Wady wymowy i ich rodzaje: Seplenienie - to nieprawidłowa wymowa głosek (s, z, c, dz), (sz, ż, cz, dż), (ś, ź, ć, ź). Najczęściej spotykamy nieprawidłową realizację głosek: (sz, ż, cz, dż), które są zamieniane na (ś,ź, ć, dź) lub (s, z, c, dz). Głoski( s, z, c, dz) mogą być zmiękczone lub wymawiane jak (sz, ż, cz, dż). Jedną z odmian seplenienia jest seplenienie międzyzębowe. Pojawia się ono wówczas, gdy dziecko zaczyna wymawiać głoski s, z, c, dz, tzn. około 3-4 roku życia. Zniekształceniu mogą ulegać trzy wymienione szeregi głosek lub jeden z tych szeregów. Dziecko wymawia te głoski z językiem wsuniętym między zęby. Wada ta nie ustępuje samoistnie. Inną odmianą seplenienia jest seplenienie boczne. Charakteryzuje się ono nieprzyjemnym brzmieniem. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz w częściach bocznych. Przepływ powietrza bywa jednostronny lub dwustronny. Zniekształceniu ulegają głoski (s, z, c, dz), (sz, cz, ż, dż), ( ś, ć, ź dź). Może być zniekształcony tylko jeden szereg głosek. Prócz tego spotyka się seplenienie wargowo zębowe, przyzębowe, świszczące. Reranie - to nieprawidłowa wymowa głoski r. Głoska ta może być wymawiana jako l, j, r- l, jako r języczkowe, gardłowe lub opuszczana. Przy wymowie (r) języczkowego pracuje języczek wraz z podniebieniem miękkim, język natomiast pozostaje bierny. Bywa też (r) gardłowe, które polega na zbliżaniu tylnej części języka do tylnej ściany gardła. Należy też wyróżnić (r) wargowe lub policzkowe, wówczas drga jeden policzek lub kącik ust. Głoska (r) pojawia się stosunkowo późno w 4-5 roku życia. Wymienione wady jak (r) języczkowe, wargowe, gardłowe i policzkowe wymagają wczesnej reedukacji, gdyż nie jest to zwykła zamiana fizjologiczna, ale patologiczna forma artykulacji. Gammacyzm - nieprawidłowa wymowa głoski (g). Kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski (k).
Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane, albo w miejscu zwartych, tylnojęzykowych (k) i (g) występują zwarte przedniojęzykowo-zębowe (t) i (d). Lambdacyzm - nieprawidłowa wymowa lub brak głoski (l). Deformacja głoski (l) występuje postaci: (l) międzyzębowe, (l) bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowy górnym, (l) bez prawidłowej pionizacji języka. Mowa bezdźwięczna - Polega na nieużywaniu przez dziecko głosek dźwięcznych i zastępowaniu ich głoskami bezdźwięcznymi, wygląda to następująco: dziecko zamiast (b) mówi (p), zamiast (d) mówi (t) i dalej: (g) zamienia na (k), (dz) na (c), (dż) na (cz), (dź) na (ć), (w) na (f), (z) na (s), (ż) na (sz), (ź) na (ś). Głos dziecka zwykle jest cichy, monotonny, mowa niewyraźna, wargi i policzki słabo napięte. Afazja- to uszkodzenie struktur mózgowych i zaburzenie mechanizmów odpowiadających za mowę u człowieka, który wcześniej ją opanował. Mówienie pozwala nam na przekazywanie swoich myśli, stanów, uczuć i komunikatów innym ludziom. Dzięki tej umiejętności potrafisz zachować łączność ze światem. Wszystko to można stracić nagle w wyniku uszkodzenia mózgu. Opóźniony rozwój mowy - jest to niższa sprawność językowa, powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana jest wieloma czynnikami. Opóźniony rozwój mowy przejawia się ubogim słownictwem, małą ilością zdań złożonych, nieprawidłową gramatyką, a także przedłużającym się okresem swoistej mowy dziecięcej. Dziecko słyszy dobrze, rozumie polecenia słowne. Potrafi wymówić głoski, czasem sylaby, ale złożenie ich w słowo i wypowiedzenie jest już bardzo trudne. Opóźnienie rozwoju mowy jest wynikiem zakłóceń rozwoju bądź zaburzeń rozwoju.
Przykłady ćwiczeń w domu: 1. Ćwiczenia oddechowe: oddychanie przez nos (wdech i wydech nosem lub wdech nosem, wydech ustami ); chuchanie na ręce; dmuchanie np. na skrawki papieru, piórko, wiatraczek; zdmuchiwanie np. płomienia świecy z coraz dalszej odległości; wydmuchiwanie np. baniek mydlanych; nadmuchiwanie balona; powolne i długie wydmuchiwanie powietrza przez usta, wypowiadanie na jednym wydechu pojedynczych głosek, np. naśladowanie syczenia węża (ssssss...); wypowiadanie na jednym wydechu coraz dłuższych ciągów np. liczenie, wyliczanie dni tygodnia, itp.; wydech przez usta z chwilowym zatrzymaniem powietrza; 2. Ćwiczenia fonacyjne: przedłużona wymowa spółgłoski m; ciche mruczenie; przedłużona (płynna) wymowa samogłoski a bez zmiany natężenia głosu; wielokrotne powtarzanie określonej samogłoski płynnie i rytmicznie, powoli i szybko, głośno i cicho; wymawianie na jednym wydechu z różną wysokością trzech samogłosek, np. aou, eyi, następnie czterech, pięciu i na koniec wszystkich: aoueyi; 3. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy:(wargi, policzki, żuchwa, język, podniebienie): szerokie otwieranie i zamykanie ust; ziewanie; cmokanie, dmuchanie i nadymanie policzków; naśladowanie żucia, poruszanie żuchwą w różnych kierunkach; unoszenie języka w kierunku nosa;
liczenie zębów, oblizywanie warg, mlaskanie; chrząkanie, naśladowanie kaszlu, płukanie gardła; 4. Ćwiczenia słuchowe: wsłuchiwanie się w ciszę; rozróżnianie dźwięków z otoczenia, np. darcie papieru, brzęk szkła, kluczy, dzwonek telefonu, śpiew ptaków; różnicowanie głosek znacznie się od siebie różniących (np. a-p); różnicowanie głosek podobnych (np. s-sz); zgadywanie intencji mówiącego po intonacji wypowiedzi przez dorosłego; odróżnianie różnych wymówień tej samej głoski; wyodrębnianie sylab, głosek w wyrazach np. wskazywanie wyrazów zawierających określone sylaby, głoski, podział wyrazu na sylaby lub głoski, składanie wyrazów, sylab lub głosek, dobieranie rymów; 5. Ćwiczenia artykulacyjne: wypowiadanie głosek, np. naśladowanie szumu wiatru (sz), syku węża (s); recytacja wierszyków. Bibliografia: E.M.Skorek " 100 tekstów do ćwiczeń logopedycznych",wydawnictwo HARMONIA, Gdańsk 2012.
PRZYCZYNY ZABURZEŃ MOWY Dziecko uczy się mowy tak jak wielu innych sprawności, które z czasem przeradzają się w umiejętności. Dzięki kontaktom społecznym z innymi użytkownikami języka dziecko stopniowo uczy się korzystania z systemu językowego w myśleniu, poznawaniu, regulowaniu emocji oraz zachowań. Warunkiem do kształtowania tych umiejętności jest zdolność dziecka do odbierania, przetwarzania, a następnie utrwalania usłyszanych tekstów otoczenia w jego własny język. Rozpoznanie głosek w tekstach otoczenia jest podstawą do naturalnego rozwoju mowy człowieka [Ostapiuk 2000 s. 124]. Prawidłowy rozwój mowy człowieka zależy od prawidłowej budowy anatomicznej narządów mowny, prawidłowo funkcjonujących struktur korowych, działania nerwów obwodowych, narządów słuchu, które warunkują słyszenie, rozumienie i kontrolowanie mowy oraz narządu wzroku, dzięki którym możliwe jest wzrokowe odczytywanie z ruchu warg [Jastrzębowska 1995 s. 26 27]. Dziecko jeszcze w łonie matki obcuje z dźwiękami, a już w drugim półroczu swojego życia zaczyna różnicować dźwięki i je naśladować. W wieku dwóch lat jego stan rozwojowy pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich głosek starannie artykułowanych. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiedzieć [Rocławski 1994 s. 9 12]. W procesie rozwoju mowy istotną rolę pełnią trzy grupy czynników: biologiczne, psychologiczne oraz społeczne. Każda z tych grup odgrywa w równym stopniu ważne role i dlatego żadnej z nich nie można pominąć czy zlekceważyć [Minczakiewicz 1997 s. 64]. Poziom mowy bywa u dzieci bardzo różny. Są takie, które zaczynają mówić wcześnie i ich wymowa jest prawidłowa i takie, które w wieku 7 lat wypowiadają się jeszcze nieprawidłowo, a ich mowa jest niewyraźna, mało komunikatywna.
Zaburzenia mowy mogą być spowodowane między innymi przez: wady zgryzu lub uzębienia (w tym zbyt wczesna utrata zębów itp.), ankyloglosję (skrócone wędzidełko języka), osłabienie słuchu fizycznego (niedosłuch), opóźnienie lub zaburzenie słuchu mownego (tzw. słuchu fonematycznego), mała sprawność narządów artykulacyjnych (warg, języka podniebienia miękkiego), dysfunkcje połykowe, przerost migdałków podniebiennych, zaburzenia kinestezji artykulacyjnej (tzn. wzorców ułożeń narządów mownych właściwych dla poszczególnych głosek), nieprawidłowe wzorce mowy (wadliwa wymowa osób z otoczenia, zdrobnienia, zmiękczenia, zbyt szybkie tempo mowy, posługiwanie się nieprawidłowymi formami gramatycznymi otoczenia dziecka itp.), zaniedbania środowiskowe, zaburzenia między pracą wiązadeł głosowych, a pracą narządów artykulacyjnych, zaburzenia struktur mózgowych.
JAK ZAPOBIEGAĆ WADOM WYMOWY : Jeżeli jest to możliwe należy karmić dziecko piersią do 12 miesiąca życia, ponieważ naturalne karmienie sprzyja wzmacnianiu mięśni warg, podnosi język do góry, usprawnia żuchwę przed przyjmowaniem pokarmów stałych oraz utrwala prawidłowy sposób oddychania przez nos. Nie należy przeciągać karmienia butelką, przyzwyczajać dziecka do ssania smoczka (najlepiej w ogóle zrezygnować) czy palca, gdyż może przyczynić się to do: nieprawidłowego, ustnego toru oddechowego (oddychanie przez usta), częstych infekcji górnych dróg oddechowych, powstawaniu wad zgryzu, wsuwaniu języka między zęby. Należy dbać, aby dziecko miało drożność jamy nosowej i mogło swobodnie oddychać przez nos, jednak kiedy zaobserwujesz, że dziecko oddycha przez usta (śpi z otwartymi ustami, chrapie podczas snu), a nie jest chore, ani przeziębione skonsultuj się lekarzem w celu sprawdzenia czy dziecko nie ma powiększonych migdałków podniebiennych lub zwężonej komory nosowej. Należy dbać o warunki zgryzowe dziecka, ponieważ wady zgryzu, uzębienia, zbyt wczesna utrata zębów przyczynia się do możliwości wystąpienia wady wymowy. Jeżeli zauważysz, że dziecko ma kłopoty podczas żucia pokarmów, połykania, a jego język jest ograniczony ruchowo należy skonsultować się z lekarzem w celu sprawdzenia długości wędzidełka podjęzykowego. Do dziecka należy mówić poprawnie, nie zdrabniając wypowiedzi i nie naśladując mowy dziecięcej. Mów do dziecka wyraźnie, nie podawaj nazw zastępczych np. hau, hau piesek, am am jeść.
Sprawdź, czy dziecko prawidłowo słyszy zwróć uwagą na: czas trwania okresu głużenia oraz gaworzenia, reakcję na dźwięki z otoczenia, rozumienie poleceń, wymowę. W przypadku jakichkolwiek wątpliwość należy skonsultować się z: lekarzem, laryngologiem, audiologiem, ortodontą, logopedą. Ciekawa literatura i poradniki logopedyczne dla rodziców: Ostapiuk B., Mamo, Tato chcę mówić. Możecie mi pomóc? Wydawnictwo Medyk, Warszawa 1996. E.M.Skorek " 100 tekstów do ćwiczeń logopedycznych" L.Jaroch-Połom "Bajeczki logopedyczne. Zabawne historyjki usprawniające mowę dziecka " M.Hinz "Bingo logopedyczne - głoska SZ " I. Jackowska " Buzi gimnastyka w wierszykach" M. Machoś " Od zabawy do mówienia. Poradnik dla rodziców i logopedów" K. Szłapa "Cmokaj, dmuchaj, parskaj, chuchaj. Ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne dla najmłodszych" K.Wnukowska " Czy moje dziecko mówi poprawnie - poradnik logopedyczny" J.J. Błeszyński (red. nauk.), K. Kaczorowska-Bray (red. nauk.) "Diagnoza i terapia logopedyczna osób z niepełnosprawnością intelektualną " OPRACOWAŁY: 1. mgr Weronika Lewandowska 2. mgr Agnieszka Maksymowicz 3. mgr Alicja Merta