ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (6): 546 557, 2014 Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) kamieniołomu Zachełmie i terenów przyległych Bu erflies (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) of the Zachełmie quarry and adjacent areas EMILIA GRZĘDZICKA Instytut Ochrony Przyrody PAN 31 120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: grzedzicka@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: kamieniołom Zachełmie, Lepiodoptera: Papilionoidea, Hesperioidea, Phengaris alcon, Polyommatus bellargus, Lycaena dispar. Na obszarze rezerwatu przyrody Zachełmie i terenach przyległych prowadzono w latach 2008 2011 nieregularne obserwacje faunistyczne motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea), a w latach 2012 2013 badania na wyznaczonych transektach różniących się siedliskowo. Stwierdzono łącznie obecność 44 gatunków motyli, w tym: modraszka alkona Phengaris alcon, modraszka adonisa Polyommatus bellargus i czerwończyka nieparka Lycaena dispar. Największe bogactwo gatunkowe motyli odnotowano w pobliżu wydeptanej ścieżki. Głównymi zagrożeniami dla występującej w kamieniołomie i jego otoczeniu fauny motyli dziennych są: presja turystyczna oraz zarastanie murawy kserotermicznej krzewami i drzewami. Wstęp Kamieniołom Zachełmie jest położony w gminie Zagnańsk, w Suchedniowsko- -Oblęgor skim Parku Krajobrazowym, u podnóża Góry Chełm, zwanej też Chełmową (399 m n.p.m.), będącej częścią Pasma Klonowskiego Gór Świętokrzyskich (Kondracki 2002). Od XVII wieku do lat 80. XX wieku wydobywano w nim głównie dolomit (Janicki 2003). W 1987 roku fragment północnej ściany kamieniołomu z dobrze zachowanym odsłonięciem środkowodewońskich dolomitów (sprzed około 395 mln lat) oraz zlepieńców i piaskowców permsko- -triasowych (sprzed około 251 255 mln lat) objęto ochroną w formie pomnika przyrody nieożywionej pod nazwą Odsłonięcie geologiczne na Górze Chełm. W 2010 roku teren kamieniołomu wraz z otuliną został uznany za rezerwat przyrody nieożywionej Zachełmie (o pow. 7,95 ha). Celem było zachowanie stanowiska paleontologicznego odkrytych w kamieniołomie, najstarszych jak dotąd, tropów tetrapodów (ogniwa przejściowego między rybami a zwierzętami czworonożnymi) wraz z formami tektonicznymi, skałami i minerałami. Odkrycie to przesunęło datowanie wyjścia kręgowców z wody na ląd o około 18 milionów lat wstecz (Niedźwiedzki i in. 2010). Rezerwat ma opracowany szczegółowy plan ochrony (Przemyski 2011). Niedaleko kamieniołomu znajdują się dwa obszary Natura 2000: Lasy Suchedniowskie (kod PLH 260010) i Ostoja Barcza (PLH 260025). 546
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic Przez teren rezerwatu przebiega przyrodnicza ścieżka dydaktyczna Ścięgna-Zagnańsk oraz Świętokrzyski Szlak Archeo-Geologiczny. W bliskim sąsiedztwie kamieniołomu znajduje się linia kolejowa relacji Kraków Warszawa, zabytkowy XVII-wieczny kościół, cmentarz oraz krzyż u podnóża Góry Chełm. Bogactwo zbiorowisk roślinnych opisywanego terenu jest przesłanką do bliższego zbadania fauny bezkręgowców. Siedliska na wczesnym etapie sukcesji, pojawiające się po zakończeniu prac w kamieniołomach, stają się refugiami dla gatunków, które bezpowrotnie utraciły optymalne środowiska gdzie indziej (Beneš i in. 2003). Celem pracy jest prezentacja nierozpoznanej wcześniej fauny motyli dziennych (Lepiodoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) kamieniołomu Zachełmie wraz z przylegającymi obszarami, z którymi przyrodniczo tworzy integralną całość, a także określenie aktualnych zagrożeń owadów oraz siedlisk ich występowania na tym terenie. Teren badań Badania fauny motyli dziennych prowadzono na powierzchni około 15 ha zarówno w samym kamieniołomie Zachełmie (ryc. 1), jak i jego najbliższych okolicach, także poza granicami rezerwatu. Obserwacje nie objęły zadrzewień Góry Chełm, które powinny stać się przedmiotem osobnej analizy. W wyrobisku, poza roślinnością pionierską z licznymi gatunkami traw, występują płaty szuwaru pałkowego Typhetum angustifoliae z pałką wąskolistną Typha angustifolia oraz ponikłem błotnym Eleocharis palustris. Wczesną wiosną utrzymują się tam okresowe jeziorka. Na szczycie zachodniej ściany kamieniołomu pojawiają się gatunki łąk świeżych z klasy Molinio-Arrhenatheretea (Matuszkiewicz 2006): rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, lebiodka pospolita Origanum vulgare, bodziszek łąkowy Geranium pratense, krwawnik pospolity Achillea millefolium, marchew Ryc. 1. Kamieniołom widziany od strony południowo-wschodniego zbocza, na pierwszym planie widać murawę ciepłolubną, w głębi zabytkowy kościół (15.07.2012 r., fot. E. Grzędzicka) Fig. 1. The quarry seen from the top of the south-eastern slopes, a xerothermic grassland in the foreground, and a historic church at the opposite end (15 July, 2012; photo by E. Grzędzicka) 547
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 zwyczajna Daucus carota, komonica zwyczajna Lotus corniculatus oraz goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe. Najwyższe partie ścian: południowej i wschodniej kamieniołomu porastają drzewa i krzewy takie, jak: wierzba iwa Salix caprea, topola osika Populus tremula, brzoza brodawkowata Betula pendula. Znaczną powierzchnię południowo-wschodniego zbocza kamieniołomu zajmuje murawa kserotermiczna z klasy Festuco-Brometea (Matuszkiewicz 2006). Charakterystyczne dla tego zbiorowiska gatunki zanotowane w terenieto: macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, dzwonek skupiony Campanula glomerata, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, przetacznik kłosowy Veronica spicata, goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata, sparceta siewna Onobrychis viciifolia, pięciornik wiosenny Potentilla neumanniana, driakiew gołębia Scabiosa columbaria, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, szałwia okręgowa Salvia verticillata, pszeniec różowy Melampyrum arvense. Na terenach przylegających do rezerwatu od południa, fragmenty muraw kserotermicznych sąsiadują ze zbiorowiskami ciepłolubnych zarośli z klasy Rhamno-Prunetea. Murawa silnie zarasta takimi gatunkami drzew i krzewów jak: głóg jednoszyjkowy Crataeugus monogyna, śliwa tarnina Prunus spinosa, dereń świdwa Cornus sanguinea, berberys zwyczajny Berberis vulgaris i sosna pospolita Pinus sylvestris. Wokół kamieniołomu występują zbiorowiska łąkowe z domieszką gatunków roślin ruderalnych z klasy Artemisietea vulgaris (np.: ostrożeń polny Cirsium arvense, bylica pospolita Artemisia vulgaris, łopian pajęczynowaty Arctium tomentosum, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare). Na łąkach tych dominują: przytulia właściwa Galium verum, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, szałwia łąkowa Salvia pratensis, pierwiosnka lekarska Primula veris, chaber łąkowy Centaurea jacea. Materiał i metody W latach 2008 2011 w sposób nieregularny gromadzono dane faunistyczne, wykonując dokumentację fotograficzną. W latach 2012 2013 obserwacje prowadzono na dwóch wyznaczonych transektach przechodzących przez siedliska różniące się stopniem antropopresji oraz roślinnością. Pierwszy transekt (A), o długości około 1270 metrów, prowadzący głównie przez murawę kserotermiczną, wytyczono wzdłuż zboczy kamieniołomu korzystając z wydeptanej ścieżki prowadzącej od zabytkowego kościoła do krzyża. Drugi transekt (B), o długości około 1300 metrów, rozpoczynał się na łące z udziałem roślin ruderalnych u podnóża południowego zbocza kamieniołomu, blisko torów kolejowych i obejmował zbiorowiska łąkowe w odległości kilkunastu metrów od ścieżek (ryc. 2). W pracy pominięto wyniki liczeń motyli na transektach, gdyż zasadniczym celem było sporządzenie możliwie pełnej listy gatunków. Transekty liniowe wyznaczono według metodyki przyjętej w badaniach motyli. Za transekt przyjęto pas terenu o szerokości 5 m, wzdłuż którego w stałym tempie poruszał się obserwator, notując i fotografując napotkane dorosłe osobniki motyli (Sielezniew, Dziekańska 2010; Artemiuk, Łopucki 2011). Nie prowadzono odłowów motyli. Oznaczenia gatunków dokonywano poprzez obserwację wzrokową oraz przy wykorzystaniu sporządzonej dokumentacji fotograficznej osobników dorosłych, która w trudniejszych diagnostycznie przypadkach posłużyła do oznaczenia gatunku w oparciu o dostępne opracowania atlasowe (Tolman, Lewington 2007; Buszko, Masłowski 2008; Sielezniew, Dziekańska 2010). Niestety ta metoda nie umożliwiła oznaczenia do gatunku osobnika z rodzaju Leptidea odróżnienie wietka gorczycznika L. sinapsis od wietka Reala L. reali wymagałoby preparacji narządów rozrodczych. Podczas fotografowania pomijano łatwe do oznaczenia gatunki (jak np. czerwończyk dukacik Lycaena virgaureae, polowiec szachownica Melanargia galathea). 548
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic Ryc. 2. Obszar badań z zaznaczeniem przebiegu transektów A i B wyznaczonych do obserwacji motyli w latach 2012 2013: 1 granica rezerwatu, 2 transekt A, 3 transekt B, 4 zbiorowiska leśne, 5 zarośla ciepłolubne, 6 zbiorowiska łąkowe, 7 okresowy zbiornik wodny, 8 skarpy, 9 drogi, 10 linia kolejowa, 11 zabytkowy kościół, 12 budynki parafii Fig. 2. Study area with marked transects A and B designated to observe bu erflies in 2012 2013: 1 nature reserve boundary, 2 transect A, 3 transect B, 4 forest communi es, 5 thermophilous thickets, 6 meadow communi es, 7 periodic waterbody, 8 escarpments, 9 roads, 10 railway line, 11 historic church, 12 parish buildings Obserwacje motyli prowadzono w okresie od czerwca do sierpnia w latach 2012 2013, wykonując (podczas sprzyjającej, słonecznej pogody) po 8 kontroli na każdym transekcie. Transekty były w całości penetrowane przynajmniej dwa razy w sezonie. W opracowaniu uwzględniono także dane z lat 2012 2013 zebrane przypadkowo z miejsc obserwacji odpowiadających transektom A i B. Terminy obserwacji w latach 2012 2013 celowo wyznaczono w okresie największej presji turystycznej. Trzeba podkreślić, że tak niewielka liczba kontroli jest niewystarczająca do poznania pełnego składu fauny motyli, gdyż metodyczne badania z tego zakresu powinno się prowadzić regularnie przez cały sezon (Sielezniew, Dziekańska 2010). Jest to zaledwie przyczynek do podjęcia dalszych badań w celu dokładnego opracowania fauny motyli tego terenu. Dane zebrane osobno dla dwóch typów siedlisk oraz lat 2012 i 2013 porównano pod kątem podobieństwa różnorodności gatunkowej motyli za pomocą wskaźnika Sørensena, według następującego wzoru: gdzie c oznacza liczbę gatunków motyli wspólnych dla transektu A i B; a liczbę gatunków z transektu A; b liczbę gatunków z transektu B. Wskaźnik porównuje skład gatunkowy motyli stwierdzonych w dwóch typach środowisk tylko pod kątem jakościowym, nie ilościowym; im wyższy procent tym większe podobieństwo między nimi (Artemiuk, Łopucki 2011). Obliczono wskaźniki porównujące szlak turystyczny i murawę kserotermiczną z roślinnością łąkową i ruderalną osobno dla lat 2012 549
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 Tab. 1. Wykaz gatunków motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) stwierdzonych na wyznaczonych transektach w latach 2012 2013 Table 1. The list of bu erflies(lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) observed on selected transects in 2012 2013 Gatunek* Species 550 2012 2013 A B A B Data obserwacji Date of observa on Gatunki roślin oraz inne okoliczności obserwacji Plant species and other circumstances of observa ons 1 2 3 4 5 6 7 Powszelatkowate Hesperiidae karłątek kniejnik Ochlodes sylvanus 4.06.2010 Trifolium pratense karłątek ryska Thymelicus lineola + 11.07.2009, 15.07.2012 Scabiosa columbaria powszelatek malwowiec Pyrgus malvae + Salvia ver cillata Paziowate Papilionidae paź królowej Papilio machaon 1 + + + 15.07.2012, 27.07.2012, 12.07.2013 Centaurea scabiosa, Trifolium pratense Bielinkowate Pieridae bielinek kapustnik Pieris brassicae + + + 15.07.2012, 12.07.2013 Trifolium pratense bielinek rukiewnik Pon a edusa 4.06.2010 Cirsium arvense bielinek rzepnik Pieris rapae + + 30.06.2012, 12.07.2013, 11.08.2013 latolistek cytrynek Gonepteryx rhamni + 27.07.2012 Vicia cracca niestrzęp głogowiec Aporia crataegi + + + 30.06.2012, 23.06.2013, 12.07.2013 Medicago falcata, Cirsium arvense Dianthus carthusianorum, Galium mollugo, Trifolium pratense szlaczkoń siarecznik Colias hyale + + 27.07.2012, 11.08.2013 Trifolium pratense, Crepis sp. wietek Lep dea sp. + 11.07.2009, 2.06.2013 Trifolium pratense, Poten lla erecta zorzynek rzeżuchowiec Anthocharis cardamines 4.06.2010 widziany w locie Modraszkowate Lycaenidae czerwończyk dukacik Lycaena virgaureae + + + + czerwończyk nieparek Lycaena dispar + 11.08.2013 11.07.2009, 4.06.2010, 1.07.2012, 15.07.2012, 27.07.2012, 2.07.2013, 11.08.2013 Thymus serpyllum, Centaurea scabiosa, Medicago sa va, Centaurea jacea, Daucus carota Cirsium arvense, Euphorbia cyparissias czerwończyk zamgleniec Lycaena alciphron 11.07.2009 Scabiosa columbaria czerwończyk żarek Lycaena phlaeas + 11.07.2009, 15.07.2012 Centaurea scabiosa, Solidago virgaurea modraszek adonis Polyommatus bellargus 2 + 11.08.2013 Centaurea scabiosa modraszek alkon Phengaris alcon 2 6.08.2008 Gen ana pneumonanthe modraszek argiades Cupido argiades 31.07.2008 Medicago falcata modraszek argus Plebejus argus + + + + 1.07.2012, 14.07.2012, 23.06.2013, 11.08.2013 Medicago falcata, Melampyrum arvense, Centaurea jacea, Lotus corniculatus, Thymus serpyllum modraszek idas Plebejus idas + + 30.06.2012, 14.07.2013 Medicago sa va
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic 1 2 3 4 5 6 7 modraszek ikar Polyommatus icarus + + + + modraszek korydon Polyommatus coridon modraszek malczyk Cupido minimus + + + modraszek semiargus Cyaniris semiargus modraszek wieszczek Celastrina argiolus Rusałkowate Nymphalidae + + + 5.06.2010, 27.07.2012, 23.06.2013 31.07.2008, 23.06.2013, 14.07.2013 30.06.2012, 23.06.2013, 11.08.2013 15.07.2012, 2.06.2013, 11.08.2013 Medicago falcata, Medicago sa va, Origanum vulgare, Lotus corniculatus, Achillea millefolium Anthyllis vulneraria, Centaurea scabiosa, Centaurea jacea Anthyllis vulneraria, Heiracium pilosella, Lotus corniculatus Medicago falcata, Lotus corniculatus + Medicago sa va dostojka ino Brenthis ino + 23.06.2013 Medicago sa va mieniak tęczowiec Apatura iris 1 + 23.06.2013 podłoże mszyste przy asfalcie osadnik megera Lasiommata megera + 11.08.2013 powierzchnia skał pokłonnik osinowiec Limeni s populi 1 + 1.07.2012 podłoże glebowe polowiec szachownica + 11.07.2009, 11.08.2013 Centaurea jacea Melanargia galathea przeplatka atalia Melitaea athalia + 5.06.2010, 23.06.2013, 2.07.2013 przestrojnik jur na Maniola jur na + 31.07.2008, 14.07.2013 Thymus serpyllum, Geranium pratense, Ranunculus repens Centaurea scabiosa, Achillea millefolium przestrojnik likaon Hyponephele lycaon + 11.08.2013 Origanum vulgare przestrojnik trawnik Aphantopus hyperantus + + 15.07.2012 Achillea millefolium rusałka admirał Vanessa atalanta + + 30.06.2012, 2.06.2013 Centaurea jacea, Cornus sanguinea rusałka ceik Polygonia c-album + + 30.06.2012, 14.07.2013 Cirsium arvense rusałka kratkowiec Araschnia levana + + + 5.06.2010, 15.07.2012, 11.08.2013 Origanum vulgare rusałka osetnik Vanessa cardui + + + 30.06.2012, 11.07.2009 Centaurea jacea rusałka pawik Aglais io + + + 11.07.2009, 27.07.2012, 14.07.2013 11.08.2013 Medicago sa va, Convolvulus arvensis rusałka pokrzywnik Aglais ur cae + 11.07.2009, 30.06.2012 Prunus spinosa, skały strzępotek glicerion Coenonympha glycerion + 23.06.2013 strzępotek perełkowiec Coenonympha arcania strzępotek ruczajnik Coenonympha pamphilus + 11.08.2013 Suma/ Total 17 13 22 16 Euphorbia cyparissias, Galium mollugo + 23.06.2013 Euphorbia cyparissias Leucanthemum vulgare, Achillea millefolium A murawa kserotermiczna/xerothermic grassland; B łąka/meadow 1 Kategoria zagrożenia (wg Buszko, Nowacki 2004) LC najmniejszej troski/ Threat category (acc. to Buszko, Nowacki 2004): LC least concern 2 Kategoria zagrożenia (wg Buszko, Nowacki 2004) VU narażony na wymarcie/ Threat category (acc. to Buszko, Nowacki 2004): VU vulnerable * Nazwy motyli przyjęto za stroną lepidoptera.pl (stan na dzień 22.01.2014 r.) 551
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 i 2013. Nie uwzględniono obserwacji sprzed roku 2012. Wyniki Ogółem w terenie zanotowano 44 gatunki motyli dziennych (tab. 1). Do najcenniejszych gatunków chronionych wykazanych na badanym terenie należą: modraszek alkon Phengaris alcon, modraszek adonis Polyommatus bellargus, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, paź królowej Papilio machaon, pokłonnik osinowiec Limenitis populi i mieniak tęczowiec Apatura iris. W wypadku modraszka alkona nie stwierdzono obecności dorosłych osobników, a jedynie sfotografowano jaja tego motyla na kwitnącej goryczce wąskolistnej na łące w okolicach torów kolejowych u podnóża zbocza kamieniołomu w dniu 6.08.2008 roku (ryc. 3). Motyl ten jest w Polsce prawnie chroniony, ujęty w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński, Nowacki 2004). Według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce ma status VU (Buszko, Nowacki 2002). Dokonano także obserwacji modraszka adonisa w dniu 11.08.2013 roku sfotografowano jednego samca na południowym zboczu. W tym samym dniu zanotowano również dwie samice czerwończyka nieparka (ryc. 4), w partiach murawy kserotermicznej zlokalizowanej bardzo blisko szlaku prowadzącego wierzchołkami zboczy wyrobiska. Podobieństwo w składzie gatunkowym motyli między badanymi transektami wyliczone za pomocą wskaźnika Sørensena jest niewielkie w roku 2012 wartość wskaźnika wynosiła 40%, a w 2013 36,8%. Każdego roku zanotowano po sześć gatunków wspólnych dla obu typów siedlisk, przy czym trzy z nich powtarzały się w każdym sezonie. Dyskusja Ryc. 3. Goryczka wąskolistna Gen ana pneumonanthe z jajami modraszka alkona Phengaris alcon (6.08.2008 r., fot. E. Grzędzicka) Fig. 3. Marsh Gen an Gen ana pneumonanthe with Alcon Blue Phengaris alcon eggs (6 August, 2008; photo by E. Grzędzicka) Z łącznej liczby zanotowanych dotychczas w Polsce 162 gatunków motyli dziennych (Jonko 2014) na badanym terenie odnaleziono 44 gatunki, co stanowi blisko 27% krajowej fauny motyli. Pozornie liczba ta może nie wydawać się zbyt imponująca, niemniej nie odbiega znacznie od wyników wcześniej podawanych z gminy Zagnańsk: na dwóch transektach odłowiono 39 i 41 gatunków motyli (Bąk i in. 1998). Na 26 stanowiskach w południowo- -wschodniej części Niecki Włoszczowskiej zanotowano 44 gatunki motyli dziennych, z czego 25 wspólnych z wynikami w tej pracy. Dla porównania, na stanowisku podobnym do kamieniołomu Zachełmie wychodniach wapieni z biotopem łąki świeżej odłowiono tylko 12 gatunków (Bąk 1998). 552
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic Miejsce badań znajduje się w całości na obszarze chronionego krajobrazu oraz po części na terenie rezerwatu, dlatego dla porównania warto przytoczyć wyniki z innych krajowych obszarów objętych ochroną. W rezerwacie Skały Przegorzalskie w Krakowie, o powierzchni zaledwie 1,38 ha, obejmującym murawę kserotermiczną, stwierdzono 44 gatunki motyli dziennych, z czego 28 występuje również w Zachełmiu (Michalik i in. 2004). Cała poznana dotąd fauna motyli dziennych w Wielkopolskim Parku Narodowym (Baraniak i in. 1999) oraz w Nadwarciańskim PN (Brzeg 2007) wynosi po 62 gatunki, a w Parku Krajobrazowym im. D. Chłapowskiego chroniącym krajobraz rolniczy 50 gatunków (Sobczyk 2011). Dwuletnia inwentaryzacja motyli tylko w zbiorowiskach łąkowych oraz w strefie ekotonowej graniczącej z lasami w obrębie Magurskiego PN wykazała obecność zaledwie 32 gatunków (Artemiuk, Łopucki 2011). Winiarska (2003) podaje, że podczas wieloletnich badań prowadzonych w Warszawie i okolicach zanotowano występowanie aż 75 gatunków motyli dziennych. Warto zaznaczyć, że taka liczba taksonów stwierdzona została we wszystkich typach siedlisk występujących zarówno w stolicy, jak i w jej okolicach. Im większe zróżnicowanie siedliskowe (sztucznych zadrzewień śródmiejskich, parków, ogrodów), tym większa różnorodność faunistyczna. Dla porównania, Sielezniew (2001), zbierając dane tylko na warszawskiej Skarpie Ursynowskiej, stwierdził występowanie 52 gatunków motyli, z czego na transekcie wytyczonym na terenach otwartych wykazał ich 40. Przeprowadzone badania nie odbiegają zatem od innych wyników uzyskiwanych w różnych częściach kraju, a nawet wydają się dość interesujące ze względu na niewielki teren obserwacji i silną antropopresję. Ponadto, przedstawione wyniki nie odzwierciedlają pełnego składu lepidopterofauny (ze względu na odstępstwa od zalecanej dla badań motyli metodyki, a zwłaszcza brak kontroli kwietniowych i majowych), który zapewne zawierałby większą liczbę gatunków. Ryc. 4. Samica czerwończyka nieparka Lycaena dispar (11.08.2013 r., fot. E. Grzędzicka) Fig. 4. Female of Large Cooper Lycaena dispar (11 August, 2013; photo by E. Grzędzicka) W przeprowadzonych badaniach więcej gatunków wykazano na transekcie A wzdłuż wydeptanych ścieżek, który przecinał mozaikę siedlisk: począwszy od wyższych partii skalnych zboczy kamieniołomu, poprzez murawę kserotermiczną, na strefie ekotonowej z roślinnością krzewiastą i drzewiastą zarastającą murawę skończywszy. Zaobserwowano gatunki wykazujące preferencje do nasłonecznionych zboczy: modraszek argiades Cupido argiades, modraszek korydon Polyommatus coridon, modraszek adonis, osadnik megera Lasiommata megera, przestrojnik likaon Hyponephele lycaon. Małe podobieństwo składu gatunkowego między transektami wskazuje na izolację murawy na szczycie skał i łąk w dolnych partiach zbocza, najpewniej ze względu na pas drzew i krzewów. Skłania to do refleksji na temat przyszłości fauny motyli związanych z murawą kserotermiczną w kamieniołomie Zachełmie i w jego 553
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 otoczeniu, ponieważ miejsca pod tym względem najcenniejsze są jednocześnie najbardziej narażone na presję turystyczną oraz postępujące zarastanie krzewami i drzewami. Degradacja roślinności kserotermicznej spowodowana ruchem turystycznym jest aktualnie jednym z największych realnych zagrożeń motyli (Buszko, Nowacki 2000). Jedynym sposobem na ochronę owadów jest zachowanie odpowiednich siedlisk oraz ochrona roślin żywicielskich motyli. W zbiorowiskach kserotermicznych rezerwatu Zachełmie w pierwszej kolejności powinno się wyciąć przynajmniej część krzewów i drzew o charakterze ekspansywnym, a w przyszłości regularne kosić murawę, najlepiej pod koniec lata. Należy podkreślić obecność motyli rzadkich oraz objętych ochroną. W 2008 roku na obszarze, na którym wytyczono później jeden z transektów, w okolicy torów kolejowych, sfotografowano jaja modraszka alkona na goryczce wąskolistnej. Obecności motyla jednak nie potwierdzono, przypuszczalnie dlatego, iż optymalne dla niego siedlisko to wilgotne łąki torfowe i torfowiska. Osobnik, który złożył jaja, mógł dolecieć przykładowo znad pobliskiego jeziora w Lekominie. W 2013 roku po raz pierwszy zaobserwowano czerwończyka nieparka (ryc. 4) motyla z załączników II i IV Dyrektywy Siedliskowej. Gatunek ten związany jest ze środowiskami wilgotnych łąk i torfowisk niskich oraz z okrajkami w dolinach rzek. Ostatnimi laty coraz częściej bywa jednak notowany na siedliskach suchszych, w tym ruderalnych, co dobrze rokuje na przyszłość jego populacji w Polsce (Buszko, Masłowski 2008). W tym samym sezonie w pobliżu miejsca przebywania czerwończyka nieparka, sfotografo- Ryc. 5. Paź królowej Papilio machaon (15.07.2012 r., fot. E. Grzędzicka) Fig. 5. Old World Swallowtail Papilio machaon (15 July, 2012; photo by E. Grzędzicka) 554
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic wano dostojkę ino Brenthis ino (23.06.2013 r.). Gatunek ten związany jest z podmokłymi torfiastymi łąkami, torfowiskami niskimi oraz skrajami lasów łęgowych (Sielezniew, Dziekańska 2010). Jego obecność na badanym terenie może być świadectwem dyspersji motyli z okolicy dopływów rzeki Bobrzy w Zachełmiu. W czerwcu 2011 roku, w odległości ok. 1 km od kamieniołomu, dostojkę ino zanotowano na torfowcach w pobliżu źródeł oraz na drodze asfaltowej prowadzącej z doliny do rezerwatu (E. Grzędzicka niepubl.). Kolejne interesujące gatunki to paź królowej (ryc. 5), pokłonnik osinowiec i mieniak tęczowiec. Do ciekawszych motyli związanych z murawą kserotermiczną należy też modraszek adonis. Jest to motyl pontyjsko-śródziemnomorski, w Polsce spotykany prawie wyłącznie na południowym wschodzie kraju. W ostatnich deka- dach zniknął on z wielu stanowisk ze względu na przekształcenia siedlisk (Sielezniew, Dziekańska 2010). Jest jednym z gatunków, dla których warto zatroszczyć się o przyszłość muraw kserotermicznych na południowym zboczu kamieniołomu, gdzie był obserwowany. Inny ciekawy motyl na badanym terenie to niestrzęp głogowiec Aporia crataegi (ryc. 6), który od ćwierćwiecza spotykany jest w Polsce sporadycznie, chociaż w ostatnich latach wyraźnie odbudowuje populację (Sielezniew, Dziekańska 2010). Poczyniona obserwacja może być przykładem poszerzenia się spektrum siedlisk, w jakich może on występować. Pierwotnie był związany z mozaiką stepu i lasu oraz widnymi lasami, tymczasem na badanym terenie w obu sezonach przebywał w tym samym fragmencie strefy ekotonowej między murawą kserotermiczną a pasem krzewów. Ryc. 6. Niestrzęp głogowiec Aporia crataegi (23.06.2013 r., fot. E. Grzędzicka) Fig. 6. Black-veined White Aporia crataegi (23 June, 2013; photo by E. Grzędzicka) 555
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 6, 2014 Działania człowieka mogą niekiedy zwiększać bioróżnorodność danego terenu. W Polsce najwyższe wskaźniki różnorodności stwierdzano na obszarach o umiarkowanym stopniu synantropizacji. Natomiast krajobrazy o niskiej presji z dużym udziałem zbiorowisk zbliżonych do naturalnych (jak wspomniane łąki w Magurskim PN), podobnie jak intensywnie użytkowane krajobrazy rolnicze, mają wskaźniki różnorodności znacznie niższe (Głowacka i in. 2000; Artemiuk, Łopucki 2011). Wynika to zarówno z tworzenia nowych siedlisk na terenach ruderalnych, na których zachodzi sukcesja wtórna (Beneš i in. 2003), jak i z ekstensywnie prowadzonego wykaszania, czy wypasu zwierząt hodowlanych co utrzymuje charakterystyczną mozaikę siedliskową i nie dopuszcza do jej niszczenia w skutek zarastania i wkraczania lasu (Głowacka i in. 2000). Objęcie ścisłą ochroną rezerwatów przyrody z roślinnością kserotermiczną w szybkim tempie prowadzi do utraty walorów tego zbiorowiska na korzyść gatunków eurytopowych oraz powoduje napływ okazów dendrofilnych, związanych z formacjami drzewiastymi i krzewiastymi. W rezerwacie Ligota Dolna na Opolszczyźnie z tej przyczyny wycofał się modraszek adonis (Blaik, Hebda 1999). Niniejsza praca jest przyczynkiem do podjęcia dalszych obserwacji motyli na badanym terenie. Regularny monitoring na obszarze rezerwatu Zachełmie i terenach przylegających pozwoli skuteczniej chronić murawę kserotermiczną wraz z tamtejszą lepidopterofauną. Podziękowania Autorka składa podziękowania anonimowemu recenzentowi za bardzo cenne uwagi do poprzednich wersji artykułu oraz panu doktorowi Pawłowi Adamskiemu za sugestie dotyczące wpływu turystyki na motyle. PIŚMIENNICTWO Artemiuk A., Łopucki R. 2011. Fauna motyli dziennych (Lepidoptera: Rhopalocera) zbiorowisk łąkowych obwodu ochronnego Huta Krempska w Magurskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 19: 247 259. Baraniak E., Kubasik W., Sosiński J. 1999. Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C, 45: 13 27. Bąk J. 1998. Motyle (Lepidoptera) pd.-wsch. części Niecki Włoszczowskiej. Rocznik Świętokrzyski. Seria B Nauki Przyrodnicze 25: 83 101. Bąk J., Čmak J., Pawliszyn J. 1998. Motyle dzienne (Rhopalocera) okolic Zagnańska. Kieleckie Studia Biologiczne. Tom 9. Beneš J., Kepka P., Konvička M. 2003. Limestone quarries as refuges for European xerophilus butterflies. Conservation Biology 17 (4): 1058 1069. Blaik T., Hebda G. 1999. Wpływ ścisłej ochrony muraw kserotermicznych na ich entomofaunę na przykładzie rezerwatu Ligota Dolna na Opolszczyźnie. Przegląd Przyrodniczy 10 (3 4): 183 188. Brzeg A. 2007. Motyle dzienne (Zyganeidae, Hesperioidea i Papilionoidea) Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 13 (15): 72 84. Buszko J., Masłowski J. 2008. Motyle dzienne Polski. Koliber, Nowy Sącz. Buszko J., Nowacki J. 2000. Zagrożenia i możliwości ochrony motyli (Lepidoptera) w Polsce. Wiadomości Entomologiczne 18, Supl. 2: 213 220. Buszko J., Nowacki J. 2002. Lepidoptera. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Kraków Poznań. Głowacka I., Jakubowski W., Matuszkiewicz A. 2000. Koncepcja ochrony różnorodności biologicznej w krajobrazach rolniczych. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Janicki S. 2003. Spacerkiem po gminie Zagnańsk i okolicy. Zagnańsk. 556
E. Grzędzicka Motyle dzienne kamieniołomu Zachełmie i okolic Jonko K. 2014. Motyle Europy [http://www.lepidoptera.pl]; dostęp: 22.01.2014 r. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W. 2006. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Michalik S., Witkowski Z., Dąbrowski J., Fijał J., Kosior A., Płonka P. 2004. The effect of plant succession on the Lepidopteran fauna (Rhopalocera and Zygaenidae) of the Skały Przegorzalskie reserve and its environs during the last four decades. Nature Conservation 60: 31 47. Niedźwiedzki G., Szrek P., Narkiewicz K., Narkiewicz M., Ahlberg P.E. 2010. Tetrapod trackways from the early Middle Devonian period of Poland. Nature 463 (70): 43 48. Przemyski A. (red.) 2011. Plan ochrony rezerwatu przyrody Zachełmie na okres 1.01.2012 r. do 31.12.2031 r. Kielce. Sielezniew M. 2001. Motyle dzienne (Rhopalocera) okolic Skarpy Ursynowskiej w Warszawie: skład gatunkowy i monitoring ilościowy. W: Indykiewicz P., Barczak T., Kaczorowski G. (red.). Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. NICE, Bydgoszcz. Sielezniew M., Dziekańska I. 2010. Fauna Polski: Motyle dzienne. Multico, Warszawa. Sobczyk D. 2011. Motyle dzienne Parku Krajobrazowego im. Gen. Dezyderego Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 17 (19): 104 107. Tolman T., Lewington R. 2007. Motyle Polski i Europy. Przewodnik. Influence, Dąbrowa Górnicza. Winiarska G. 2003. Butterflies and moths (Lepidoptera) in urban habitats: II. The butterflies (Rhopalocera) of Warsaw. Fragmenta Faunistica 46: 59 67. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (6): 546 557, 2014 Grzędzicka E. Bu erflies (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) of the Zachełmie quarry and adjacent areas In the nature reserve Zachełmie and the adjacent areas in 2008 2011 irregular observations of butterflies were carried out, and in 2012 2013 butterflies were investigated on designed transects with different habitats. In total, 44 species from the group of Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea were found. Most valuable documented species included: Phengaris alcon, Polyommatus bellargus, Lycaena dispar. The quarry and the adjacent areas are exposed to the tourism impact and at the same time the highest species richness of butterflies was observed near the tourist path. Another threat to these insects is encroachment of shrubs and trees on a xerothermic grassland. 557