Prawo spadkowe: podstawy. prof. dr hab. Fryderyk Zoll

Transkrypt

1 Prawo spadkowe: podstawy prof. dr hab. Fryderyk Zoll

2 Konstytucyjne podstawy prawa Art. 21. spadkowego 1. Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. 2. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.

3 Konstytucyjne podstawy prawa spadkowego Art Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. 2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. 3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności.

4 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Trybunał Konstytucyjny: Art. 64 ust. 1 konstytucji, odczytywany w kontekście innych przepisów mówiących o dziedziczeniu (art. 64 ust. 2 i art. 21 ust. 1 konstytucji), stanowi podstawę publicznego prawa podmiotowego, którego treścią jest gwarantowana konstytucyjnie wolność nabywania mienia, jego zachowania oraz dysponowania nim. Dysponowanie mieniem obejmuje w szczególności zbywanie go (w całości lub w części) w drodze dokonywania przez uprawnionego czynności inter vivos i mortis causa.

5 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Konstytucja wyznacza więc ramy, w których ustawodawca, regulując problematykę prawa spadkowego, ma znaczny zakres swobody. Powinien on respektować przede wszystkim wskazany wyżej zakaz "ukrytego" wywłaszczenia oraz założenie dostosowania porządku dziedziczenia do przypuszczalnej woli spadkodawcy, co zakłada oparcie takiej regulacji na określonym stopniu typowości i racjonalności postanowień spadkodawcy. Z tego punktu widzenia uzasadniać można zaliczenie do kręgu spadkobierców ustawowych najbliższych krewnych i małżonka spadkodawcy. Należy jednak podkreślić, że o ile w przypadku skutecznego wyrażenia przez osobę fizyczną jej "ostatniej woli" ustawodawca winien stworzyć mechanizmy, pozwalające ją zrealizować, a tylko wyjątkowo i w szczególnie uzasadnionych sytuacjach może umożliwić jej zakwestionowanie, to w przypadku dziedziczenia ustawowego sam ustawodawca kształtuje (w pewnym sensie w zastępstwie spadkodawcy) krąg osób nabywających majątek spadkowy i może on realizować przy tej okazji również inne - obok "odkrycia" woli osoby zmarłej - konstytucyjnie uzasadnione cele. Dlatego oczywiste jest, że zakres ingerencji w prawo dziedziczenia jest w tym przypadku szerszy, ustawodawca nie tylko bowiem chroni interesy spadkobierców powołanych przez osobę zmarłą, ale sam określa podstawy ich powołania do spadku.

6 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Dziedziczenie ustawowe, wchodzące w grę wówczas, gdy spadkodawca nie wyraził w odpowiedni sposób swej woli co do porządku dziedziczenia po nim, jest bowiem niemożliwe bez obowiązywania regulacji ustawowej. W tym przypadku ustawodawca nie tylko konkretyzuje sposób korzystania z praw, wynikających z konstytucyjnej gwarancji prawa własności, ale sam rozstrzyga o tym, komu będą przysługiwały własność i inne prawa majątkowe należące poprzednio do osoby zmarłej. Można powiedzieć, że w tym przypadku regulacja ustawowa pełni nie tylko funkcję ochrony własności prywatnej, ale winna także porządkować stosunki własnościowe, zapobiegając sytuacji, w której nie da się ustalić, kto nabył własność mienia należącego do osoby zmarłej, wobec czego stałoby się ono w istocie mieniem niczyim.

7 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Z art. 64 ust. 1 konstytucji wynika również adresowany do ustawodawcy zakaz pozbawiania jakiejś kategorii osób zdolności dziedziczenia, czyli możliwości nabycia własności i innych praw majątkowych po śmierci osoby, której przysługiwały one za życia. Jednakże podkreślić należy, że przepis ten gwarantuje tylko prawo dziedziczenia pojmowane abstrakcyjnie, a nie odniesione do dziedziczenia po konkretnej osobie fizycznej. Przepis ten zapewnia zatem każdemu samą możliwość stania się następcą prawnym osoby zmarłej, ale nie przesądzając o porządku dziedziczenia po konkretnej osobie nie gwarantuje nikomu uzyskania praw majątkowych w drodze dziedziczenia po określonym spadkodawcy.

8 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie wyklucza to jednak, że ustawodawca - w granicach przysługującej mu swobody regulowania dziedziczenia - odwoła się do koncepcji rodzinnego gospodarstwa rolnego jako wartości konstytucyjnej i realizując ją potraktuje gospodarstwo rolne jako szczególny przedmiot dziedziczenia, a więc podda go w określonym zakresie pewnym odrębnym regulacjom. Art. 23 zd. 2 konstytucji wyraża zakaz eliminacji instytucji dziedziczenia lub wprowadzenia takich rozwiązań, które wykluczałyby swobodę testowania lub równą ochronę praw wszystkich spadkobierców. Nie wyłącza on natomiast wprowadzenia co do spadków, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, szczególnej regulacji modyfikującej w określonych punktach ogólne przepisy prawa spadkowego. Modyfikacje te nie mogą być dowolne, ale służyć mają praktycznej realizacji wyrażonej w art. 23 zasady, zgodnie z którą gospodarstwo rodzinne jest podstawą ustroju rolnego państwa. Oczywiste przy tym jest, że gospodarstwo rodzinne nie jest celem samym w sobie. Z wymienionego przepisu konstytucji wynika, że powinno ono stanowić efektywną formę gospodarowania, pozwalającą prowadzić produkcję rolną w celu nie tylko zapewnienia "godziwego" utrzymania rodzinom rolniczym, ale także najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Tylko bowiem tak prowadzone gospodarstwo może stanowić podstawę ustroju rolnego państwa. Art. 23 konstytucji daje podstawę do przyjęcia przez ustawodawcę uregulowań szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych także z uwagi na fakt, że inne dyrektywy konstytucyjne, a zwłaszcza wynikające z nakazu ochrony prawa dziedziczenia, nie są w tym przypadku - jak zaznaczono - jednoznaczne. Uzasadnia to pewien stopień swobody ustawodawcy, który realizując wskazane wyżej minimalne wymogi ochrony prawa dziedziczenia może wprowadzić rozwiązania służące innym wartościom konstytucyjnym.

9 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Regulacja przyjęta w kwestionowanych przepisach nie spełnia jednak, i to z kilku przyczyn, wymagań wynikających z art. 64 ust. 2 konstytucji. Po pierwsze, widoczne na pierwszy rzut oka jest rażąco nierówne traktowanie spadkobierców, i to zarówno w grupie spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy, jak i spadkobierców ustawowych w stosunku do spadkobierców testamentowych. W tym drugim przypadku brak bowiem obecnie jakichkolwiek ograniczeń tego rodzaju, jak w art i nast. kc w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z 1990 r. Dowodzi to, że sam ustawodawca nie traktuje ustanowionych przez siebie ograniczeń jako koniecznych dla osiągnięcia założonego celu (niezależnie od tego, czy cel ten jest legitymowany konstytucyjnie). Dodać tu należy, że także obrót gospodarstwami rolnymi w drodze czynności inter vivos nie jest obecnie poddany tego rodzaju ograniczeniom. Po drugie, wyznaczony przez ustawodawcę krąg osób, mający charakter ograniczający w stosunku do kręgu spadkobierców na zasadach ogólnych, nie jest oparty na przesłankach w sposób racjonalny prowadzących do celów, które byłyby zgodne z konstytucją. O ile względy prawidłowej gospodarki rolnej mogłyby uzasadniać dwie pierwsze kategorie (art pkt 1 i 2 kc w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z 1990 r.), o tyle grupy trzecia i czwarta (art pkt 3 i 4 kc w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z 1990 r.) zostały wprowadzone - jak można przypuszczać - wyłącznie z przyczyn socjalnych. Zwrócić należy uwagę, iż art wraz z art i 1062 kc w brzmieniu obecnie obowiązującym nie prowadzą do celu, który miałby uzasadnienie konstytucyjne, a mianowicie do zapewnienia gospodarstwu rolnemu określonej wielkości, pozwalającej na właściwe i ekonomiczne "rodzinne" gospodarowanie. Więcej nawet - dopuszczenie do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego wyłącznie osób określonych w art pkt 3 kc może uniemożliwić osiągnięcie tego celu. Natomiast wyeliminowanie danego spadkobiercy ustawowego z kręgu osób dziedziczących gospodarstwo rolne z powodu niespełnienia żadnego z warunków określonych w art kc wyłącza go od możliwości otrzymania tego gospodarstwa w wyniku działu spadku, nawet gdyby w okresie między otwarciem i działem spadku spełnił on warunek określony w art pkt 1 lub 2 kc. Inaczej mówiąc, kwestionowane przepisy nie gwarantują ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez jedną osobę najbardziej do tego zawodowo i fachowo predystynowaną. Ten cel może z powodzeniem być osiągnięty na innej drodze, a mianowicie przez odpowiednie ukształtowanie przepisów o dziale spadku (których treść winna być skorelowana z przepisami o podziale nieruchomości rolnej w razie zniesienia współwłasności)

10 Pojęcie ochrony prawa do dziedziczenia Regulacja przyjęta w omawianych tu przepisach pozostaje zatem w sprzeczności z konstytucją. Dodatkowo zauważyć należy, iż nierównego traktowania spadkobierców dziedziczących z ustawy po właścicielu gospodarstwa rolnego nie można uzasadniać koniecznością posiadania kwalifikacji rolniczych dla uzyskania własności takiego gospodarstwa. Wymagania tego rodzaju zostały bowiem w 1990 r. generalnie zniesione, a kwestionowane przepisy kc są reliktem rozwiązań wprowadzonych ustawą z 1963 r. Wynika z tego jednoznacznie, iż ustawodawca nie uważa ograniczeń podmiotowych obowiązujących w dziedziczeniu ustawowym gospodarstw rolnych za realizację generalnego założenia ograniczeń podmiotowych dotyczących nabycia gospodarstwa rolnego. Posiadanie określonych kwalifikacji nie jest obecnie uznawane za konieczne przy nabyciu gospodarstwa rolnego w drodze czynności prawnej inter vivos (przede wszystkim umowy sprzedaży), a więc sam ustawodawca uznaje pośrednio, że z tego punktu widzenia obowiązywanie ograniczeń dotyczących nabywania gospodarstwa rolnego w trybie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych nie jest konieczne

11 Skład spadku Art Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. 3. (356) Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.

12 Skład spadku Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r. II CSK 394/07: Stan faktyczny: skrót Anna uległa bardzo poważnemu wypadkowi samochodowemu. W wyniku tego wypadku, w którym odniosła cały szereg obrażeń, doszło także do trwałego uszkodzenia mózgu, tak że Anna zapadła w śpiączkę i z medycznego punktu widzenia nie było żadnych szans, aby odzyskała przytomność. W jej imieniu jej mąż Tomasz, opierając się o art. 29 k.r.o. wytoczył powództwo, udzielając pełnomocnictwa procesowego adwokatowi Piotrowi. Anna zmarła. Czy roszczenie o zadośćuczynienie wejdzie w skład spadku?

13 Skład spadku SN: Uprawnienie do potwierdzenia czynności prawnej przez osobę, w której imieniu dokonał jej rzekomy pełnomocnik, przechodzi na spadkobierców, chyba że dotyczy czynności prawnej ściśle związanej z osobą zmarłego. OSNC 2009/2/35, Biul.SN 2008/4/12, M.Prawn. 2008/20/1102

14 Skład spadku Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2005 r. II CK 499/04 Uproszczony stan faktyczny: Tomasz posiadał gospodarstwo rolne. Jak się jednak okazało, nie był właścicielem tego gospodarstwa. Był jednak jego samoistnym posiadaczem. Pozostawił po sobie trójkę spadkobierców. Czy nabędą oni posiadanie gospodarstwa?

15 Skład spadku: SN: Skoro dziedziczenie obejmuje nie tylko prawo własności gospodarstwa, ale także sytuację prawną związaną z jego samoistnym posiadaniem, to w sentencji postanowienia należy też wymienić odrębnie spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia takiego posiadania. LEX nr

16 Skład spadku Kazus: Z Tomaszem w wynajmowanym przez niego lokalu zamieszkiwały jego dzieci. Tomasz sporządził testament i powołał do spadku sąsiada Piotra. Czy Piotr będzie dziedziczył po śmierci Tomasza przysługujące mu prawo najmu?

17 Chwila otwarcia spadku Art. 924 Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Art. 925 Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2006 r. I CSK 178/06 Nabycie spadku przez spadkobiercę (spadkobierców) następuje z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.). Oznacza to, że jeżeli osoba trzecia nie kwestionuje przymiotu spadkobiercy, odpada potrzeba udowodnienia tego przymiotu stwierdzeniem nabycia spadku. LEX nr

18 Powołanie do spadku Art Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

19 Powołanie do spadku Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 1996 r. II CKU 25/96 Wnioskodawca J. D. wniósł o stwierdzenie nabycia spadku, w tym i gospodarstwa rolnego, po ojcu A. D. Twierdził, że spadkodawca pozostawił testament, zaś do kręgu osób powołanych z ustawy do dziedziczenia należą prócz niego jego siostry. Według treści testamentu spadkodawca przeznaczył wnioskodawcy, używając określenia "odpisuje", cały swój majątek, składający się z gruntów rolnych o pow. 1,63 ha wraz z budynkiem mieszkalnym i zabudowaniami gospodarczymi. W złożonym zapewnieniu wnioskodawca oświadczył, że " Spadkodawca w testamencie nie ujął całego majątku, gdyż do spadku oprócz rzeczy wymienionych w testamencie wchodzi odszkodowanie za pobyt w Niemczech w okresie wojny".

20 Powołanie do spadku Postanowieniem z dnia 4 października 1993 r., Sąd Rejonowy w Radomsku stwierdził, że spadek po A. D. zmarłym dnia 19 stycznia 1992 r. w K., nabyli: a) na podstawie testamentu z dnia 1 sierpnia 1990 r. J. D. w 3/4 częściach, b) na mocy ustawy jego dzieci J. D., B. W. i A. S. po 1/12 części każde z nich. Postanowienie to nie zostało zaskarżone przez żadnego z uczestników postępowania i uprawomocniło się w I instancji. Nie zawiera ono także uzasadnienia. Powyższe postanowienie zaskarżył kasacją Minister Sprawiedliwości z wnioskiem o uchylenie tego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Radomsku do ponownego rozpoznania. Skarżący zarzucił rażące naruszenie art i 3 k.c., art w związku z art. 961 k.c., art k.c. oraz interesu Rzeczypospolitej Polskiej, polegające na tym, że Sąd I instancji: a) stwierdził nabycie spadku niezgodnie z treścią testamentu, b) zaniechał orzec o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego.

21 Powołanie do spadku Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Kasacja została uwzględniona. Rozstrzygając w sprawie Sąd Rejonowy nie dostrzegł, że w myśl art k.c. możliwość dziedziczenia majątku spadkowego częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu, jest dopuszczalna, ale przy spełnieniu określonych w tym przepisie przesłanek. W szczególności wówczas, kiedy spadkodawca powołał w testamencie spadkobiercę do części spadku, w rozumieniu art. 959 k.c., nie dokonując innych rozrządzeń.

22 Powołanie do spadku Sąd Najwyższy w nadal aktualnej, zapadłej pod rządem Prawa spadkowego - dekretu z dnia 8 października 1946 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 328), uchwale Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1947 r. (OSN 1948, nr 1, poz. 2) stwierdził, że spadkodawca może ustanowić spadkobiercę w testamencie, powołując go do całości lub części spadku. To powołanie może dotyczyć tylko części ułamkowej (czy ułamkowych) spadku, a nie poszczególnych praw majątkowych. Prawo spadkowe bowiem nie zna dziedziczenia testamentowego do poszczególnych praw majątkowych. Wynika to z zasadniczej i konsekwentnie przeprowadzonej konstrukcji tego prawa, które dziedziczeniu nadaje charakter wyłącznie tzw. sukcesji generalnej, polegającej - w myśl art. 4 pr. spadk. z 1946 r., stanowiącego odpowiednik, bez istotnych różnic merytorycznych, obecnego art. 922 k.c. - na przejściu spadku w całości na jedną lub więcej osób (spadkobierców).

23 Powołanie do spadku W konsekwencji przytoczonych rozważań należało uznać, że dziedziczenie majątku spadkowego częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu (art k.c.), jest dopuszczanie, w wypadku powołania testamentowego spadkobiercy (spadkobierców) do ułamkowej części spadku, jako ogółu praw i obowiązków spadkodawcy a nie w wypadku przyznania w testamencie oznaczonej osobie poszczególnych przedmiotów majątkowych. Tej treści pogląd został już wyrażony przez Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z dnia 8 listopada 1975 r. (III CRN 218/75, OSN 1976, z. 9, poz. 200). Sąd Najwyższy uznał wówczas, że w myśl art k.c. dziedziczenie testamentowe może dotyczyć części spadku, ale tylko części ułamkowej, a w takim wypadku co do pozostałej części następuje dziedziczenie ustawowe.

24 Powołanie do spadku 1. W przepisie art. 959 k.c., mówiącym o powołaniu spadkobiercy do oznaczonej części spadku, chodzi o część ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego, wyrażoną stosownym ułamkiem (procentem). 2. Dziedziczenie majątku spadkowego częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu (art k.c.), jest dopuszczanie, w wypadku powołania testamentowego spadkobiercy (spadkobierców) do ułamkowej części spadku, jako ogółu praw i obowiązków spadkodawcy, a nie w wypadku przyznania w testamencie oznaczonej osobie poszczególnych przedmiotów majątkowych. LEX nr

25 Powołanie do spadku Art Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. 3. (357) Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

26 Powołanie do spadku Kazus: A sporządził testament w którym powołał do dziedziczenia fundacje, którą utworzył w testamencie, do całego spadku. Jest to jedyne rozrządzenie, które zawiera testament. A pozostawił także dwoje dzieci. Kto z chwilą otwarcia spadku dojdzie do dziedziczenia i na jakiej podstawie?

27 Niegodność dziedziczenia Art Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku. Art Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Art Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

28 Niegodność dziedziczenia Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2002 r. I CK 26/02 Pozwana wystąpiła do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym Mariuszu G.-P. na jej rzecz i Jerzego B., dołączając pismo stwierdzające treść testamentu ustnego z dnia 10 stycznia 1990 r. Podała przy tym, że wspomniane pismo zostało przez nią napisane, a podpisali je świadkowie testamentu i testator osobiście. Z treści pisma wynikało, że Mariusz G.-P. mocą testamentu szczególnego chciał, aby po jego śmierci cały majątek, tj. umeblowanie mieszkania, rzeczy osobiste oraz obrazy znajdujące się w depozycie Muzeum Narodowego, przeszły na własność pozwanej jako wieloletniej przyjaciółki i opiekunki, a mieszkanie własnościowe, znajdujące się w W. przy ul. W. nr 14, otrzymał przyjaciel - Jerzy Józef B. Treść pisma wskazywała, że zostało ono spisane przez jednego ze świadków testamentu. W rzeczywistości pismo sporządziła pozwana i przez nią został podrobiony podpis spadkodawcy.

29 Niegodność dziedziczenia Spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli podrobił podpis spadkodawcy pod pismem stwierdzającym treść testamentu ustnego lub skorzystał z takiego pisma. OSNC 2003/5/69, Biul.SN 2002/10/16, M.Prawn. 2003/2/78