Podstawy neuroanatomii Materiały: 1. Ryciny z Atlasu neuroanatomii i neurofizjologii Nettera, D.L. Felten, R. Józefowicz (red.), Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2007 oraz A.M. Gilroy, Atlas anatomii człowieka, MedPharm, Polska, 2010 2. D. Lewandowska, J. Orzeł-Gryglewska (red.), Fizjologia zwierząt i człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2014. 3. O. Narkiewicz, J. Moryś, Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna, PZWL, Warszawa, 2003. 4. A. Longstaff, Neurobiologia, PWN, Warszawa, 2002. 5. J. Nolte, Mózg człowieka, Elsevier Urban & Partner, Wrocław, 2009
Podział anatomiczny: Układ nerwowy ośrodkowy (systema nervosum centrale) Mózgowie (encephalon): Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) Układ nerwowy obwodowy: układ somatyczny nerwy czaszkowe (nervi craniales) nerwy rdzeniowe (nervi spinales) zwoje (ganglia) - skupiska tkanki nerwowej Czynnościowo wyróżniamy w nim część czuciową i ruchową (aferentną i eferentną) układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny (sympatyczny i parasympatyczny) nerwy autonomiczne zwoje autonomiczne
Podział anatomiczny cd.: Układ nerwowy ośrodkowy Mózgowie (encephalon): kresomózgowie (telencephalon) międzymózgowie (diencephalon) śródmózgowie (mesencephalon) most (pons) rdzeń przedłużony (medulla oblongata) inaczej opuszka (bulbus) móżdżek (cerebellum) Most, rdzeń przedłużony i móżdżek nazywany jest łącznie tyłomózgowiem (rhombencephalon). Przodomózgowie to kresomózgowie i międzymózgowie. Pień mózgowia (mózgu) (truncus encephali lub cerebri) obejmuje śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony. Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)
Ośrodki nerwowe - skupiska neuronów tworzących zespoły czynnościowe jądra z wyraźnymi granicami anatomicznymi, położone w OUN pola, strefy lub okolice bez wyraźnych granic, położone w OUN (znaczenie funkcjonalne, a nie morfologiczne) zwoje skupiska tkanki nerwowej poza mózgowiem lub rdzeniem kręgowym Ciała neuronów i dendryty (ośrodki, pola, zwoje) to istota szara, aksony mielinowe istota biała Włókna nerwowe ze względu na kierunek przewodzenia dzieli się na: włókna nerwowe czuciowe dośrodkowe, doośrodkowe, wstępujące, aferentne włókna ruchowe - odśrodkowe, odośrodkowe, zstępujące, eferentne Drogi lub szlaki nerwowe są to wiązki aksonów, przewodzące impulsy nerwowe. Nazwy dróg najczęściej pochodzą od początku i końca drogi, np. droga korowordzeniowa. Wyraźnie wyodrębnione drogi noszą nazwę pęczków UWAGA: drogi czuciowe (wstępujące) są przeważnie 3-neuronowe, a ruchowe 2- neuronowe!
Rozwój osobniczy OUN: płytka nerwowa rynienka nerwowa cewa nerwowa Przód 1. Prosencephalon (przodomózgowie) 2. Mesencephalon (śródmózgowie) Tył 3. Rhombencephalon (tyłomózgowie)
Z pierwotnych 3 pęcherzyków powstaje 5. Przodomózgowie (prosencephalon, pierwotny pęcherzyk mózgowy) przekształca się w kresomózgowie i międzymózgowie (1. i 2. pęcherzyk). Śródmózgowie nie dzieli się 3. pęcherzyk. Z tyłomózgowia (rhombencephalon) powstaje tyłomózgowie wtórne i rdzeniomózgowie (4. i 5. pęcherzyk)
Rozwój mózgowia 1-4: etapy rozwoju cewy nerwowej z ektodermy: 1/ płytka nerwowa na powierzchni tarczy zarodkowej gastruli (neuruli) 2/ rynienka nerwowa 3/ cewa nerwowa zrastająca się grzebieniami nerwowymi; 4/ opuszczenie cewy do wnętrza zarodka - z komórek grzebieni pozostałych poza cewą powstaną: protoneurony, komórki Schwanna, komórki zwojów wegetatywnych i rdzenia nadnerczy, komórki nerwowe splotów (śródmięśniowy i podśluzowy) i sieci jelitowych, melanocyty; 5/ w końcu 4. tygodnia życia zarodkowego - zarośnięcie przedniego i tylnego otworu cewy nerwowej; 6/ wykształcenie 3 pęcherzyków mózgowych (pierwotnych): przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie, a następnie podział I i III pęcherzyka na pęcherzyki wtórne: kresomózgowie + międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie wtórne + rdzeniomózgowie; 7/ rozwój pęcherzyków wtórnych - wykształcenie rdzenia przedłużonego (a), mostu (b) i móżdżku (c), blaszki pokrywy (d) i konarów mózgu (e), wzgórza (f) i podwzgórza (g), kory półkul mózgowych (h) i jąder kresomózgowia (j), a także pasma węchowego (m) i wzrokowego (k) (widok z góry i z boku). Światło cewy układ komór mózgu.
Rozwój filogenetyczny kory mózgowej: Stary płaszcz archipallium: paleocortex (dawna kora) - dwuwarstwowa (warstwa ziarnista i piramidowa, np. kora węchowa, zakręt hipokampalny) archicortex (stara kora) 3 warstwy (buduje formację hipokampa) Nowy płaszcz - neopallium: neocortex - rozwinęła się wraz z rozwojem narządu wzroku Ze względu na liczbę warstw komórek budujących korę wyróżniamy: allocortex - kora trójwarstwowa lub bezwarstwowa (hipokamp, zakręt hipokampa) mezocortex (juxtallocortex) - kora kilkuwarstwowa (zakręt obręczy, wyspa) isocortex - kora 6 warstwowa (u człowieka nazywa się neocortex i stanowi 11/12 obszaru całej kory)
Masa mózgowia u kobiet wynosi średnio 1420 g, u mężczyzn 1450 g. 1000 g to najniższa masa sprawnego mózgu, a 2 kg np. ważył mózg Turgieniewa, Zależności miedzy inteligencją a masą/ wielkością mózgu nie stwierdzono. U 4-miesięcznego płodu kora jest gładka, natomiast już u 8-miesięcznego zaznaczają się wszystkie ważniejsze zakręty i bruzdy. Do 20 r.ż. zwiększa się masa mózgowia i objętość czaszki. W procesie starzenia się dochodzi do zmniejszenia masy mózgowia średnio o 100 do 150 g w okresie od 20 do 80 lat, ale główną przyczyną mniejszej sprawności mózgu jest redukcja połączeń synaptycznych. Masa mózgowia zmniejsza się również w procesach patologicznych, zwłaszcza w chorobach neurodegeneracyjnych, przykładowo w chorobie Alzheimera nawet o 50%.
masa (g) liczba kom. łącznie Mózg o masie 1500 g zawiera 171 mld komórek, w tym 86 mld neuronów i 84 mld nieneuronów, w tym na móżdżek przypada 85 mld Azevedo F. i wsp. (Herculano S.) Equal numbers of neuronal and nonneuronal cells make the human brain an isometrically scaled-up primate brain, 2009 objaśnienia: B billion (miliard po polsku), GM istota szara, WM istota biała
Azevedo F. i wsp. (Herculano S.) Equal numbers of neuronal and nonneuronal cells make the human brain an isometrically scaled-up primate brain, 2009, J. Comp. Neurol. 513(5): 532-541
MÓZG Gryzoń Naczelny Człowiek Masa mózgu (g) 1500 1500 1500 Liczba neuronów (mld) 12 93 86 Liczba nieneuronów (mld) 46 112 85 KORA MÓZGOWA Masa kory mózgowej (g) 1154 1412 1233 Liczba neuronów (mld) 2 25 16 Względna masa (% masy mózgu) 77 94 82 Względna liczba neuronów (% wszystkich neuronów) MÓŻDŻEK 17 27 19 Masa móżdżku (g) 133 121 154 Liczba neuronów (mld) 10 61 69 Względna masa (% masy mózgu) 9 8 10 Chociaż 82% masy mózgu stanowi kora (ist. szara i biała), w tym 42% ist. szara, to 16 mld neuronów kory stanowi 19% wszystkich neuronów w mózgu. W móżdżku, który stanowi zaledwie 10% masy mózgu zawarte jest aż 69 mld neuronów (czyli 80% wszystkich neuronów mózgu). S. Herculano-Houzel, za J. Vetulani - Piękno Neurobiologii masy mózgu gryzonia i naczelnych przeliczone do masy mózgu człowieka
Komórki glejowe (neuroglej): W odróżnieniu od neuronów nie przewodzą impulsów i mają zdolność podziałów. Znajdują się zarówno w istocie szarej i białej (więcej) makroglej: oligodendrocyty i komórki Schwanna (produkują mielinę w OUN i ukł. obwodowym, odpowiednio), astrocyty (największe, pośredniczą w wymianie składników energetycznych i budulcowych) mikroglej: makrofagi (z monocytów), ependyma (kom wyściółkowe, wyścielają komory i kanał kręgowy) np. komórki splotów naczyniówkowych Astrocyty mogą stanowić pozaneuronalną drogę przekazu, pośredniczy w tym aminokwas tauryna. Astrocyty wykorzystują również tzw. połączenia szczelinowe (synapsy elektryczne)
D.L. Felten Atlas neuroanatomii i neurofizjologii Nettera 2007 powierzchnia całego neuronu jest pobudliwa, ale najbardziej pobudliwy (wykazuje najniższy próg pobudliwości) jest wzgórek aksonu Potencjał czynnościowy powstaje jedynie we wzgórku aksonu (wiele kanałów sodowych), pobudzenie w obrębie dendrytów i ciała komórki rozprzestrzenia się elektrotonicznie
Sprzężenie elektrochemiczne w synapsie źródło opóźnienia synaptycznego (0,5 ms/1 synapsa) Proces uwalniania mediatora jest zależny od Ca +2 (aktywacja wapniowa wywołana depolaryzacją błony presynaptycznej) Liczbę synaps w OUN szacuje się na bilion - 10 12 D.L. Felten Atlas neuroanatomii i neurofizjologii Nettera 2007
Przewodnictwo synaptyczne synapsy elektryczne i chemiczne Rodzaje synaps chemicznych: synapsa akso-somatyczna połączenie aksonu z perikarionem (somą) synapsa akso-dendrytyczna połączenie aksonu z dendrytem - najczęstsze synapsa akso-aksonalna połączenie aksonu z aksonem synapsa nerwowo-mięśniowa (płytka ruchowa) połączenie aksonu z włóknem mięśniowym synapsa nerwowo-gruczołowa połączenie aksonu z gruczołem (lub z jego częścią) Synapsy elektryczne gap junction, szybko przewodzące złącza niskooporowe, występują w OUN, ale i np. w sercu. Przykłady: w ośrodku wdechowym (rdzeń przedłużony), neurony piramidowe w hipokampie (warstwa CA3). Odgrywają istotną rolę w synchronizacji czynności całych grup neuronalnych lub zespołów komórkowych.
Synapsy asymetryczne (pobudzające, przekaźnik kw. glutaminowy) i symetryczne (hamujące, przekaźnik - GABA). W 1. typie synapsy zagęszczenie postsynaptyczne jest szerokie, szczelina synaptyczna również, a kolba synaptyczna zawiera kuliste pęcherzyki. W 2. typie synapsy oba zagęszczenia (pre- i postsynaptyczne) są podobnej grubości (symetryczne, węższe), szczelina synaptyczna jest węższa, a pęcherzyki owalne, spłaszczone O. Narkiewicz, J. Moryś, Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna, PZWL Warszawa 2003
Transmiter łączy się z receptorem komórkowym Przypomnienie: receptory dzielimy na: receptory zmysłowe (pręciki, czopki w siatkówce; kom. włoskowate narządu Cortiego w uchu, receptory skórne) receptory komórkowe (błonowe) makrocząsteczki w błonie komórkowej (ciała komórki, dendrytu lub aksonu), ale i w błonie jądrowej albo w cytoplazmie komórki GABA A receptor jonotropowy (Cl ) GABA B receptor - metabotropowy ( camp) Pojęcia: agonista (ligand), antagonista. Transmitery są agonistami receptorów
OPONY MÓZGU: opona twarda (dura mater) pajęczynówka (arachnoidea) opona miękka (pia mater) Opona twarda - pełni funkcje okostnej, zbudowana jest z 2 blaszek, w obrębie mózgowia zrośniętych ze sobą, a w rdzeniu kręgowym oddzielonych. Wytwarza liczne fałdy, np. strzałkowo przebiegający sierp mózgu i móżdżku, namiot móżdżku (o przebiegu poziomym), oddzielający móżdżek od płatów potylicznych, przepona siodła. Opona twarda ma zatoki, są to naczynia żylne Pajęczynówka - cienka i beznaczyniowa błona, tworzy zgrubienia (ziarnistości), wnikające do światła zatok opony twardej Opona miękka silnie unaczyniona, przylegająca do mózgu błona
KOMORY MÓZGU: boczne (L,P I i II) w kresomózgowiu III w międzymózgowiu wodociąg mózgu w śródmózgowiu IV w tyłomózgowiu (most, móżdżek i rdzeń przedłużony) Komory mózgu, kanał kręgowy i przestrzeń podpajęczynówkową wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy (150 ml), wytwarzany przez sploty naczyniówkowe komór (filtracja osocza w naczyniach włosowatych ok. 0,5 ml/min 0,5-0,6 l/dobę) Płyn krąży w komorach, przepływając z komór bocznych przez otwory międzykomorowe do komory III, następnie wodociągiem Sylwiusza do komory IV i do kanału kręgowego. Z komory IV przez otwory boczne (parzyste) i otwór pośrodkowy (nieparzysty) w stropie komory IV przepływa do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego, następnie do jamy podpajęczynówkowej.
Krążenie płynu mózgowordzeniowego przepływa przez komory I-III, z komory III przez wodociąg mózgowia do komory IV, następnie przez otwory boczne (parzyste) i otwór pośrodkowy (nieparzysty) w stropie komory IV przepływa do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego, następnie do jamy podpajęczynówkowej J.D. Fix, Neuroanatomia, 1997 Płyn mózgowo- rdzeniowy ma 3 drogi odpływu: 1). przez ziarnistości pajęczynówki (zgrubienia) do zatok opony twardej i żył w kościach płaskich; 2). do żył powierzchownych mózgu, które wpuklają się do światła jamy podpajęczynówkowej; 3). bezpośrednio z komór do żył naczyniówkowych.
Zatoki opony twardej są to wysłane śródbłonkiem naczynia żylne, bez zastawek; zbierają krew z mózgowia i opony twardej (ponadto z oczodołu, ucha wewnętrznego i otaczających struktur kostnych) Wyróżniamy zatoki: dolno-przednie (z przodu, na podstawie czaszki) i górno-tylne (z tyłu, na guzowatości potylicznej; stanowią spływ zatok) Krew z zatok odpływa żyłą szyjną wewnętrzną O. Narkiewicz, J. Moryś Anatomia człowieka 2010
Zadania płynu mózgowordzeniowego: - stabilizacja ciśnienia wewnątrzczaszkowego - amortyzacja mózgu - utrzymanie składu płynu zewnątrzkomórkowego - dostarczanie wody, jonów Na +, K +, Cl -, Mg 2+ - usuwanie produktów przemiany materii i wody S.J. Konturek Fizjologia człowieka 2007
Skład płynu mózgowordzeniowego (CSF, cerebrospinal fluid) w porównaniu do osocza krwi: Mniej potasu i wapnia, więcej jonów Mg +2 i Cl - mniej glukozy, znacznie mniej białka i cholesterolu W.F. Ganong Fizjologia PZWL Warszawa, 2007
bruzda środkowa (Rolanda) bruzda boczna (Sylwiusza) Kresomózgowie (telencephalon): półkule mózgowe - strona zewnętrzna - płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny, skroniowy; str. przyśrodkowa wyspa, pł. limbiczny (formacja hipokampa, zakręt obręczy, ciało migdałowate, przegroda); str. oczodołowa struktury węchowe. Półkule połączone są spoidłami (struktury nieparzyste: ciało modzelowate, sp. przednie i sp. sklepienia) zwoje (jądra) podstawy: prążkowie (striatum - j. ogoniaste, skorupa), jądro półleżące, gałka blada (globus pallidus lub pallidum) i jądro podstawne Meynerta. Do jąder podstawy zalicza się również jądro niskowzgórzowe (należące do międzymózgowia) i istotę czarną (śródmózgowie) komory boczne
Międzymózgowie (diencephalon) Najważniejsze części międzymózgowia: komora III (w ścianach narządy okołokomorowe) wzgórze (thalamus) - stacja przekaźnikowa dróg z narz. zmysłów, z wyj. węchu, wrota do kory mózgowej i zawzgórze (ciała kolankowate przyśrodkowe i boczne - elementy drogi słuchowej i wzrokowej) nadwzgórze (szyszynka - narząd okołokomorowy i jj. uzdeczki, łączące ją ze wzgórzem) niskowzgórze (j. niskowzgórzowe, warstwa niepewna, pole przedczerwienne) podwzgórze (hypothalamus) - pośrednio i bezpośrednio steruje AUN
Do jąder transmisyjnych (2. grupa) można zaliczyć ponadto ciała kolankowate przyśrodkowe słuchowe i boczne wzrokowe. Poduszka (silnie rozwinięta u człowieka) połączenia z korą kojarzeniową (ciemieniową, potyliczną i skroniową) 1. jądra przednie wzgórza - mają połączenia ze striatum i korą ruchową (do nich dochodzi też pęczek suteczkowo - wzgórzowy) limbiczne 2. jądra grupy bocznej - przekaźnikowe lub transmisyjne (ang. relay przekazują pobudzenie do kory somatosensorycznej, I-rzędowej najbardziej tylne; do pola 4. i 6. boczne, a jądro przyśrodkowe grzbietowe do PFC 3. jądra linii pośrodkowej - jądra niespecyficzne, wśród nich jj. śródblaszkowe, środkowe, i siatkowate (zewnętrzne)
Pień mózgu
Uwaga: na pograniczu śródmózgowia i międzymózgowia długa oś mózgowia ulega załamaniu: zmienia kierunek z prawie pionowego (oś przechodząca przez śródmózgowie i tyłomózgowie oś Meynerta) na poziomy (oś przechodząca przez międzymózgowie i kresomózgowie nieparzyste - oś Forela). Turlough FitzGerald M.J. i wsp. Neuroanatomia, 2008
Najważniejsze części śródmózgowia: pokrywa (tectum) - wzgórki górne i dolne (związane z układem wzrokowym i ze słuchem) wodociąg śródmózgowia lub mózgu (wodociąg Sylwiusza) otacza go istota szara okołowodociągowa (PAG) pośredniczy w reakcjach ruchowych nakrywka (tegmentum) odnogi mózgu - drogi korowo-mostowe, korowo-opuszkowe i korowo-rdzeniowe Najważniejsze jądra śródmózgowia: jądro czerwienne najważniejsze jądro ruchowe Śródmózgowie (mesencephalon) kolor niebieski istota czarna wytwarza dopaminę (przy degeneracji neuronów - parkinsonizm) brzuszne pole nakrywki (VTA) wytwarza dopaminę, istotną w uzależnieniach jądra szwu również w moście i rdzeniu przedłużonym wytwarzają serotoninę jądra nn. bloczkowego (IV) i okoruchowego (III)
Most (pons) Wyróżniamy powierzchnię podstawną (brzuszną/przednią) i grzbietową W powierzchni podstawnej znajdują się jądra nerwów czaszkowych: trójdzielnego (V), odwodzącego (VI), twarzowego (VII) i przedsionkowo-ślimakowego (VIII). Jądra ruchowe tych nerwów zlokalizowane są bardziej przyśrodkowo, czuciowe - bocznie Część grzbietową mostu stanowi wyścielone substancją szarą dno komory czwartej, tzw. dół równoległoboczny, w kształcie rombu, ciągnący się od mostu do rdzenia przedłużonego Na granicy śródmózgowia i mostu znajduje się miejsce sinawe (locus coeruleus, wytwarza noradrenalinę)
Wyjścia nerwów czaszkowych: 1. n. językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus, IX) 2. n. błędny (n. vagus, X) 3. n. podjęzykowy (n. hypoglossus, XII) 4. n. dodatkowy (n. accessorius, XI) 5. 1. nerw rdzeniowy szyjny 6. korzeń rdzeniowy nerwu dodatkowego Rdzeń przedłużony (medulla oblongata) widok z przodu oraz przekrój poprzeczny węzeł życia zawiera ośrodki odruchów ważnych dla życia Granica między rdzeniem przedłużonym a kręgowym przebiega tuż powyżej wyjścia I nerwu rdzeniowego szyjnego, albo inaczej - tworzy ją płaszczyzna przechodząca przez dolny brzeg skrzyżowania piramid. Z atlasu Anatomy of the Human Body wydanie z 1918 r., autor Henry Grey (1825-1861)
(robak) (grudka) (kłaczek) (migdałek) Móżdżek (cerebellum, mały mózg) = 10% masy mózgowia, ale tyle neuronów co w pozostałych częściach OUN Budowa ogólna: 2 półkule i robak; Półkule pokrywa 3-warstwowa kora móżdżku, we wnętrzu, w istocie białej znajdują się jądra głębokie (centralne, jądra wykonawcze móżdżku): jj. zębate (n. dentatus), czopowate (n. emboliformis), kulkowate (n. globossus) i wierzchu (n. fastigii). Chociaż móżdżek jest znacznie mniejszy od półkul mózgowych, to ogólna powierzchnia kory móżdżku stanowi ¾ powierzchni kory mózgu.
Tętnice na powierzchni podstawnej mózgowia Strzałki oznaczają kierunek dopływu krwi z tętnic szyjnych wewnętrznych i kręgowych t. łącząca przednia t. przednia mózgu Schemat koła tętniczego mózgu (koło Willisa) t. szyjna wewnętrzna t. środkowa mózgu t. podstawna O. Narkiewicz, J. Moryś Anatomia człowieka 2010
tętnica podstawna lewa tętnica szyjna Krążenie mózgowe tętnica kręgowa Mózg otrzymuje znacznie więcej krwi niż inne narządy. Mimo, że masa mózgu wynosi około 2% ciężaru ciała, przez mózg przepływa jednak aż 15% krążącej krwi. Ten zwiększony dopływ krwi zabezpiecza wystarczającą podaż tlenu i glukozy, które są niezbędne dla utrzymania prawidłowej funkcji mózgu. Przepływ krwi w substancji szarej jest trzykrotnie większy niż w substancji białej. Zapotrzebowanie mózgu na tlen jest 10-krotnie większe niż np. mięśnia sercowego. Mózg zużywa 20% tlenu przyswajanego przez cały organizm.
Tętniczy wieniec naczyniowy rdzenia kręgowego Unaczynienie tętnicze w górnym odcinku części szyjnej rdzenia kręgowego Unaczynienie tętnicze piersiowej części rdzenia kręgowego
Autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy składa się z dwóch części o przeciwstawnym (antagonistycznym) działaniu Część sympatyczna (współczulna) Działanie ogólnoustrojowe Część parasympatyczna (przywspółczulna) Działanie lokalne
OŚRODKI UKŁADU WEGETATYWNEGO zlokalizowane są w rogach bocznych rdzenia kręgowego
P A R A S Y M P A T Y C Z N Y S Y M P A T Y C Z N Y Ośrodkowym węzłem i wyjściem układu autonomicznego, zwłaszcza jego części parasympatycznej jest podwzgórze. Kontrola z kresomózgowia. Najważniejsze dla życia ośrodki autonomiczne (sercowy, naczyniowy, oddechowy) znajdują się w rdzeniu przedłużonym. Są też ośrodki w rdzeniu kręgowym (rzęskowo-rdzeniowy, włoso-, naczynioruchowe, potowydzielnicze; też mikcji, defekacji, erekcji, ejakulacji).
Ośrodki nerwowe - skupiska neuronów tworzących zespoły czynnościowe: jądra z wyraźnymi granicami anatomicznymi, położone w OUN pola, strefy lub obszary bez wyraźnych granic, położone w OUN (znaczenie funkcjonalne, a nie morfologiczne) zwoje skupiska tkanki nerwowej poza mózgowiem lub rdzeniem kręgowym Układ nerwowy obwodowy: układ somatyczny nerwy czaszkowe (nervi craniales) nerwy rdzeniowe (nervi spinales) zwoje (ganglia) Czynnościowo wyróżniamy w nim część czuciową i ruchową (aferentną i eferentną) układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny (sympatyczny i parasympatyczny) nerwy autonomiczne zwoje autonomiczne Nerwy czaszkowe (12 par) i rdzeniowe (31 par) Różnią się powstawaniem, przebiegiem i zakresem czynności: Nerwy czaszkowe mogą być czuciowe (początek w zwojach), ruchowe (w mózgowiu) lub mieszane (czuciowo-ruchowe) pozostają w łączności z mózgiem w ich przebiegu nie jest zachowana metameryczność unerwiają mm. narządów głowy i szyi, w tym mm. wyrazowe i żuchwowe, mm. poprzecznie prążkowane dróg oddechowych i układu pokarmowego Nerwy rdzeniowe są zawsze mieszane, zawierają włókna autonomiczne pozostają w łączności z rdzeniem kręgowym w ich przebiegu zachowana jest metameryczność unerwiają mięśnie szkieletowe tułowia i kończyn Włókna nerwowe ze względu na kierunek przewodzenia dzieli się na: włókna nerwowe czuciowe dośrodkowe, doośrodkowe, wstępujące, aferentne włókna ruchowe - odśrodkowe, odośrodkowe, zstępujące, eferentne Sploty nerwów rdzeniowych: splot szyjny (plexus cervicalis) - gałęzie 4 pierwszych nerwów szyjnych (gałęzie ruchowe do mm. szyi i czuciowe do skóry). Nerw przeponowy (najdłuższa gałąź) unerwia przeponę, osierdzie, opłucną i otrzewną splot ramieniowy (plexus brachialis) - gałęzie przednie dalszych 4 nerwów szyjnych i pierwszego piersiowego tworzą poszczególne nerwy dla mięśni i skóry kończyny górnej splot lędźwiowy (plexus lumbalis) gałęzie przednie 3 nerwów lędźwiowych, unerwia mięśnie brzucha i kończyny dolnej splot krzyżowy (plexus sacralis) - w małej miednicy, unerwia mięśnie obręczy miednicznej oraz większość mięśni kończyny dolnej. Włókna czuciowe zaopatrują skórę tych okolic splot ogonowy (plexus coccygeus) - szczątkowy, jego włókna zaopatrują okolice odbytu Korzenie grzbietowe Gałąź grzbietowa Gałąź brzuszna nerw rdzeniowy Gałęzie łączące Budowa nerwu rdzeniowego: korzenie grzbietowe (doośrodkowe) i brzuszne (odośrodkowe) łączą się tworząc pień nerwu rdzeniowego. Odchodzą od niego 4 gałęzie: brzuszna czyli przednia (najgrubsza, te gałęzie tworzą sploty) grzbietowa (cieńsza, nie tworzy splotów, unerwia głębokie mięśnie i skórę) łącząca (biała, wł. przedzwojowe i szara, wł. zazwojowe) oponowa (cienka, wraca do kanału kręgowego, unerwia m.in. opony rdzenia kręgowego Uwaga: w przeciwieństwie do korzeni, które są czuciowe lub ruchowe, gałęzie są mieszane (czuciowo-ruchowe) Korzenie brzuszne