliwości rozwoju dla tego regionu jest rozwój kapitału ludzkiego oraz gospodarki opartej na wiedzy. 3. Struktura szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim Podstawową zmienną różnicującą szkolnictwo wyższe jest podział na uczelnie publiczne oraz niepubliczne, których reguły funkcjonowania w wymiarze edukacyjnym różnią się w istotny sposób. Analiza polskiego szkolnictwa wyższego wskazuje, że istnieją co najmniej dwie istotne różnice pomiędzy sektorem publicznym a niepublicznym. Po pierwsze, uczelnie publiczne pełnią zarówno funkcje edukacyjne, jak również badawcze, natomiast w przypadku uczelni niepublicznych można mówić niemal wyłącznie o funkcji dydaktycznej. Istnieje niewiele uczelni niepublicznych, które prowadzą badania naukowe i posiadają uprawnienia do nadawania stopni oraz tytułów naukowych, nie ma ich jednak na terenie województwa lubelskiego. W tym sensie analiza struktury szkolnictwa wyższego w dużej mierze determinuje rodzaj pełnionych przez uczelnie funkcji. Po drugie, publiczne uczelnie oferują bezpłatne kształcenie na studiach stacjonarnych, a opłaty pobierają za edukację na studiach

9 Strona niestacjonarnych, natomiast niepubliczne uczelnie zmuszone są do pobierania czesnego za każdy tryb kształcenia5. W województwie lubelskim funkcjonuje 9 uczelni publicznych oraz 11 niepublicznych. Uczelnie niepubliczne ukierunkowane są głównie na kształcenie w kierunkach społecznych oraz humanistycznych i w zasadzie są do siebie podobne pod względem instytucjonalnym oraz pod względem oferty dydaktycznej. Warto jednak zwrócić uwagę, że publiczne uczelnie województwa lubelskiego są bardzo zróżnicowane (dwa pełne Uniwersytety, Politechnika, Uniwersytet Medyczny, Uniwersytet Przyrodniczy, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa a nawet jest tam Wyższa Szkoła Oficerska dla Sił Powietrznych). Tak ogromne zróżnicowanie instytucjonalne gwarantuje bardzo bogatą ofertę dydaktyczną, która jest niewątpliwie ogromnym atutem województwa, a szczególnie Lublina. Wykres 2. Uczelnie publiczne i prywatne w regionie lubelskim UCZELNIE PUBLICZNE Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Politechnika Lubelska UCZELNIE NIEPUBLICZNE Lubelska Szkoła Biznesu Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Uniwersytet Medyczny w Lublinie Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Lublinie Wyższa Szkoła Nauk Społecznych w Lublinie Wyższa Szkoła Biznesu i Administracji w Łukowie Puławska Szkoła Wyższa z siedzibą w Puławach Lubelska Szkoła Wyższa im. Króla Władysława w Dęblinie Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II Jagiełły Wyższa Szkoła Społeczno-Przyrodnicza w Białej Podlaskiej Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Wincentego Pola w Lublinie Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji im. Szymona Szymonowica w Zamościu w Zamościu Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna im. Jana Zamoyskiego w Zamościu Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania w Rykach Województwo lubelskie jest słabo zurbanizowane, dlatego niemal całe życie gospodarcze, a także edukacyjne koncentruje się w stolicy województwa. Tam znajduje się większość uczelni publicznych oraz niepublicznych, co w naturalny sposób przekłada się na 5 Kwestią sporną jest tu traktowanie KUL, bowiem jest to uczelnia niepubliczna posiadające wszelkie prawa uczelni publicznej. Na potrzeby tej analizy KUL będzie traktowany jako uczelnia publiczna, bo pod względem kluczowych cech charakterystycznych bardziej przypomina publiczny uniwersytet aniżeli uczelnią niepubliczną.

10 S t r o n a liczbę studentów, która w samym Lublinie wynosi obecnie około 90 tys. Czyni to Lublin miastem niezwykle studenckim, piątym w kolejności miastem pod względem liczby studentów w odniesieniu do populacji mieszkańców, w którym na 10 tys. mieszkańców przypada 2417 studentów. Rysunek 2. Szkolnictwo wyższe w Polsce w roku akademickim 2010/2011 Źródło: Perełki Lubelszczyzny, Urząd Statystyczny w Lublinie. Wprawdzie większą liczbą studentów mogą pochwalić się Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań i Łódź, ale pod względem nasycenia studentów w strukturze społeczności miejskie, Lublin jest wyróżniającym się miastem w Polsce. Konsekwencją dużej koncentracji szkół wyższych w samym Lublinie jest stosunkowo ograniczony dostęp do kształcenia na poziomie wyższym poza stolicą województwa. Wpływa na to fakt, że województwo lubelskie jest jednym z największych pod względem obszaru województwem w Polsce.

11 S t r o n a Rysunek 3. Studenci i szkoły wyższe według województw w roku akademickim 2010/2011 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse 2010, s. 25. Obszar 25 122,49 km2 oraz stosunkowo słaba infrastruktura komunikacyjna powodują dodatkowe trudności z dostępem do uczelni. Dlatego jednym ze sposobów zwiększania dostępności do kształcenia na poziomie wyższym są filie i ośrodki zamiejscowe, których w województwie lubelskim jest stosunkowo dużo. Prowadzone są one głównie przez uczelnie o dużym potencjale akademickim takie jak lubelski UMCS, który prowadzi zamiejscowe kształcenie w następujących miejscowościach: Zamość (4 kierunki), Radom (2 kierunki), Biała Podlaska (9 kierunków), Lubartów (1 kierunek), Sandomierz (4 kierunki), Chełm (2 kierunki), Puławy (2 kierunki). Ponadto, UMCS posiadał także od końca lat 60. jedną jednostkę zamiejscową, a mianowicie Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej

12 S t r o n a Podlaskiej, który obecnie jest częścią Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. Ofertę kształcenia poza Lublinem posiada także Uniwersytet Przyrodniczy, który utworzył Wydział Nauk Rolniczych w Zamościu kształcący na 2 kierunkach oraz studiach podyplomowych. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II z kolei posiada Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych w Tomaszowie Lubelskim oraz dwie jednostki w Stalowej Woli: Wydział Zamiejscowy Nauk o Społeczeństwie oraz Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Gospodarce. Jednostkę zamiejscową posiada również Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych im. F. Skarbka w Warszawie, która otworzyła Międzyuczelniany Wydział Zamiejscowy w Lublinie. Działalność edukacyjna w Lublinie, poprzez Wydział Zamiejscowy, prowadzi także Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej mająca siedzibę w Warszawie, natomiast w Chełmie Wydział prowadzi Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego z Warszawy. Politechnika Lubelska oraz Uniwersytet Medyczny prowadzą działalność jedynie w Lublinie. Jakość kształcenia w filiach oraz wydziałach zamiejscowych jest zwykle na niższym poziomie aniżeli w macierzystych jednostkach i choć zwiększają one dostępność do kształcenia na poziomie wyższym, to jednak trzeba mieć świadomość, że celem ich tworzenia były głównie motywy merkantylne i poprawa finansów uczelni publicznych.

13 S t r o n a Rysunek 4. Uczelnie wyższe w regionie lubelskim

14 S t r o n a Źródło: Wykonanie własne na podstawie danych GUS Ważną cechą szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim jest jego różnorodność. W regionie znajdują się uczelnie kształcące w zakresie nauk technicznych, medycznych oraz humanistyczno-społecznych. Na kierunkach ścisłych w 2010 roku kształciło się 20 900 studentów (z czego 10 105 na Politechnice Lubelskiej i 10 795 na Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie). Z kolei ofertę na kierunkach społecznohumanistyczny wybrało 43 515 studentów (26 888 na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej i 16 627 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim)6. Przedstawione powyżej dane wskazują, że dominującymi kierunkami wybieranymi przez kandydatów na studia, są kierunki z zakresu nauk społecznych i humanistycznych, chętnych do studiowania na nich jest ponad dwukrotnie więcej niż na kierunkach o profilach ścisłych. Jest to dominująca, choć niekorzystna dla gospodarki tendencja występująca także w innych ośrodkach naukowych w kraju. Reasumując, rozmieszczenie geograficzne uczelni wyższych w regionie lubelskim odzwierciedla generalną charakterystykę województwa lubelskiego z silnym skupieniem w stolicy województwa. Duża koncentracja w stolicy regionu posiada swoje pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Na pewno duże skupienie uczelni stwarza dobre warunki do uzyskania efektu synergii w sferze badań naukowych, tworzenia się międzyuczelnianych, interdyscyplinarnych zespołów badawczych, także sprzyja nowym międzyuczelnianym inicjatywom edukacyjnym (których niestety jest bardzo mało, a dominuje atmosfera wrogości, zwłaszcza pomiędzy konkurującymi ze sobą uniwersytetami). Duże nagromadzenie ośrodków edukacyjnych oraz naukowych ma również znaczenie społeczne w kontekście rozwoju kapitału społecznego. Brak silnych ośrodków naukowych (publicznych lub prywatnych) w pozostałych miejscowościach regionu powoduje, że Lublin jest centrum życia kulturalnego i naukowego, a instytucje szkolnictwa wyższego są ważnymi podmiotami nagromadzenie uczelni organizującymi (zwłaszcza życie dublujące społeczne. się oferty Jednocześnie nadmierne dydaktyczne lubelskich uniwersytetów) powoduje, że dostępność do kształcenia na poziomie wyższym jest niska w 6 Szkoły wyższe i ich finanse w 2010 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 109-110.

15 S t r o n a tym bardzo dużym, ale słabo zurbanizowanym regionie, charakteryzującym się słabą infrastrukturą drogową oraz kolejową. Dlatego próbując sformułować konkluzje, można powiedzieć, że w kontekście badań naukowych koncentracja tylu różnorakich uczelni jest niewątpliwie wielkim autem regionu, ale w wymiarze edukacyjnym nie jest to sytuacja korzystna. Niestety, potencjał jaki tworzą uczelnie publiczne w Lublinie nie jest wykorzystany, a ich nadmierna orientacja na edukację powoduje, że są one dla siebie przede wszystkim wyniszczającą konkurencją. 4. Kierunki kształcenia na uczelniach w województwie lubelskim W regionie lubelskim w roku akademickim 2010/2011 studiowało łącznie na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych 99658 studentów (z czego aż 61240 to kobiety), 61,4% (czyli 61209 studentów) stanowili studenci studiów stacjonarnych, a 38.6% (38449 studentów) studiów niestacjonarnych. Analizując strukturę studentów pod względem typu uczelni, które wybrali, to 62% studentów wybrało uczelnie publiczne, a 38% uczelnie niepubliczne. Do największych uczelni należą dwa publiczne uniwersytety: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, które kształcą odpowiednio ponad 26 tys. oraz 16 tys. studentów. Kolejne miejsca, biorąc pod uwagę liczbę studentów zajmują: Uniwersytet Przyrodniczy (10,8 tys.), Politechnika Lubelska (10,1 tys.), Uniwersytet Medyczny w Lublinie (7,2 tys.). Wymienione wyżej uczelnie stanowią wizytówkę lubelskiego szkolnictwa wyższego, są one największe, najbardziej znane, najbardziej prestiżowe i jedyne prowadzące zarówno dydaktykę, jak i badania naukowe. W publicznych wyższych szkołach zawodowych kształci się obecnie 61209 studentów. Lubelskie uczelnie, zarówno publiczne, a przede wszystkim niepubliczne ukierunkowane są przede wszystkim na kształcenie, co wynika z przyjętego sposobu oraz wysokości finansowania szkół wyższych w Polsce. Ujmując rzecz wprost - struktura budżetu polskich uczelni to w 90% przychody z tytułu kształcenia, których wysokość zależała od liczby przyjętych studentów na studia stacjonarne oraz niestacjonarne. Dlatego od 1990 roku polskie szkolnictwo wyższe było w okresie stałego i dynamicznego wzrostu, którego podłożem był wzrost aspiracji edukacyjnych oraz trwający niemal piętnaście lat wyż

16 S t r o n a demograficzny. W zasadzie większość dyskusji i publicznych debat dotyczyła problemu, w jaki sposób uczelnie mają sprostać masowemu zapotrzebowaniu na kształcenie na poziomie wyższym. Tymczasem trend demograficzny, który był motorem napędowym rozwoju szkolnictwa wyższego przez większość okresu transformacji (1990-2005) nie tylko skończył się, ale gwałtownie zaczął się odwracać. Zmienia to niemal całkowicie sytuację polskiego szkolnictwa wyższego, a głęboki niż demograficzny powoduje, że duża część uczelni, zwłaszcza niepublicznych znajdzie się w niezwykle trudnej sytuacji. Należy się zatem spodziewać, że nadchodzący niż demograficzny oraz systematyczny spadek zainteresowania nadrabianiem zaległości w kształceniu przez osoby w średnim wieku może przynieść falę bankructw uczelni prywatnych. Rynek usług szkolnictwa wyższego będzie się drastycznie zmniejszał jeśli chodzi o liczbę studentów. W związku z powyższym maturzyści (potencjalni studenci) będą mieli dużo większy wybór w ofercie studiów niż ich poprzednicy i z pewnością mając świadomość spadającej liczby zainteresowanych będą podejmowali decyzje w dużo bardziej pragmatyczny sposób. Konsekwencję zmian demograficznych dla szkolnictwa wyższego w województwie lubelskim najpełniej ilustruje wykres 3. Pokazuje on dramatyczny spadek liczby studentów w najbliższych dziesięciu latach, którego konsekwencje (zwłaszcza dla uczelni niepublicznych) są trudne do przewidzenia. W praktyce, w 2020 roku liczba wszystkich studentów zrówna się z liczbą studiujących obecnie tylko w uczelniach publicznych. Oznacza to poważne problemy dla uczelni niepublicznych, które z powodu konieczności pobierania pełnego czesnego są uczelniami dalszego wyboru. Poza tym, uczelnie niepubliczne nie posiadają ani szczególnie wyróżniającej się oferty dydaktycznej, ich prestiż mierzony miejscem w popularnych rankingach jest niższy niż lubelskich uniwersytetów oraz politechniki. Dlatego przyszłość niepublicznych uczelni w województwie lubelskim jest bardzo niepewna i w świetle zmian demograficznych mało optymistyczna. Wykres 3. Zmiany demograficzne w regionie lubelskim

17 S t r o n a Źródło: Instytut Rozwoju Kapitału Intelektualnego im. Sokratesa, Analiza uwarunkowań demograficznych na rozwój szkolnictwa wyższego do 2020 roku. Ekspertyza. Proces zmian demograficznych będzie tym bardziej istotny dla regionu lubelskiego, że spadek liczby studentów w województwie lubelskim wpisuje się w ogólnokrajowy trend. Mimo, że uczelnie lubelskie nie należą do tych, które przyciągają masowo studentów spoza regionu, ale nawet gdyby tak było, to demograficzny niż uderza we wszystkie regiony Polski, szczególnie mocno zaś w regiony Polski Wschodniej województwa warmińsko-mazurskie, podlaskie oraz lubelskie. Województwo lubelskie będzie szóstym najbardziej dotkniętym regionem pod względem zmian demograficznych w nadchodzących dziesięciu latach. Wykres 4. Prognozowana zmiana liczby studentów (w %) w poszczególnych województwach w roku 2020 (2009 = 100%)

18 S t r o n a Źródło: Instytut Rozwoju Kapitału Intelektualnego im. Sokratesa, Demograficzne tsunami. Raport na temat wpływu zmian demograficznych na szkolnictwo wyższe do 2020 roku. 5. Umiędzynarodowienie lubelskich uczelni Liczba obcokrajowców na lubelskich uczelniach zwiększa się z roku na rok, a dynamika jej wzrostu jest pozytywnie zaskakująca. Na początku roku akademickiego 2010/2011 we wszystkich uczelniach województwa lubelskiego kształciło się ponad 2 tys. cudzoziemców, o 32,1% więcej niż w roku poprzednim! Ten ogromny skok jest tylko po części skutkiem zmian demograficznych i spadku liczby polskich studentów. Przede wszystkim wskazuje to, że uczelnie lubelskie bardziej zdecydowanie ukierunkowały się na pozyskiwanie studentów zagranicznych, zwłaszcza zza granicy wschodniej Unii Europejskiej.

19 S t r o n a Jak przykład można podać, że w roku akademickim 2010/11 w ramach programów LLPErasmus, Erasmus Mundus oraz umowy z Łuckim Narodowym Technicznym Uniwersytetem do Politechniki Lubelskiej przyjechało na studia 125 osób. Studenci zagraniczni pochodzili z Turcji, Hiszpanii, Rumunii, Litwy, Niemiec, Portugalii, Słowacji, Włoch, Peru, Ekwadoru, Chile, Gwatemali oraz Ukrainy. 42 studentów przyjechało w celu odbycia praktyki zawodowej. Praktykanci pochodzili z Francji, Turcji, Hiszpanii oraz Ukrainy. Region lubelski jest regionem granicznym, dlatego nie powinno dziwić, że w strukturze studentów-obcokrajowców dominują studenci, którzy przybyli na studia z Ukrainy (39,4% ogółu studiujących cudzoziemców), 10,6% obcokrajowców pochodziło ze Stanów Zjednoczonych, 9,4% z Białorusi, 8,4% z Tajwanu, a 6,8% z Norwegii. Zdecydowanie najwięcej cudzoziemców studiowało na Uniwersytecie Medycznym bo aż 896 osób (czyli 43,9% ogółu obcokrajowców studiujących w województwie lubelskim), Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej 221 osoby (10,8%), oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II studiowało 210 osób (10,3%). Wykres 5. Cudzoziemcy - studenci i absolwenci w województwie lubelskim

20 S t r o n a Źródło: Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010. Ważnym wskaźnikiem umiędzynarodowienia uczelni województwa lubelskiego jest udział w międzynarodowym programie wymiany studentów oraz naukowców Erasmus (EuRopean Community Action Scheme for the Mobility of University Students), ustanowionym w 1987 roku, który w latach 2007-2013 stał się flagową inicjatywą Komisji Europejskiej w ramach Lifelong Learning Programme 2007-2013. Polska dołączyła do projektu po raz pierwszy w roku akademickim 1998/1999, kiedy to 1426 polskich studentów wyjechało na studia do innych krajów Unii Europejskiej. Dziesięć lat później, w roku akademickim 2008/2009 do uczelni zagranicznych w ramach programu Erasmus wysłano z Polski 13402 studentów (prawie dziesięciokrotnie więcej), z czego 11784 na część studiów, a 1618 na praktykę. Na studia do zagranicznych szkół wyższych w ramach programu Erasmus w roku akademickim 2008/2009 wysyłało studentów 106 uczelni publicznych i 85 niepublicznych. Liczba wyjeżdżających studentów uczelni niepublicznych była niewspółmiernie niższa studenci tych uczelni stanowili tylko niespełna 9% ogółu stypendystów Erasmusa. Wynika to zarówno stąd, że uczelnie niepubliczne są często niedużymi instytucjami i w wielu przypadkach prowadzą wymianę międzynarodową na niewielką skalę, jak i stąd, iż ich studenci to w dużej mierze osoby pracujące, którym jest trudniej wyjechać za granicę na kilka miesięcy (FRSE 2010: 35). Najwięcej studentów wyjechało na studia za granicą z województw, w których istnieją najliczniejsze (w sensie całkowitej liczby studentów) ośrodki akademickie. Były to kolejno:

21 S t r o n a województwo mazowieckie (2701 studentów), małopolskie (1722), wielkopolskie (1523) i dolnośląskie (1390). Pod tym względem województwo lubelskie zajęło ósme miejsce w Polsce, z liczbą 398 studentów. Liczba ta z pewnością jest niska i zupełnie nieadekwatna do potencjału studenckiego, ale warto odnieść ją do województwa kujawsko-pomorskiego, na terenie którego studiuje 83059 studentów (co jest o 16,65% studentów mniej niż w województwie lubelskim), w ramach programu Erasmus wyjechało o 11% studentów więcej niż w województwie lubelskim. Zdecydowanie słabiej prezentuje się uczestnictwo studentów zagranicznych w procesie dydaktycznym na polskich uczelniach w ramach programu Erasmus. W roku 2008/2009 roku do Polski przyjechało 4928 studentów z czego zdecydowana większość przebywała na uczelniach warszawskich oraz krakowskich. Lublin, czy szerzej województwo lubelskie, nie jest atrakcyjnym celem dla studentów z krajów Unii Europejskiej (oraz pozostałych krajów uczestniczących w programie Erasmus). Jak sądzę głównie z powodu bardzo ograniczonej oferty studiów prowadzonych w języku angielskim. W roku akademickim 2008/2009 w uczelniach publicznych Lubelszczyzny studiowało w ramach programu Erasmus zaledwie 84 studentów zagranicznych. Program Erasmus to również (choć realizowany na mniejszą skalę) program skierowany do pracowników akademickich. W roku akademickim 2008/2009 do europejskich uczelni wyjechało 3079 pracowników naukowych polskich uczelni w celu prowadzenia zajęć, natomiast 1262 przebywało w organizowanych w ramach Erasmusa szkoleniach. Do Polski przyjechało w tym czasie 1676 pracowników uczelni zagranicznych, którzy prowadzili zajęcia w polskich szkołach wyższych, a 221 - na szkolenia. Pokazuje to, że zarówno w przypadku studentów, jak i nauczycieli akademickich budowanie więzi transnarodowych odbywa się głównie poprzez wyjazdy zagraniczne na stypendia staże polskich studentów i nauczycieli akademickich natomiast w mniejszym stopniu poprzez przyjmowanie zarówno studentów, jak i naukowców. Wyjazdy na praktyki organizowało ogółem 125 uczelni: 68 publicznych i 57 niepublicznych. Przeważająca większość uczelni organizowała wyjazdy studentów we własnym zakresie bez pośrednictwa innych instytucji czy firm. Najwięcej studentów wyjechało na praktyki Erasmusa z Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu, która zajęła również bardzo wysoką, drugą pozycję w ogólnoeuropejskim rankingu uczelni wysyłających najwięcej studentów na praktyki. W Polsce na kolejnych miejscach

22 S t r o n a dominowały uniwersytety i politechniki (FRSE 2010: 44). Największą liczbę wyjazdów na praktyki odnotowano w województwach: wielkopolskim (353), mazowieckim (183), małopolskim (117), dolnośląskim (105) i śląskim (88). Te same województwa, choć w nieco innej kolejności odnotowały również największą liczbę studentów wyjeżdżających na studia. Na terenie województwa lubelskiego siedem uczelni organizowało wyjazdy na praktyki w ramach programu Erasmus. Politechnika Lubelska była szóstą uczelnią w kraju, która wysłała najwięcej studentów na praktyki (60 osób). Wyprzedziła między innymi takie uczelnie jak Uniwersytet Śląski w Katowicach, Politechnika Łódzka i Uniwersytet Łódzki. Wyjazdy nauczycieli akademickich organizowały 103 uczelnie publiczne i 83 niepubliczne. Z wyjazdów dydaktycznych korzystali w większości pracownicy uczelni publicznych (blisko 90% wszystkich wyjazdów). Z lubelskich uczelni w celu prowadzenia zajęć wyjechało 161 pracowników, co sprawia, że województwo lubelskie pod tym względem zajmuje ósme miejsce w Polsce, na szkolenia największą liczbę pracowników (24) wysłał Katolicki Uniwersytet Lubelski.