Część A. Pytania Rozdział I. Przepisy ogólne Pytanie 1. Co wchodzi w skład spadku? W skład spadku wchodzą: 1) prawa majątkowe o charakterze cywilnoprawnym: a) przysługujące zmarłemu (art. 922 1 KC), z wyjątkiem: praw majątkowych ściśle związanych z osobą spadkodawcy, praw majątkowych, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 2 KC); 2) obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym: a) obciążające zmarłego (art. 922 1 KC), z wyjątkiem: obowiązków majątkowych ściśle związanych z osobą spadkodawcy (art. 922 2 KC), b) koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku (art. 922 3 KC), c) koszty postępowania spadkowego (art. 922 3 KC), d) obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek (art. 922 3 KC), e) obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń (art. 922 3 KC), f) obowiązek znoszenia korzystania przez małżonka i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 1 KC), g) obowiązek zaspokojenia roszczeń dziadków spadkodawcy, którzy znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 938 oraz 966 KC), Pyt. 1
2 Część A. Pytania h) koszty zarządu majątkiem spadkowym, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem oraz wynagrodzenie wykonawcy testamentu (art. 989 2 KC); 3) pewne sytuacje prawne niebędące prawami ani obowiązkami cywilnoprawnymi o charakterze majątkowym. W literaturze przyjmuje się, że chodzi tu w szczególności o przysługujące zmarłemu posiadanie w zakresie dziedzicznego cywilnoprawnego prawa majątkowego. Zob. kazus 10. Pytanie 2. Na czym polega różnica pomiędzy spadkiem a majątkiem spadkodawcy? Spadek w najogólniejszym ujęciu obejmuje ogół cywilnoprawnych praw i obowiązków majątkowych przysługujących zmarłemu, z wyjątkiem praw i obowiązków ściśle związanych z jego osobą oraz praw, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 1 i 2 KC). W skład spadku wchodzą również określone obowiązki majątkowe powstałe po śmierci spadkodawcy (por. m.in. art. 922 3 KC) oraz pewne sytuacje prawne. Majątek spadkodawcy w najogólniejszym ujęciu obejmuje natomiast ogół praw i obowiązków majątkowych oraz sytuacji prawnych, które przysługiwały spadkodawcy przed jego śmiercią. W świetle powyższych definicji różnica pomiędzy spadkiem a majątkiem spadkodawcy polega w szczególności na: 1) różnym składzie spadku i majątku spadkodawcy pomimo iż skład spadku oraz majątku spadkodawcy w pewnym stopniu pokrywa się (istnieją zatem pewne prawa i obowiązki majątkowe oraz sytuacje prawne, które wchodzą zarówno w skład spadku, jak i majątku spadkodawcy), zachodzą pomiędzy nimi istotne różnice: a) pewne składniki majątku spadkodawcy nie wchodzą w skład spadku, gdyż bądź to ustaje ich byt prawny (np. prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym ściśle związane z osobą spadkodawcy oraz niektóre prawa i obowiązki niemające charakteru cywilnoprawnego), bądź to przechodzą na inne osoby niezależnie od dziedziczenia (np. prawa o charakterze cywilnoprawnym, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, oraz niektóre prawa i obowiązki majątkowe niemające charakteru cywilnoprawnego), b) pewne elementy spadku powstają dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy lub później (por. art. 922 3 KC), wobec czego wchodząc w skład spadku nie stanowią składników majątku spadkodawcy; 2) różnym charakterze składników spadku i majątku spadkodawcy w skład majątku spadkodawcy mogą wchodzić prawa i obowiązki o zróżnicowanym nie- Pyt. 2
Rozdział I. Przepisy ogólne 3 koniecznie cywilnoprawnym charakterze, natomiast w skład spadku wchodzą wyłącznie prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym. Pytanie 3. Jakie są przesłanki dziedziczenia? Dojście dziedziczenia do skutku wymaga łącznego spełnienia następujących przesłanek: 1) po stronie spadkodawcy: a) śmierć spadkodawcy z chwilą śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku (art. 924 KC), b) istnienie spadku dziedziczenie wchodzi w grę, gdy osoba zmarła pozostawiła spadek; 2) po stronie spadkobiercy: a) osoba fizyczna mająca być spadkobiercą musi żyć, zaś osoba prawna musi istnieć w chwili śmierci spadkodawcy zdolność do dziedziczenia mają wszystkie osoby fizyczne żyjące oraz wszystkie osoby prawne istniejące w chwili otwarcia spadku. Ponadto może być spadkobiercą dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku, jeżeli urodzi się żywe (art. 927 2 KC) oraz fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu (art. 927 3 KC), b) osoba mająca być spadkobiercą została powołana do dziedziczenia powołanie do dziedziczenia może wynikać z testamentu lub z ustawy (art. 926 KC). Nie jest powołany do dziedziczenia spadkobierca ustawowy, który został wydziedziczony (art. 1008 KC), spadkobierca ustawowy i ewentualnie jego zstępni który zrzekł się dziedziczenia (art. 1050 KC), oraz spadkobierca ustawowy w razie sporządzenia tzw. testamentu negatywnego, c) po otwarciu spadku nie zachodzą szczególne okoliczności wyłączające powołanie osoby mającej być spadkobiercą do dziedziczenia ze skutkiem wstecznym od chwili otwarcia spadku nie dochodzi do dziedziczenia spadkobierca uznany za niegodnego dziedziczenia (art. 928 2 KC), małżonek spadkodawcy wyłączony od dziedziczenia (art. 940 KC) oraz spadkobierca, który odrzucił spadek (art. 1020 KC). Pytanie 4. Jakie są cechy charakterystyczne uprawnienia do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego? Uprawnienie do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego uregulowane zostało w art. 923 KC. Charakteryzuje się następującymi cechami: 1) powstaje z chwilą otwarcia spadku; Pyt. 3 4
4 Część A. Pytania 2) ma charakter obligacyjny. Z chwilą otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy łączący uprawnionego (małżonka lub inną osobę bliską spadkodawcy) i zobowiązanego (np. spadkobiercę). W ramach tego stosunku uprawniony ma możliwość korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przysługującego uprzednio spadkodawcy w takim zakresie, w jakim czynił to przed otwarciem spadku, zaś zobowiązany musi znosić to oddziaływanie; 3) jest niezależne od porządku dziedziczenia. Może przysługiwać określonym osobom bez względu na to, czy a jeśli tak, to na jakiej podstawie i w jakim udziale dochodzą do dziedziczenia. W konsekwencji, wartości korzyści uzyskiwanej przez osoby powołane do dziedziczenia w związku z realizacją omawianego uprawnienia nie zalicza się na poczet przysługujących im udziałów spadkowych. Wartość ta nie podlega także zaliczeniu na poczet zachowku; 4) jest uregulowane przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Zgodnie z wyraźnym brzmieniem art. 923 1 zd. 2 KC, rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne. A zatem spadkodawca nie może pozbawić małżonka i innych osób bliskich uprawnienia do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego ani w testamencie, ani w inny sposób. Należy również przyjąć, że nie może kształtować jego treści; 5) ma charakter tymczasowy. Uprawnieni mogą korzystać z mieszkania i urządzenia domowego tylko w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku. Termin ten w konsekwencji uregulowania omawianego uprawnienia przepisami bezwzględnie obowiązującymi nie może być przez spadkodawcę przedłużony ani skrócony; 6) nie narusza innych uprawnień dotyczących korzystania z mieszkania, które mogą przysługiwać małżonkowi i innym osobom bliskim (art. 923 2 KC). Pytanie 5. Komu może przysługiwać uprawnienie do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego? Uprawnienie do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego może przysługiwać małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci (art. 923 1 KC). Takie uregulowanie oznacza, że ustawodawca wyodrębnia dwie kategorie osób uprawnionych: 1) do pierwszej zalicza małżonka spadkodawcy a więc osobę, która w chwili otwarcia spadku pozostawała ze spadkodawcą w związku małżeńskim. Dla uznania małżonka za osobę uprawnioną nie mają znaczenia stosunki osobiste łączące małżonków, a w szczególności okoliczność, czy małżonkowie pozostawali we wspólnym pożyciu. W literaturze przyjmuje się natomiast, że omawiane uprawnienie nie powstaje na rzecz małżonka w razie orzeczenia separacji (por. art. 61 4 1 KRO); Pyt. 5
Rozdział I. Przepisy ogólne 5 2) do drugiej zalicza inne osoby bliskie spadkodawcy zgodnie z przeważającym w literaturze poglądem, osobami bliskimi są te wszystkie osoby, które łączyła ze zmarłym rzeczywista, intensywna więź osobista o charakterze uczuciowym. O uznaniu za osobę bliską nie decyduje okoliczność, czy dana osoba była związana ze spadkodawcą więzią o charakterze formalnym, jak np. pokrewieństwo, powinowactwo, przysposobienie. Oznacza to, że jeśli przemawiają za tym szczególne stosunki osobiste istniejące w konkretnym przypadku osobą bliską może być osoba formalnie obca spadkodawcy oraz że nie musi być nią każda osoba związana ze spadkodawcą więzią o charakterze sformalizowanym, np. krewny. Uprawnionym do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego może być tylko taki małżonek lub inna osoba bliska spadkodawcy, który mieszkał wspólnie ze spadkodawcą do dnia jego śmierci. Uprawnionym może być zatem jedynie taka osoba, która zaspokajała swoje potrzeby mieszkaniowe w oparciu o to samo mieszkanie co spadkodawca do dnia otwarcia spadku. Przejściowe opuszczenie mieszkania nie wyklucza możliwości powstania uprawnienia. Dla jego powstania nie jest również konieczne, by wspólne zamieszkiwanie miało charakter trwały. Wystarczy, że pomimo przemijającego charakteru trwało dłuższy czas. Pytanie 6. Jakie skutki prawne wywołuje otwarcie spadku? Otwarcie spadku wywołuje w szczególności następujące skutki prawne: 1) z chwilą otwarcia spadku następuje wyodrębnienie spadku jako masy majątkowej, w skład której wchodzą określone prawa i obowiązki majątkowe przysługujące w chwili otwarcia spadku zmarłemu oraz określone obowiązki majątkowe, które powstają z chwilą otwarcia spadku lub później (por. m.in. art. 922 KC); 2) z chwilą otwarcia spadku spadkobiercy nabywają spadek (art. 925 KC). Innymi słowy, z chwilą otwarcia spadku osoby powołane do dziedziczenia wstępują w ogół cywilnoprawnych praw i obowiązków majątkowych tworzących spadek; 3) z chwilą otwarcia spadku uzyskuje skuteczność sporządzony przez spadkodawcę testament (w szczególności zapisobierca windykacyjny nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego por. art. 981 1 1 KC) oraz zawarta przez spadkodawcę ze spadkobiercą ustawowym umowa zrzeczenia się dziedziczenia; 4) od chwili otwarcia spadku małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, mogą korzystać przez okres trzech miesięcy z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym (art. 923 1 KC); 5) rozpoczyna się bieg następujących terminów: terminu do wystąpienia z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 929 KC); terminu do wystąpienia z żądaniem wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego (art. 940 2 KC); terminu, w którym można skutecznie powołać się Pyt. 6
6 Część A. Pytania na nieważność testamentu (art. 945 2 KC); terminu, w którym można skutecznie stwierdzić treść testamentu ustnego (art. 952 3 KC); terminu przedawnienia roszczenia przysługującego uprawnionemu do zachowku przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny (art. 1007 2 KC) oraz jak się przyjmuje w doktrynie terminu przedawnienia roszczenia przysługującego uprawnionemu do zachowku przeciwko spadkobiercy ustawowemu. Pytanie 7. Kiedy zachodzi dziedziczenie ustawowe? Dziedziczenie ustawowe może dotyczyć całości lub części spadku. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku ma miejsce wówczas, gdy (art. 926 2 KC): 1) spadkodawca nie ustanowił spadkobiercy testamentowego następuje to, gdy: spadkodawca nie sporządził testamentu zawierającego ustanowienie spadkobiercy; spadkodawca sporządził wprawdzie taki testament, ale następnie skutecznie go odwołał; sporządzony przez spadkodawcę testament okazał się nieważny lub bezskuteczny, lub 2) żadna z osób ustanowionych spadkobiercami testamentowymi nie chce lub nie może dziedziczyć spadkobierca testamentowy nie chce dziedziczyć w razie odrzucenia spadku (art. 1020 KC), nie może zaś jeśli w chwili otwarcia spadku nie żyje lub nie istnieje (z wyjątkiem dziecka poczętego w chwili otwarcia spadku oraz fundacji ustanowionej w testamencie por. art. 927 KC) oraz jeśli został uznany za niegodnego dziedziczenia (art. 928 2 KC). Dziedziczenie ustawowe co do części spadku ma miejsce wówczas, gdy (art. 926 3 KC oraz art. 965 KC): 1) spadkodawca nie ustanowił spadkobiercy testamentowego co do danej części spadku lub 2) żadna z osób ustanowionych spadkobiercą testamentowym co do danej części spadku nie chce lub nie może dziedziczyć, a nie ma zastosowania instytucja przyrostu. Powyższe uregulowanie oznacza, że dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Pytanie 8. Jakie są przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? Możliwość uznania przez sąd spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia uzależniona jest od łącznego spełnienia następujących przesłanek: 1) uznanie za niegodnego może nastąpić tylko wówczas, gdy zaistniała co najmniej jedna z przyczyn określonych w art. 928 1 KC. Spadkobierca może być uznany za niegodnego, gdy: Pyt. 7 8
Rozdział I. Przepisy ogólne 7 a) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, lub b) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności, lub c) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament, albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. W tym miejscu należy wskazać, że w literaturze (zob. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, wyd. 5, opracował i zaktualizował A. Mączyński, Warszawa 1990, s. 77 78) wyrażony został także odosobniony pogląd, iż nie jest wykluczone zastosowanie art. 928 1 KC w drodze bardzo ostrożnej analogii do stanów faktycznych tym przepisem nieobjętych, a mających następujące cechy: a) sprawca działał umyślnie, b) w celu bezprawnego naruszenia porządku dziedziczenia, c) działanie sprawcy zostało ukończone i doprowadziło do osiągnięcia przez sprawcę zamierzonego przez niego bezpośredniego wyniku; nie ma natomiast znaczenia, czy doprowadziło do zmian w porządku dziedziczenia po spadkodawcy; 2) uznanie za niegodnego nie może nastąpić, jeśli spadkodawca przebaczył spadkobiercy postępującemu w sposób określony w art. 928 1 KC (art. 930 1 KC). Przebaczenie nie jest czynnością prawną; może zatem nastąpić nawet wówczas, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (art. 930 2 KC). Przebaczenie obejmuje sytuację, w której spadkodawca zna zachowanie mogące stanowić przyczynę uznania za niegodnego i oświadcza, że,,puszcza je w niepamięć; 3) uznanie za niegodnego może nastąpić tylko wówczas, gdy żąda tego osoba mająca w tym interes (art. 929 zd. 1 KC) lub prokurator (art. 7 KPC) za podmioty, którym przysługuje prawo wytoczenia powództwa o uznanie spadkobiercy za niegodnego należy uznać wszystkie osoby mające w tym interes (niekoniecznie interes prawny). W literaturze twierdzi się, że pojęcie interesu należy rozumieć szeroko. Przyjmuje się, że interes istnieje w szczególności po stronie: pozostałych spadkobierców; osób, które doszłyby do dziedziczenia w razie uznania spadkobiercy za niegodnego; innych osób należących do kręgu potencjalnych spadkobierców ustawowych, choćby wskutek uznania za niegodnego nie dochodziły do dziedziczenia; zapisobierców; wierzycieli innych spadkobierców, jeśli wykażą, że uznanie za niegodnego zwiększy udział spadkowy ich dłużników; wierzycieli spadkodawcy; 4) uznanie za niegodnego może nastąpić jedynie wówczas, gdy osoba mająca interes wystąpiła do sądu w odpowiednim terminie stosownie do art. 929 zd. 2 KC uprawniony może żądać uznania za niegodnego po otwarciu spadku, w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, ale nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. Zob. kazus 3, tabl. 8. Pyt. 8
8 Część A. Pytania Pytanie 9. W jaki sposób następuje uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? Wyróżnia się dwa modele uznania spadkobiercy za niegodnego: 1) niegodność dziedziczenia może następować z mocy samego prawa. Takie rozwiązanie przyjęte było w dekrecie z 8.10.1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.). Orzeczenie sądu stwierdzające niegodność miało charakter jedynie deklaratywny; 2) niegodność dziedziczenia może następować na skutek wydania prawomocnego orzeczenia sądu uznającego określonego spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. Orzeczenie sądu ma w tym przypadku charakter konstytutywny. Takie rozwiązanie zostało przyjęte w art. 928 KC. Ustawodawca nie określił expressis verbis trybu, w jakim dochodzi do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. W nauce prawa brak jest co do tego jednolitego poglądu: a) według przeważającego stanowiska, można żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia tylko w postępowaniu procesowym, b) według innego odosobnionego poglądu, możliwe jest to także w postępowaniu nieprocesowym (w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku). W orzecznictwie konsekwentnie przyjmuje się, iż żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia podlega rozpoznaniu w procesie, ponieważ żaden szczególny przepis nie przewiduje orzekania w tej materii w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 1 KPC; zob. uchw. SN (7) z 26.2.1968 r., III CZP 101/67, Legalis; wyr. SN z 19.5.2004 r., I CK 671/03, Legalis). Zob. kazus 3, tabl. 8. Pytanie 10. Jakie są skutki prawne uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? Prawomocne orzeczenie sądu o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia wywołuje w szczególności następujące skutki prawne: 1) spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 2 KC). Oznacza to, że spadkobierca uznany za niegodnego nie dochodzi do dziedziczenia ani na podstawie ustawy, ani na podstawie testamentu, i traci przysługujące mu od chwili otwarcia spadku (por. art. 925 KC) prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku. Nie uzyskuje więc korzyści majątkowych wynikających z dziedziczenia oraz nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe. Utrata pozycji spadkobiercy następuje ze skutkiem wstecznym niegodnego należy traktować, tak jak gdyby nigdy nie był spadkobiercą; Pyt. 9 10
Rozdział I. Przepisy ogólne 9 2) uznanie za niegodnego spadkobiercy ustawowego powoduje zwiększenie udziałów spadkowych innych spadkobierców ustawowych lub dojście do dziedziczenia spadkobierców ustawowych powołanych do spadku w dalszej kolejności; 3) uznanie za niegodnego spadkobiercy testamentowego powoduje bądź zwiększenie udziałów innych spadkobierców testamentowych (w razie zastosowania instytucji przyrostu por. art. 965 KC), bądź dojście do dziedziczenia spadkobierców ustawowych (art. 926 3 KC); 4) uznanie za niegodnego spadkobiercy testamentowego lub ustawowego może również powodować dojście do dziedziczenia spadkobiercy testamentowego powołanego na wypadek, gdyby inny spadkobierca nie chciał lub nie mógł dziedziczyć (art. 963 KC); 5) uznanie za niegodnego spadkobiercy należącego do kręgu osób potencjalnie uprawnionych do zachowku po zmarłym (art. 991 1 KC) powoduje utratę uprawnień z tytułu zachowku. Zachowek przysługuje bowiem jedynie takim osobom, które w konkretnym stanie faktycznym byłyby powołane do spadku z ustawy (art. 991 1 KC); 6) uznanie za niegodnego małżonka spadkodawcy powołanego do dziedziczenia z ustawy powoduje utratę możliwości żądania przez niego przedmiotów urządzenia domowego, z których korzystał za życia spadkodawcy (por. art. 939 KC). Uprawnienie wynikające z art. 939 KC jest bowiem nierozerwalnie związane z faktem dojścia przez małżonka zmarłego do dziedziczenia; 7) uznanie za niegodnego powoduje również utratę przez spadkobiercę przysługujących mu ewentualnie uprawnień z tytułu ustanowionego na jego rzecz zapisu windykacyjnego lub zapisu zwykłego. Zob. kazus 3, tabl. 8. Pyt. 10
10 Część A. Pytania Rozdział II. Dziedziczenie ustawowe Pytanie 11. Kto wchodzi w skład kręgu spadkobierców ustawowych po zmarłym? Krąg potencjalnych spadkobierców ustawowych zmarłego obejmuje wszystkie podmioty, które teoretycznie niezależnie od okoliczności danego stanu faktycznego mogą dojść do dziedziczenia po nim na podstawie ustawy. Przepisy Kodeksu cywilnego jako potencjalnych spadkobierców ustawowych wskazują (por. art. 931 935 KC): małżonka spadkodawcy, jego zstępnych, rodziców, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa, dziadków, zstępnych dziadków, dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku oraz gminę jego ostatniego miejsca zamieszkania i Skarb Państwa (zob. także regulację dotyczącą przysposobienia art. 936 937 KC). Zaliczenie określonej osoby do kręgu potencjalnych spadkobierców ustawowych zmarłego nie oznacza, że osoba ta faktycznie dojdzie do dziedziczenia po zmarłym na podstawie ustawy. Przepisy Kodeksu cywilnego dzielą bowiem potencjalnych spadkobierców ustawowych zmarłego na grupy dochodzące do dziedziczenia z ustawy w ustalonym porządku (por. art. 931 937 KC). Wobec powyższego, od kręgu potencjalnych spadkobierców ustawowych zmarłego należy odróżnić krąg osób, które w danym stanie faktycznym rzeczywiście dochodzą do dziedziczenia po nim na podstawie ustawy. Zob. tabl. 2 i 3. Pytanie 12. Kiedy małżonek spadkodawcy uzyskuje uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowego ponad udział spadkowy? Uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowego ponad udział spadkowy, zwane niekiedy ustawowym zapisem naddziałowym (prelegatem), a uregulowane w art. 939 KC, powstaje na rzecz małżonka spadkodawcy w razie łącznego spełnienia następujących przesłanek: 1) do dziedziczenia dochodzi obok małżonka co najmniej jeden spadkobierca. W sytuacji, w której do dziedziczenia powołany jest wyłącznie małżonek spadkodawcy, odrębne uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowego nie powstaje małżonek uzyskuje bowiem cały spadek; 2) małżonkowie pozostawali we wspólnym pożyciu aż do śmierci spadkodawcy (art. 939 2 KC). Uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowe- Pyt. 11 12
Rozdział II. Dziedziczenie ustawowe 11 go nie powstaje na rzecz pozostałego przy życiu małżonka, jeśli przed śmiercią spadkodawcy pomiędzy małżonkami doszło do separacji faktycznej, polegającej na rozkładzie pożycia wykazującym cechy pewnej trwałości, obejmującym co najmniej ustanie łączącej małżonków więzi duchowej (psychicznej, uczuciowej); 3) małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami (art. 939 1 zd. 1 KC). Należy przyjąć, że uprawnienie powstaje na rzecz pozostałego przy życiu małżonka tylko wówczas, gdy zarówno on, jak i inni spadkobiercy dochodzą do dziedziczenia na podstawie ustawy. A zatem, dla powstania na rzecz małżonka uprawnienia z art. 939 KC konieczne jest, by tytułem powołania dla wszystkich spadkobierców była ustawa (por. art. 926 KC) oraz by małżonek rzeczywiście doszedł do dziedziczenia na podstawie ustawy. W konsekwencji, uprawnienie nie powstaje w razie uznania małżonka za niegodnego (art. 928 KC), orzeczenia separacji (art. 935 1 KC), wyłączenia małżonka od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC, wydziedziczenia (art. 1008 KC), sporządzenia przez spadkodawcę testamentu negatywnego, odrzucenia przez małżonka spadku (art. 1020 KC) oraz zrzeczenia się dziedziczenia (art. 1049 2 KC); 4) do dziedziczenia wraz z małżonkiem nie dochodzą zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim w chwili jego śmierci (art. 939 1 zd. 1 KC). Uprawnienie do otrzymania przedmiotów urządzenia domowego nie powstaje na rzecz małżonka, jeśli do dziedziczenia wraz z nim dochodzi jakikolwiek zstępny spadkodawcy (bez względu na stopień pokrewieństwa), który w chwili śmierci spadkodawcy razem z nim mieszkał; 5) możliwość powstania uprawnienia nie została wyłączona przez spadkodawcę spadkodawca może pozbawić swojego małżonka przedmiotów urządzenia domowego przez zawarcie w testamencie dyspozycji wyłączającej zastosowanie art. 939 KC, jak również przez przeznaczenie poszczególnych przedmiotów urządzenia domowego określonym osobom w drodze zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego. Pyt. 12