Opracowanie formalne i rzeczowe FORMALNE OPRACOWANIE ZBIORÓW Katalogowanie jest to sporządzanie zgodnie z obowiązującą instrukcją opisów katalogowych dokumentów w celu utworzenia katalogu lub katalogów bibliotecznych. Katalogowanie utożsamiane jest z opracowaniem formalnym dokumentu, gdyż kompletuje i uporządkowuje według poszczególnych stref opisu informacje o jego cechach wydawniczo-formalnych, pomijając cechy treściowe i pozwalając na tworzenie różnorodnych katalogów typu formalnego. Do cech wydawniczo-formalnych należy przede wszystkim autorstwo dokumentu, jego tytuł, nazwa wydawnictwa, kolejność i miejsce wydania, forma wydawnicza, objętość, format (obecnie dla większości dokumentów, oprócz starodruków, określany w centymetrach), a także międzynarodowy znak ISBN ( International Standard Book Number") dla wydawnictw zwartych lub ISSN ( International Standard Serial Number") dla wydawnictw ciągłych. Proces formalnego opracowania dokumentu wymaga wykonania jego opisu z autopsji, a więc podstawą prac bibliotecznych powinien być dokument oryginalny w całości; pierwszy zeszyt dla wydawnictw ciągłych. Elementem jednoznacznie identyfikującym dokument jest jego hasło, czyli wyrażenie (wyraz, grupa wyrazów lub symbol) w sformalizowanej postaci, służące do porządkowania zbiorów informacji o dokumentach, wyróżnione swym umiejscowieniem i formą graficzną. Hasło w katalogu alfabetycznym należy do elementów opisu cech formalnych i wydawniczych, charakter formalny ma także układ haseł i tryb szeregowania opisów. rodzaje: hasło autorskie jako podane w druku lub wykryte nazwy autorów" i tytułowe jako określone wyrazy, zaczerpnięte przede wszystkim z tytułu katalogowanego druku, a gdy druk ukazał się bez tytułu, najczęściej z jego tekstu ; hasło korporatywne, a więc ustalona jako hasło nazwa ciała zbiorowego. Jest to możliwe w przypadku, gdy ciało zbiorowe posiada wyróżniającą je nazwę.
Opis bibliograficzny książki, powstający w ramach jej opracowania formalnego i przeznaczony do katalogu, zawiera pełną informację o jej cechach formalnych, wydawniczych oraz indywidualnych w siedmiu spośród ośmiu znormalizowanych (obowiązujących wg arkusza 0) stref opisu dokumentów: 1) tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, 2) wydania, 3) strefy tzw. specjalnej nie ma ona zastosowania w opisach książek, 4) adresu wydawniczego, 5) opisu fizycznego, 6) serii, 7) uwag, 8) ISBN i sposobu uzyskania. Pierwszy stopień szczegółowości opisu obejmuje elementy obowiązkowe, niezbędne dla identyfikacji dokumentu: czyli tytuł właściwy, pierwsze oznaczenie odpowiedzialności, oznaczenie wydania, pierwsze miejsce wydania oraz datę wydania. Tytuł właściwy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności.- Oznaczenie wydania.- Miejsce wydania, data wydania Zapis taki stosuje się często w wykazach nabytków. Drugi stopień szczegółowości opisu, wykorzystywany np. w bieżących bibliografiach specjalnych, a także w większości katalogów bibliotecznych, zawiera elementy obowiązkowe oraz zalecane, które pozwalają na bliższą charakterystykę dokumentu poprzez wprowadzenie dodatku (lub dodatków) do tytułu, następnych oznaczeń odpowiedzialności, nazwy wydawcy, oznaczeń formy, formatu, ilustracji, a także serii i jej numeracji, dokumentu lub dokumentów towarzyszących oraz uwag. Wzór opisu bibliograficznego książki jednotomowej drugiego stopnia szczegółowości, najczęściej stosowanego w katalogach bibliotecznych, wygląda następująco: Tytuł właściwy : dodatek do tytułu / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności ; każde następne oznaczenie odpowiedzialności.- Oznaczenie wydania / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności dotyczące wydania Miejsce wydania: nazwa wydawcy, data wydania.- Określenie formy książki i/lub jej objętość : oznaczenie ilustracji ; format + oznaczenie dokumentu towarzyszącego (Tytuł serii, ISSN serii ; numeracja w obrębie serii. Oznaczenie podserii, ISSN podserii ; numeracja w obrębie podserii)
Uwagi ISBN Podany wzór nie obejmuje zapisu hasła w takim przypadku stałby się bowiem wzorem opisu katalogowego dokumentu jest natomiast przykładem opisu bibliograficznego. Trzeci stopień szczegółowości opisu, stosowany np. w bibliografii narodowej, zawiera wszystkie (obowiązkowe i zalecane) elementy opisu łącznie z OTD, tytułem równoległym, oznaczeniem odpowiedzialności wydania, dodatkiem do tytułu serii i oznaczeniem odpowiedzialności serii, a także ceną dokumentu. Opis wydawnictw ciągłych Wydawnictwa zwarte stanowią największą część zbiorów bibliotecznych. Oprócz nich biblioteki gromadzą i opracowują także wydawnictwa ciągłe. Kataloguje się je, obierając jako hasło tytuł całości wydawnictwa i podając w pierwszej kolejności dane formalne: tytuł, nazwę wydawcy, miejsce wydania i format. W dalszej kolejności występują elementy opisu poszczególnych jego części kolejność, rok wydania oraz objętość. Opis dokumentów specjalnych Kolejną grupą wydawnictw udostępnianych w bibliotekach są tzw. zbiory specjalne. Pod względem organizacyjnym, ściśle związanym z ich swoistymi cechami wydawniczoformalnymi, wyodrębnia się na ogół następujące grupy: rękopisy, stare druki (w tym inkunabuły), ikonografię (grafikę, sztychy, fotografie), kartografię, muzykalia (druki muzyczne nuty, rękopisy muzyczne), materiały audiowizualne (płyty, taśmy), dokumenty życia społecznego (dżs), dokumenty wtórne (fotokopie, kserokopie, mikrofilmy, mikrokarty, mikrofisze).
ROZDZIAŁ 10 RZECZOWE OPRACOWANIE ZBIORÓW Rodzaje opracowania rzeczowego Kolejny etap pracy bibliotecznej, stanowiący naturalną kontynuację opracowania formalnego(katalogowania alfabetycznego), obejmuje rzeczowe opracowanie zbiorów. Rzeczowe opracowanie zbiorów różni się w sposób zasadniczy od alfabetycznego; jego podstawę stanowi znajomość treści opisywanego dokumentu, a same opisy są w katalogach rzeczowych ujmowane w grupy tematyczne. W zależności od tego, czy za najważniejszą cechę katalogowanego dzieła zostanie uznany jego przedmiot, czy też sposób, w jaki przedmiot ten ujęto, wyodrębnia się dwa rodzaje katalogów rzeczowych: katalogi tematowe, czyli katalog przedmiotowy, klasowy i krzyżowy; katalogi ujęciowe, wśród których wyróżnia się katalog działowy i katalog systematyczny. W praktyce bibliotekarskiej przeważają trzy spośród wymienionych katalogów: działowy, systematyczny oraz przedmiotowy; inne używane są rzadko, przeważnie dla części zbiorów lub jako katalogi pomocnicze. O wyborze określonego rodzaju katalogu rzeczowego decyduje szereg różnorodnych czynników: zbiory biblioteki, ich charakter, zasięg i zakres oraz pełniona przez bibliotekę funkcja społeczna; potrzeby czytelników oraz stopień ich przygotowania do korzystania z katalogów rzeczowych; system istniejących w danej bibliotece katalogów rzeczowych, który decyduje o tym, czy opracowywany katalog obejmuje całość zbiorów, czy tylko ich fragmenty; funkcja samego katalogu, a zwłaszcza to, czy jest przeznaczony dla czytelników, czy dla potrzeb służbowych; możliwości ekonomiczne biblioteki liczba pracowników, tempo, w jakim przyrasta księgozbiór, warunki lokalowe.
Bibliografia Bibliotekarstwo. Pod red. Z. Żmigrodzkiego. Wyd. 2. Warszawa 1998. ISBN 83-87629-09-X