Opracowanie publikacji Preparation of the publication GUS, Departament Produkcji CSO, Production Division Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A. The Polish National Energy Conservation Agency kierujący supervisor Grażyna Berent-Kowalska, Ryszard Wnuk (KAPE) autorzy authors Szymon Peryt, Aureliusz Jurgaś, Witold Roman, Krzysztof Dziedzina, Katarzyna Jóźwiak (KAPE) Okładka Cover Zakład Wydawnictw Statystycznych Statistical Publishing Establishment ISSN: 1732-4939 Publikacja dostępna na www.stat.gov.pl Publication available on www.stat.gov.pl Współfinansowana przez Przedstawione informacje wyrażają poglądy autorów publikacji, a nie są oficjalnym stanowiskiem Komisji Europejskiej. 2
PRZEDMOWA Niniejsza publikacja jest kolejną edycją opracowania EFEKTYWNOŚĆ WYKORZYSTANIA ENERGII wydawaną przez Główny Urząd Statystyczny w serii Informacje i opracowania statystyczne. Celem publikacji jest przedstawienie globalnych i sektorowych wskaźników efektywności energetycznej wraz z ich analizą. Rozwój wskaźników efektywności energetycznej dostosowujący statystykę energii do zmieniających się warunków funkcjonowania gospodarki i aktualnych potrzeb (monitorowanie gospodarki energią i kontrolowanie jej zarządzania w kierunku zrównoważonego rozwoju ) realizowany jest w odpowiedzi na zapisy, zawarte w dokumentach Komisji Europejskiej i IEA/OECD. Dokumenty te zalecają wspólne działania Eurostatu i krajów członkowskich, celem stworzenia systemu wskaźników statystycznych, stanowiących narzędzie do oceny trendów w obszarze efektywności energetycznej i wspomagające podejmowanie decyzji oraz koordynację tych działań z pracami prowadzonymi przez Międzynarodową Agencję Energii. Realizacji tego celu służyły prace wykonane w ramach programów Unii Europejskiej SAVE I oraz SAVE II, a wykonywane obecnie w ramach programu Inteligentna Energia dla Europy. Przedstawione wyniki obliczeń stanowią prezentację możliwości systemu tworzonego w UE i IEA/OECD i nie są jeszcze pełną analizą aktualnego stanu i trendów zmian energochłonności polskiej gospodarki. Prace związane z przygotowaniem i opracowaniem publikacji zostały wykonane przez pracowników Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A., Agencji Rynku Energii S.A. oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Wanda Tkaczyk Zastępca Dyrektora Departamentu Produkcji Warszawa, czerwiec 2011 r. 3
PREFACE This publication is successive edition of the study ENERGY EFFICIENCY published by the Central Statistical Office (GUS) as part of the series entitled Information and statistical papers. The aim of this publication is to present global and sector energy efficiency indicators with their analysis. The development of energy efficiency indicators adapting statistics to changing economy conditions and present needs (monitoring of energy economy and controlling its management towards sustainable development ) is realized in answer to European Commission and IEA/OECD documents. These documents recommended joined actions of Eurostat and Member States, aimed at creation of statistical indicators system to assess trends in the field of energy efficiency and supporting decisions making and coordination of these actions with works carried by International Energy Agency. Realization of this objective served works carried in frames of European Union projects SAVE I and SAVE II and carry at the present in frames of Intelligent Energy for Europe programme. Presented results show potentiality of system created in the EU and IAE/OECD and are not full analysis of present state and trends of energy intensity of Polish economy. The publication was elaborated by employees of the Polish National Energy Conservation Agency, Energy Market Agency and Central Statistical Office. Wanda Tkaczyk Deputy Director of Production Division Warsaw, June 2011 4
Spis treści 1. Wprowadzenie...8 2. Wskaźniki efektywności energetycznej dla gospodarki polskiej i jej sektorów...13 2.1. Dynamika rozwoju gospodarczego...13 2.2. Zużycie i ceny energii...14 2.3. Wskaźniki makroekonomiczne...19 2.4. Przemysł...22 2.5. Gospodarstwa domowe...27 2.6. Transport...32 2.7. Sektor usług...34 2.8. Ciepłownie i elektrociepłownie...36 2.9. Wskaźnik ODEX i oszczędności energii...36 3. Polska na tle innych państw Unii Europejskiej...39 4. Podsumowanie...44 5. Ważniejsze skróty...45 Załącznik 1. Dane zawarte w publikacji...46 Załącznik 2. Przyjęte i planowane działania na rzecz efektywności energetycznej...50 Załącznik 3. Akty prawne...59 Spis rysunków Rys. 1. Dynamika podstawowych wskaźników makroekonomicznych (1990=100) Rys. 2. Zmiany PKB, wartości dodanej w głównych sektorach gospodarki narodowej i spożycia indywidualnego Rys. 3. Zużycie energii pierwotnej i finalne zużycie energii Rys. 4. Struktura finalnego zużycia energii w Polsce wg nośników Rys. 5. Struktura finalnego zużycia energii w Polsce wg sektorów Rys. 6. Zmiany cen oleju napędowego i benzyny Rys. 7. Zmiany cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych i przemysłu Rys. 8. Zmiany cen gazu dla gospodarstw domowych i przemysłu Rys. 9. Zmiany wskaźnika energochłonności PKB Rys. 10. Relacja energochłonności finalnej PKB do pierwotnej 5
Rys. 11. Zmiany wskaźnika energochłonności finalnej PKB Rys. 12. Zużycie finalne energii w przemyśle wg nośników Rys. 13. Struktura działowa finalnego zużycia energii w przemyśle przetwórczym Rys. 14. Zmiany wskaźnika energochłonności w energochłonnych gałęziach przemysłu Rys. 15. Zmiany wskaźnika energochłonności w nisko energochłonnych gałęziach przemysłu Rys. 16. Zmiany energochłonności przemysłu przetwórczego rola zmian strukturalnych Rys. 17. Efekt zmian strukturalnych wpływ poszczególnych branż w różnych okresach Rys. 18. Zmiany wskaźników energochłonności produkcji wybranych wyrobów przemysłowych Rys. 19. Struktura zużycia energii w gospodarstwach domowych według kierunków użytkowania Rys. 20. Zmiany wskaźnika zużycia energii w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 mieszkanie Rys. 21. Zużycie energii w gospodarstwach domowych na m 2 Rys. 22. Zmiany cen i wskaźnika zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 mieszkanie Rys. 23. Przewozy i zużycie energii w transporcie Rys. 24. Zużycie paliw przez samochód ekwiwalentny Rys. 25. Zmiany wskaźnika energochłonności i elektrochłonności wartości dodanej w sektorze usług Rys. 26. Zmiany wskaźnika zużycia energii i energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w sektorze usług Rys. 27. Zmiany sprawności ciepłowni i elektrociepłowni Rys. 28. Wskaźnik ODEX Rys. 29. Skumulowane oszczędności energii Rys. 30. Energochłonność pierwotna PKB (euro05, ppp) Rys. 31. Energochłonność finalna PKB (euro05, ppp) Rys. 32. Energochłonność finalna przemysłu przetwórczego w średniej strukturze europejskiej (euro05, ppp) Rys. 33. Zużycie energii przez samochód ekwiwalentny Rys. 34. Zużycie energii na mieszkanie w średnim klimacie europejskim Rys. 35. Zużycie energii na 1 zatrudnionego w sektorze usług z korektą klimatyczną 6
Rys. 36. Liczba środków poprawy efektywności energetycznej wdrożonych lub planowanych w krajach europejskich, opisanych w bazie MURE Rys. 37. Liczba środków poprawy efektywności energetycznej wdrożonych lub planowanych w Polsce, opisanych w bazie MURE Spis tabel Tabl. 1. Tempo wzrostu podstawowych makroekonomicznych wskaźników rozwoju gospodarczego Polski w latach 1990-2009 w [%/rok] Tabl. 2. Średnioroczne tempa zmian wskaźników energochłonności PKB (%/rok) Tabl. 3. Dynamika zmian energochłonności przemysłu przetwórczego i efektu zmian strukturalnych (%/rok) Tabl. 4. Zmiany struktury zużycia energii w gospodarstwach domowych wg kierunków użytkowania Tabl. 5. Wielkości stopniodni w latach 1995-2009. Tabl. 6. Energochłonność gospodarki Polski i UE (kgoe/1000 euro00) Tabl. 7. Wsparcie termomodernizacji w ramach ustawy o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych (stan na 31 grudnia 2009) Tabl. 8. Narodowe Cele Wskaźnikowe (NCW) 7
1. Wprowadzenie Zwiększanie efektywności energetycznej procesów wytwarzania, przesyłu i użytkowania energii jest filarem prowadzenia zrównoważonej polityki energetycznej. Znajduje to swój wyraz w prawodawstwie i działaniach podejmowanych przez instytucje państwowe i organizacje międzynarodowe. Wymienić tu należy regulacje związane z efektywnością energetyczną, w tym: Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 1 (z 2006/32/WE z dnia 5 kwietnia 2006 r., w sprawie efektywności końcowego użytkowania energii i usług energetycznych i uchylającą dyrektywę Rady 93/76/EWG (Directive of the European Parliament and of the Council of 5 April 2006 on energy end-use efficiency and energy services and repealing Council Directive 93/76/EEC), Strategię Europa 2020, Narodową Strategię Spójności na lata 2007-2013. Polska, jako kraj członkowski Unii Europejskiej, czynnie uczestniczy w tworzeniu wspólnotowej polityki energetycznej, a także dokonuje implementacji prawodawstwa w warunkach krajowych, biorąc pod uwagę ochronę interesów odbiorców, posiadane zasoby energetyczne oraz uwarunkowania technologiczne wytwarzania i przesyłu energii. Podstawowymi kierunkami polskiej polityki energetycznej są: Poprawa efektywności energetycznej; Wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii; Dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej; Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw; Rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii; Ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Dla każdego z wymienionych wyżej kierunków formułowane są szczegółowe cele i działania na rzecz ich realizacji. Kwestia efektywności energetycznej jest traktowana w polityce energetycznej Polski w sposób priorytetowy, a postęp w tej dziedzinie będzie kluczowy dla realizacji wszystkich jej celów. Ponadto poprawa efektywności energetycznej jest jednym 1 Patrz Załącznik 3. 8
z priorytetów unijnej polityki energetycznej z wyznaczonym do roku 2020 celem zmniejszenia zużycia energii o 20% w stosunku do scenariusza business as usual. Główne cele polityki energetycznej Polski w obszarze efektywności energetycznej to: Dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu gospodarczego, tj. rozwoju gospodarki następującego bez wzrostu zapotrzebowania na energię pierwotną; Konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki do poziomu UE-15. Szczegółowymi celami w obszarze efektywności energetycznej są: Zwiększenie sprawności wytwarzania energii elektrycznej, poprzez budowę wysokosprawnych jednostek wytwórczych; Dwukrotny wzrost do roku 2020 produkcji energii elektrycznej wytwarzanej w technologii wysokosprawnej kogeneracji, w porównaniu do produkcji w 2006 r.; Zmniejszenie wskaźnika strat sieciowych w przesyle i dystrybucji, poprzez m.in. modernizację obecnych i budowę nowych sieci, wymianę transformatorów o niskiej sprawności oraz rozwój generacji rozproszonej; Wzrost efektywności końcowego wykorzystania energii; Zwiększenie stosunku rocznego zapotrzebowania na energię elektryczną do maksymalnego zapotrzebowania na moc w szczycie obciążenia, co pozwala zmniejszyć całkowite koszty zaspokojenia popytu na energię elektryczną. Przedstawione w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku działania na rzecz poprawy efektywności energetycznej obejmują: Ustalanie narodowego celu wzrostu efektywności energetycznej; Wprowadzenie systemowego mechanizmu wsparcia dla działań służących realizacji narodowego celu wzrostu efektywności energetycznej; Stymulowanie rozwoju kogeneracji poprzez mechanizmy wsparcia, z uwzględnieniem kogeneracji ze źródeł poniżej 1 MW, oraz odpowiednią politykę gmin; Stosowanie obowiązkowych świadectw charakterystyki energetycznej dla budynków oraz mieszkań przy wprowadzaniu ich do obrotu oraz wynajmu; Oznaczenie energochłonności urządzeń i produktów zużywających energię oraz wprowadzenie minimalnych standardów dla produktów zużywających energię; Zobowiązanie sektora publicznego do pełnienia wzorcowej roli w oszczędnym gospodarowaniu energią; Wsparcie inwestycji w zakresie oszczędności energii przy zastosowaniu kredytów preferencyjnych oraz dotacji ze środków krajowych i europejskich, w tym w ramach ustawy o wspieraniu termomodernizacji i remontów, Programu Operacyjnego 9
Infrastruktura i Środowisko, regionalnych programów operacyjnych, środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej; Wspieranie prac naukowo-badawczych w zakresie nowych rozwiązań i technologii zmniejszających zużycie energii we wszystkich kierunkach jej przetwarzania oraz użytkowania; Zastosowanie technik zarządzania popytem (Demand Side Management), stymulowane poprzez m.in. zróżnicowanie dobowe stawek opłat dystrybucyjnych oraz cen energii elektrycznej w oparciu o ceny referencyjne będące wynikiem wprowadzenia rynku dnia bieżącego oraz przekazanie sygnałów cenowych odbiorcom za pomocą zdalnej dwustronnej komunikacji z licznikami elektronicznymi; Kampanie informacyjne i edukacyjne, promujące racjonalne wykorzystanie energii. Ponadto realizowany będzie cel indykatywny wynikający z dyrektywy 2006/32/WE, tj. osiągnięcie do 2016 roku oszczędności energii o 9% w stosunku do średniego zużycia energii finalnej z lat 2001 2005 (tj. o 53 452 GWh) określony w Krajowym Planie Działań dotyczącego efektywności energetycznej. Dyrektywa 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych, która weszła w życie 17 maja 2006 r., nałożyła na Polskę obowiązek podjęcia działań prowadzących do ograniczenia zużycia energii finalnej przez odbiorców końcowych, w kolejnych dziewięciu latach jej obowiązywania, począwszy od 1 stycznia 2008 r. Realizując zapis art. 14 ust. 2 Dyrektywy Ministerstwo Gospodarki opracowało Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej. Dokument określa cel indykatywny w zakresie oszczędności energii na rok 2016 jak wyżej, zgodnie z art. 4 ww. dyrektywy. Określono również tzw. pośredni krajowy cel w zakresie oszczędności energii, przewidziany do osiągnięcia w 2010 r., a wynoszący 2% oszczędności energii, który ma charakter orientacyjny i stanowi ścieżkę dochodzenia do osiągnięcia celu przewidzianego na 2016 r., umożliwiając ocenę postępu w jego realizacji. Ponadto dokument przedstawia zarys środków oraz wynikających z nich działań realizowanych bądź planowanych na szczeblu krajowym, służących do osiągnięcia krajowych celów indykatywnych w przewidywanym okresie. W celu zaimplementowania postanowień dyrektywy 2006/32/WE w kwietniu 2011 roku przyjęto Ustawę o efektywności energetycznej (Dz. U. 2011 Nr 94 poz. 551). Ustawa wprowadza obowiązek pozyskania odpowiedniej ilości białych certyfikatów, tzw. świadectw pochodzenia, przez przedsiębiorstwo energetyczne sprzedające energię elektryczną, ciepło lub gaz ziemny odbiorcom końcowym przyłączonym do sieci na terytorium Rzeczypospolitej 10
Polskiej. System będzie działać podobnie jak obowiązujące już zielone certyfikaty energii ze źródeł odnawialnych oraz czerwone certyfikaty energii elektrycznej wyprodukowanej w kogeneracji. Kary pieniężne za brak odpowiednich certyfikatów gromadzone będą przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) na jednym koncie i wykorzystywane będą do finansowania programów wspierających poprawę efektywności energetycznej, w tym wysokosprawnej kogeneracji lub na wspieranie rozwoju odnawialnych źródeł energii oraz budowy lub przebudowy sieci służących przyłączaniu tych źródeł. Ponadto ustawa określa zasady sporządzania audytu efektywności energetycznej oraz uzyskania uprawnień audytora efektywności energetycznej, a także wprowadza zobowiązanie dla sektora publicznego do pełnienia wzorcowej roli w kwestii oszczędności energii. Jednostki rządowe i samorządowe zostaną zobowiązane do zastosowania co najmniej dwóch narzędzi służących poprawie efektywności energetycznej, z listy działań zawartych w ustawie. Główny Urząd Statystyczny oraz Krajowa Agencja Poszanowania Energii uczestniczą od kilku lat w kolejnych projektach mających na celu ocenę efektywności energetycznej oraz opis wdrażanych środków mających na celu poprawę efektywności energetycznej. Obecnie uczestniczą w 2,5-letnim (2010-2012) projekcie programu Inteligentna Energia dla Europy o nazwie: Monitoring of European Union and national energy efficiency targets (Monitorowanie krajowych i unijnych celów w zakresie efektywności energetycznej) o akronimie ODYSSEE-MURE 2010. Celem projektu jest analiza, z wykorzystaniem rozwijanych wskaźników efektywności energetycznej gospodarek krajów Unii Europejskiej, jak również identyfikacja i ocena efektów działań na rzecz efektywności energetycznej. W ramach projektu są budowane i rozwijane: baza danych ODYSSEE 2 zawierająca dane statystyczne i wartości wskaźników efektywności energetycznej; baza danych MURE 3 z informacjami dotyczącymi działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej. Niniejsza publikacja i prezentowane wskaźniki efektywności energetycznej są wynikiem prac prowadzonych w ramach obecnego i poprzednich projektów dotyczących wskaźników efektywności energetycznej programu Inteligentna Energia dla Europy i opierają się na metodologii wypracowanej w trakcie w/w projektów. 2 www.odyssee-indicators.org. 3 www.mure2.com. 11
Prezentowane dane mogą nieznacznie odbiegać od danych zaprezentowanych w poprzedniej edycji, co jest wynikiem dokonywanych korekt. Dane o energii za rok 2009 zostały zebrane i pogrupowane zgodnie z PKD 2007. 12
2. Wskaźniki efektywności energetycznej dla gospodarki polskiej i jej sektorów 2.1. Dynamika rozwoju gospodarczego Począwszy od roku 1992 wszystkie podstawowe wskaźniki ekonomiczne Polski, po spadku na początku lat 90-tych ulegały poprawie (rys.1). Najszybsze tempo wzrostu wartości dodanej w cenach stałych odnotował w omawianym okresie sektor przemysłu, aczkolwiek był to wzrost najbardziej nierównomierny, z dwoma latami spadkowymi (2001 i 2002), natomiast najniższe tempo wzrostu odnotował sektor rolnictwa (rys. 2). Spożycie indywidualne wzrastało w każdym roku, a tempo wzrostu przekraczało, szczególnie w latach 1990-1992, wzrost wartości produktu krajowego brutto (tabl. l). W 2009 r. tempo wzrostu podstawowych wskaźników uległo obniżeniu. 240 220 200 180 160 140 120 100 Rys. 1. Dynamika podstawowych wskaźników makroekonomicznych (1990=100) 80 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 PKB Wartość dodana w przemyśle Spożycie indywidualne Tabl. 1. Tempo wzrostu podstawowych makroekonomicznych wskaźników rozwoju gospodarczego Polski w latach 1990-2009 [%/rok] Wyszczególnienie 1991-2001 2001-2009 1990-2009 PKB 4,66 4,23 3,83 Wartość dodana w przemyśle 5,50 5,65 4,50 Spożycie indywidualne 4,70 3,77 4,39 13
Rys. 2. Zmiany PKB, wartości dodanej w głównych sektorach gospodarki narodowej i spożycia indywidualnego 300000 250000 PKB mln euro00 200000 150000 100000 50000 Spożycie indywidualne Wartość dodana w usługach Wartość dodana w przemyśle Wartość dodana w rolnictwie 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2.2 Zużycie i ceny energii Po początkowym wzroście w pierwszej połowie lat 90-tych i osiągnięciu największej wartości w roku 1996, w latach 1996-2002 zużycie energii pierwotnej 4 i finalne zużycie energii 5 wykazują wyraźną tendencję malejącą (rys. 3). Następnie rozpoczął się powolny wzrost zużycia, który trwał do 2008 r. W 2009 r. obniżeniu uległo zarówno zużycie energii pierwotnej jak i finalnej. Spadek zużycia energii (1996-2002) wynikał z realizacji programów modernizacyjnych, restrukturyzacji gospodarki, a także okresowo zmniejszonej aktywności gospodarczej. Przyniosły również efekty wdrażane programy poprawy efektywności energetycznej oraz urynkowienie cen energii. 4 Zużycie energii pierwotnej uwzględnia także odzysk, saldo wymiany i zmianę zapasów pochodnych nośników energii wg metodologii Eurostatu. 5 Termin finalne zużycie energii oznacza finalne zużycie energii na cele energetyczne obliczane zgodnie z metodologią Eurostatu/IEA. 14
Rys. 3. Zużycie energii pierwotnej i finalne zużycie energii Mtoe 110 100 90 80 70 60 50 40 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Zużycie energii pierwotnej Finalne zużycie energii Finalne zużycie energii z korektą klimatyczną Przebieg funkcji finalnego zużycia energii modyfikuje nieznacznie korekta klimatyczna tj. podwyższa jej wartości dla zim charakteryzujących się mniejszą liczbą stopniodni (łagodniejszych). Korekta klimatyczna obejmuje sektor gospodarstw domowych i usług. Zużycie energii z korektą klimatyczną określa jego teoretyczną wielkość dla danego roku, gdyby charakteryzowały go warunki pogodowe opisane średnią wieloletnią liczbą stopniodni. Zużycie finalne energii z korektą klimatyczną oblicza się odejmując od zużycia finalnego całkowitego (przez wszystkie sektory) zużycie energii w sektorach mieszkalnictwa i usług, a dodając zużycie energii w sektorze mieszkalnictwa i usług z korektą klimatyczną 6. Polska energetyka tradycyjnie była zorientowana na wykorzystanie własnych zasobów naturalnych. Głównym źródłem energii był węgiel kamienny i brunatny. Od początku lat 90- tych systematycznie wzrastało znaczenie paliw ropopochodnych i w 1999 r. po raz pierwszy zużycie finalne tych nośników z 28%-wym udziałem przewyższyło zużycie finalne węgla (rys. 4). W roku 2009 udział ten sięgnął 33%. Równocześnie postępował znaczny spadek udziału paliw węglowych w zużyciu finalnym energii z 26% w 1999 do 18% w 2009. Niewielki wzrost w stosunku do roku 1999 wystąpił w zużyciu gazu, który w roku 2009 stanowił 14% zużycia energii. W latach 1999-2009 nastąpił także nieznaczny wzrost zużycia energii elektrycznej i w 2009 roku udział tego nośnika wyniósł 16%. 6 Metodyka obliczania korekty klimatycznej została szczegółowo przedstawiona w rozdziale 2.5. 15
Rys. 4. Struktura finalnego zużycia energii w Polsce wg nośników 1999 2009 Energia elektryczna 14% 13% 12% Pozostałe 6% 28% Węgiel 26% Energia elektryczna 16% 11% 14% Pozostałe 8% 18% Węgiel 33% Ciepło Gaz Paliwa ciekłe Ciepło Gaz Paliwa ciekłe Zmiany struktury finalnego zużycia energii w głównych sektorach gospodarki (rys. 5) odzwierciedlają kierunki rozwoju gospodarki. Restrukturyzacja przemysłu i działania przedsiębiorstw, mające na celu obniżenie energochłonności, spowodowały zmniejszenie zużycia energii w tym sektorze. Ciągły rozwój transportu drogowego i sektora usług powoduje wzrost udziału tych sektorów w krajowym zużyciu energii. W sektorze gospodarstw domowych wskutek wprowadzania systemu dociepleń oraz poprawy i wzrostu efektywności systemów grzewczych w latach 1999-2009 nastąpiła redukcja zużycia energii o 6%. Zmiany zachodzące w sektorze rolnictwa, polegające na likwidacji i prywatyzacji byłych państwowych gospodarstw rolnych i tworzeniu nowoczesnych, wielkoobszarowych gospodarstw, nie przyczyniły się do oszczędności zużycia energii. Zużycie energii w rolnictwie zaczęło obniżać się od roku 2000. 16
Rys. 5. Struktura finalnego zużycia energii w Polsce wg sektorów 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Przemysł Transport Gospodarstwa domowe Rolnictwo Usługi 1999 2009 Ceny benzyny i oleju napędowego wyrażone w cenach stałych roku 2000 dynamicznie rosły od roku 1998, z okresowymi korektami tego trendu (rys. 6). Głównymi czynnikami wpływającymi na poziom tych cen jest wysokość zawartych w nich podatków (znaczące podwyżki akcyzy miały miejsce pod koniec lat 90-tych) oraz ceny surowców na rynkach światowych. W 2009 r., po znaczącym spadku, cena benzyny wyniosła 0,80 euro00/l, a oleju napędowego 0,71 euro00/l. Rys. 6. Zmiany cen oleju napędowego i benzyny 0,9 0,8 euro00/l 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Benzyna Olej napędowy 17
Na początku lat 90-tych zlikwidowano dotacje do cen energii elektrycznej, co osiągnięto przy wzroście taryf dla gospodarstw domowych z 0,0248 za 1 kwh w 1990 r. do 0,0644 w 1993 roku (wzrost o 160%) wyrażonych w euro w cenach stałych 2000. Od tego momentu ceny energii elektrycznej dla tej grupy odbiorców znajdują się w powolnym trendzie wzrostowym. W 2009 r. wyniosły one 0,102 euro00/kwh. Energia elektryczna dla przemysłu taniała w latach 1990-2000 (około 4,1% rocznie) rys. 7. Natomiast w latach 2001-2003 ceny wzrosły o 28%, po czym zaczęły powolnie spadać, by gwałtownie rosnąć od roku 2008 do poziomu 0,073 euro00/kwh w 2009 r. Rys. 7. Zmiany cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych i przemysłu euro00/kwh 0,11 0,1 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Przemysł 1998 1999 2000 Gospodarstwa domowe 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Trendy zmian cen gazu ziemnego są zbliżone do tendencji obserwowanych dla cen energii elektrycznej. Ceny gazu dla gospodarstw domowych wyrażone w euro w cenach stałych 2000 wzrosły zdecydowanie z 0,0349 w 1990 r. do 0,2058 w 1993 r. (490% wzrost w cenach stałych) rys. 8), po czym do 2000 roku odnotowuje się stopniowy wzrost. W latach 2001 i 2002 nastąpiły kolejne duże podwyżki cen gazu, a w latach następnych cena ulegała niewielkim wahaniom. Od roku 2004 nastąpił powrót do trendu wzrostowego, który gwałtownie przyspieszył w 2006 r. i był kontynuowany w następnych latach. W 2009 r. ceny gazu dla gospodarstw domowych wzrosły o 7,4% i osiągnęły poziom 0,46 euro00/m 3. W latach 1990-1999 ceny gazu dla przemysłu systematycznie ulegały zmniejszeniu, następnie uległy one gwałtownemu zwiększeniu w latach 2000-2001. Po niewielkim spadku trwającym do roku 2004, ceny zaczęły ponownie rosnąć. W 2009 r. po niewielkim wzroście o 1,6% cena gazu dla przedsiębiorstw wyniosła 0,25 euro00/m 3. 18
Rys. 8. Zmiany cen gazu dla gospodarstw domowych i przemysłu euro00/m 3 0,5 0,45 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Przemysł 2.3. Wskaźniki makroekonomiczne 1998 1999 2000 Gospodarstwa domowe 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Efektem w miarę stabilnego zużycia energii oraz rosnącej wartości produktu krajowego brutto jest zaobserwowana malejąca energochłonność pierwotna i finalna PKB (rys. 9-11, tabl. 2). Po początkowym wzroście energochłonności PKB (do roku 1993), nastąpił okres dynamicznej poprawy trwający do 2000 roku. Od tej pory następuje stopniowa poprawa energochłonności w tempie ponad 2% rocznie, które uległo ponownemu przyspieszeniu w 2007 roku. W roku 2009 pozytywny trend był kontynuowany, a spadek energochłonności PKB wyniósł 3% w przypadku energochłonności finalnej i 5% w przypadku energochłonności pierwotnej. Tabl. 2. Średnioroczne tempa zmian wskaźników energochłonności PKB (%/rok) Tempo zmian 1990-1993 1993-2000 2000-2009 1993-2009 1990-2009 Energochłonności finalnej PKB 3,46-7,16-2,71-4,68-3,44 Energochłonności pierwotnej PKB 0,84-6,77-3,21-4,78-3,92 19
Rys. 9. Zmiany wskaźnika energochłonności PKB 0,9 0,8 kgoe/euro00 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,9 0,8 1990 1991 Energochłonność pierwotna Energochłonność finalna 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Energochłonność pierwotna z korektą klimatyczną Energochłonność finalna z korektą klimatyczną Rys. 10. Relacja energochłonności finalnej PKB do pierwotnej 65 kgoe/euro00 20 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 energochłonność pierwotna energochłonność finalna finalna/pierwotna Tempo poprawy wskaźnika energochłonności pierwotnej na początku lat 90-tych było większe od energochłonności finalnej, w wyniku czego relacja tych energochłonności uległa niewielkiej poprawie. Od tego czasu wskaźnik pozostawał na zbliżonym poziomie z niewielką tendencją spadkową, która została zahamowana w 2006 r. W 2009 r. wskaźnik ten osiągnął najwyższą wartość od 1990 r. 62,8%. Na jego wysokość mają wpływ głównie 60 55 % 50 45 40
sprawność przemian energetycznych (im większa sprawność tym większa wartość wskaźnika) oraz tempo wzrostu zużycia energii elektrycznej (im większe tym niższa wartość wskaźnika). Rys. 11. Zmiany wskaźnika energochłonności finalnej PKB 0,6 0,5 kgoe/euro00 0,4 0,3 0,2 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Energochłonność finalna w stałej strukturze 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Energochłonność finalna z korektą klimatyczną Największe zmiany strukturalne 7 miały miejsce na początku lat 90-tych. Korzystne tendencje utrzymują się od 1995 roku, ale ich wpływ jest bardzo niewielki. Analizując zmiany energochłonności od 1990, nie należy zapominać o szczególnej sytuacji, w jakiej znajdowały się przed 1990 r. kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polska. W gospodarkach opartych na centralnym planowaniu ceny energii były bardzo niskie, co było przyczyną dużego marnotrawstwa dochodzącego nawet do 60-70% całkowitego zużycia. Doprowadziło to do niekorzystnego nawyku nieefektywnego wykorzystywania energii, trudnego do zlikwidowania, które jednocześnie dawało duże możliwości oszczędzania. Spadek energochłonności wynikał w pewnej części z wykorzystania tych tzw. prostych rezerw. 7 Energochłonność finalna z korektą klimatyczną w stałej strukturze (roku 2000) jest liczona w danym roku jako średnia ważona bieżących energochłonności sektorowych z korektą finalną, gdzie wagami są udziały poszczególnych sektorów w tworzeniu wartości dodanej w roku 2000. Dla zużycia energii w gospodarstwach domowych jako poziom odniesienia i wagę przyjęto poziom konsumpcji indywidualnej, a dla transportu PKB. 21
2.4. Przemysł Zużycie finalne energii w przemyśle podlegało podobnym wahaniom jak zużycie ogółem. W drugiej połowie lat 90-tych zaczął się spadek zużycia energii do poziomu 15 Mtoe w 2002 roku. Od tego czasu zużycie energii utrzymywało się na zbliżonym poziomie do roku 2007, kiedy rozpoczął się spadek do poziomu poniżej 14 Mtoe w 2009 r. Rys. 12. Zużycie finalne energii w przemyśle wg nośników 25 20 Mtoe 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Paliwa ciekłe Gaz Węgiel Energia elektryczna Ciepło Pozostałe Zmiany udziałów poszczególnych przemysłów w całkowitym zużyciu energii w przemyśle przetwórczym przedstawia rys. 13. Około 60% energii zużywają przemysły: hutniczy, chemiczny i mineralny; udział ten nie zmienił się znacząco na przestrzeni 10 lat. Wzrost udziału w strukturze zużycia zanotowały przemysł spożywczy, drzewny, papierniczy, chemiczny, mineralny i pozostały. Spadek udziału obserwuje się dla przemysłu tekstylnego, hutniczego, maszynowego oraz środków transportu. Znaczny spadek zużycia energii odnotowano w przemyśle hutniczym. Spadki te były spowodowane częściowo zmniejszeniem produkcji. Zmiany strukturalne są jednak niewielkie i mieszczą się w granicach kilku punktów procentowych. 22
Rys. 13. Struktura działowa finalnego zużycia energii w przemyśle przetwórczym 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% pozostały środków transportu maszynowy hutniczy mineralny chemiczny papierniczy drzewny tekstylny spożywczy 0% 1999 2009 Na rys. 14 i 15 przedstawiono wykresy zmian wskaźników energochłonności (finalne zużycie energii/wartość dodana) dla wybranych gałęzi przemysłu w latach 1993-2009. Rys. 14. Zmiany wskaźnika energochłonności w energochłonnych gałęziach przemysłu 8 7 6 kgoe/euro00 5 4 3 2 1 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 chemiczny mineralny hutniczy 23
Rys. 15. Zmiany wskaźnika energochłonności w nisko energochłonnych gałęziach przemysłu 1 0,9 0,8 0,7 kgoe/euro00 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 spożywczy tekstylny drzewny papierniczy maszynowy środków transportu pozostały Największą dynamikę poprawy efektywności energetycznej odnotowały przemysł maszynowy i środków transportu, a także spożywczy i tekstylny. Najwolniej poprawa zachodziła w przemyśle hutniczym, papierniczym, drzewnym i chemicznym. Najszybsze tempo spadku energochłonności większość branż odnotowała pomiędzy 1996, a 2000 rokiem. W 2009 roku we wszystkich branżach, za wyjątkiem przemysłu papierniczego i chemicznego doszło do spadku energochłonności. Zmieniające się udziały poszczególnych działów przetwórstwa przemysłowego w zużyciu finalnym energii oraz wytworzonej wartości dodanej w sekcji, czyli zmieniająca się struktura mają wpływ na poziom energochłonności przetwórstwa przemysłowego. Prezentowane poniżej wyniki oceniające wpływ zmian strukturalnych zachodzących w przemyśle przetwórczym na poziom energochłonności są rezultatem zastosowania metody Divisia 8. Tempo poprawy energochłonności przemysłu przetwórczego było od roku 1994 wysokie i stabilne (przekraczało 9%/rok). Wpływ zmian strukturalnych przed rokiem 2000 był niewielki i wyniósł 1,31%. Po roku 2000 wpływ efektu zmian strukturalnych jest ponad 8 Indeks Divisia jest ważoną sumą stóp wzrostu poszczególnych elementów, gdzie wagi stanowią udział elementów w całości. W zastosowanej w publikacji metodzie stopy wzrostu są zdefiniowane jako logarytm naturalny zmiany wartości dodanej w danym przemyśle względem całości, a wagami są udziały średniego zużycia energii w danym przemyśle w całości. 24
4-krotnie silniejszy. Równocześnie tempo poprawy efektywności w stałej strukturze obrazujące rzeczywistą poprawę na poziomie branż obniżyło się z 8,1%/rok w latach 1994-2000 do 6,1%/rok w latach 2000-2009. Ogółem w latach 1994-2009 zmiany strukturalne powodowały spadek wskaźnika energochłonności średnio o 3,8% rocznie. Rys. 16. Zmiany energochłonności przemysłu przetwórczego rola zmian strukturalnych 0% -2% energochłonność -4% -6% energochłonność w stałej strukturze -8% -10% efekt zmian strukturalnych -12% 1994-2000 2000-2009 1994-2009 Tabl. 3. Dynamika zmian energochłonności przemysłu przetwórczego i efektu zmian strukturalnych [%/rok] Wyszczególnienie 1994-2000 2000-2009 1994-2009 Energochłonność -9,29-11,18-10,43 Energochłonność przy stałej strukturze -8,09-6,12-6,91 Efekt zmian strukturalnych -1,31-5,39-3,78 Na efekt zmian strukturalnych najsilniej wpłynęło hutnictwo. Spowodowane to było spadkiem znaczenia działu mającego duży udział w zużyciu energii i wykazującego równocześnie niewielką poprawę efektywności energetycznej. Natomiast ciągły rozwój przemysłu maszynowego i rosnące znaczenie tej gałęzi w przetwórstwie przemysłowym miały przeciwny wpływ na efekt zmian strukturalnych. W rozbiciu na poszczególne okresy widać, że wpływ hutnictwa na efekt zmian strukturalnych był największy po roku 2000 (rys. 17). 25
Rys. 17. Efekt zmian strukturalnych wpływ poszczególnych branż w różnych okresach 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% -5% -6% pozostały środków transportu maszynowy hutniczy mineralny chemiczny papierniczy drzewny tekstylny spożywczy -7% -8% 1994-2000 2000-2009 1994-2009 Na rys. 18 przedstawiono zmiany wskaźników energochłonności produkcji stali 9, cementu 10 i papieru 11 w latach 1990 2009. Zużycie energii na produkcję tych trzech wyrobów stanowiło 29% zużycia w przemyśle przetwórczym w 2009 r. Systematycznie spada energochłonność produkcji cementu. W przemyśle tym praktycznie zlikwidowano przestarzałą i bardzo energochłonną technologię produkcji cementu metodą mokrą w wyniku czego energochłonność spadła poniżej wartości 0,1 toe/t, czyli wartości zbliżonej do średniej europejskiej. Nieco niższe tempo spadku energochłonności produkcji stali wynika ze znacznych opóźnień w procesach prywatyzacji i wdrażaniu nowoczesnych technologii. Przemysł papierniczy po sprywatyzowaniu przeszedł gruntowną modernizację technologii, co zaowocowało spadkiem energochłonności do poziomu 0,51 toe/t w roku 2004. Od tego czasu energochłonność wahała się by osiągnąć poziom 0,47 toe/t w 2009 r. W latach 1990-2009 energochłonność produkcji stali surowej spadła o 39,8% (2,6%/rok), papieru o 55,1% (4,1%/rok) i cementu o 49,3% (3,5%/rok). 9 Obliczone jako zużycie energii w hutnictwie żelaza (od 2009 r. w grupach 24.1, 24.2, 24.3 i klasach 24.51 i 24.52 wg PKD 2007) podzielone przez produkcję stali. 10 Obliczone jako zużycie energii w przemyśle cementowym (od 2009 r. w grupie 23.5 wg PKD 2007) podzielone przez produkcję cementu. 11 Obliczone jako zużycie energii w przemyśle papierniczym (od 2009 r. w dziale 17 wg PKD 2007) podzielone przez produkcję papieru. 26
Rys. 18. Zmiany wskaźników energochłonności produkcji wybranych wyrobów 1,2 przemysłowych 1 0,8 toe/t 0,6 0,4 0,2 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 stal cement papier 2.5. Gospodarstwa domowe Udział zużycia energii w gospodarstwach domowych w finalnym zużyciu energii wyniósł 31% w 2009 r. Strukturę zużycia wg poszczególnych kierunków użytkowania, wynikająca z badań ankietowych wykonanych przez GUS w 1993 r. i w 2002 r. przedstawiono na rys. 19 i w tabeli 4. Malejący udział zużycia energii na ogrzewanie i przygotowanie posiłków jest związany z zastępowaniem niskosprawnych pieców węglowych nowoczesnymi urządzeniami gazowymi i elektrycznymi. Wzrost zużycia energii elektrycznej zużywanej do zasilania urządzeń i do oświetlenia jest związany z coraz bogatszym wyposażeniem mieszkań w urządzenia elektryczne i zmianami zachowań użytkowników (np. zmiany w intensywności wykorzystania urządzeń pralek, zmywarek, TV, komputerów). 27
Rys. 19. Struktura zużycia energii w gospodarstwach domowych według kierunków użytkowania 100% 80% urządzenia elektryczne oświetlenie 60% gotowanie 40% podgrzewanie wody 20% ogrzewanie 0% 1993 2002 Tabl. 4. Zmiany struktury zużycia energii w gospodarstwach domowych wg kierunków użytkowania Wyszczególnienie 1993 2002 Ogółem 100,0 100,0 Ogrzewanie 73,1 71,2 Podgrzewanie wody 14,9 15,1 Gotowanie posiłków 7,1 6,6 Oświetlenie 1,6 2,3 Wyposażenie elektryczne 3,3 4,5 Na rys. 20 przedstawiono zmiany wskaźników zużycia energii w przeliczeniu na 1 mieszkanie. Wskaźnik z uwzględnieniem korekty klimatycznej ma trend malejący, przy średniorocznym tempie spadku wynoszącym 2,0% od roku 1999. Spadek jednostkowego zużycia energii w mieszkaniach jest związany z realizacją programu termomodernizacji budynków, redukcją strat w sieciach ciepłowniczych, poprawą sprawności nowo instalowanych urządzeń. Po roku 2002 można zauważyć wzrost zużycia, co może wynikać ze zmiany zachowań mieszkańców (wzrost komfortu). 28
Rys. 20. Zmiany wskaźnika zużycia energii w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 mieszkanie 2,5 4500 4000 toe/mieszkanie 2 1,5 1 3500 3000 2500 2000 1500 liczba stopniodni 0,5 0 1990 1991 1992 1993 1994 zużycie energii liczba stopniodni źródło: Eurostat i Joint Research Center, GUS 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 zużycie energii z korektą klimatyczną wieloletnia liczba stopniodni Przyjęta w opracowaniu metodyka uwzględnienia korekty klimatycznej bazuje na relacji pomiędzy zużyciem energii a temperaturą zewnętrzną. Przyjmuje się zależność wprost proporcjonalną pomiędzy zużyciem energii do ogrzewania a liczbą stopniodni Sd. Na podstawie tych założeń można wyprowadzić, że zużycie energii finalnej z korektą klimatyczną ZEF kk oblicza się wg wzoru: ZEF ZEF kk liczba Sd w roku obliczeniowym 1 0,9 1 średnia wieloletnia liczba Sd 1000 500 0 gdzie: ZEF zużycie finalne energii, Sd liczba stopniodni, α udział zużycia energii do ogrzewania w całkowitym zużyciu energii w sektorze mieszkalnictwa. Liczbę stopniodni wprowadza się celem umożliwienia kontroli i porównania zużycia ciepła do ogrzewania. Jest ona iloczynem liczby dni ogrzewania i różnicy pomiędzy średnią temperaturą ogrzewanego pomieszczenia a średnią temperaturą zewnętrzną. Liczba stopniodni Sd w danym roku, wg metodologii Eurostatu, obliczana jest jak następuje: 29
Sd N 18 1 0 n o C t śr n dla dla t t śr śr n n o 15 C o 15 C, [dzień deg/rok] gdzie: t śr n dniu roku, [ o C]; n n tmin tmaks średnia temperatura powietrza zewnętrznego w n-tym 2 t min n, n t maks minimalna i maksymalna temperatura powietrza w dniu n roku, [ o C]; N liczba dni w roku. Zgodnie z wzorem i w założeniu, przyjętym przez Eurostat dniami grzewczymi są te, których średnia dzienna temperatury zewnętrznej wynosi poniżej 15 o C. Wielkości stopniodni w latach 1995-2009 zamieszczono w tabeli poniżej (średnia wieloletnia wyliczona dla lat 1980-2004 wynosi 3615,77): Tabl. 5. Wielkości stopniodni w latach 1995-2009 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Sd - roczne 3622 4144 3686 3559 3341 3092 3581 3337 3594 3510 3547 3454 3222 3164 3439 źródło: Eurostat i Joint Research Center Trend zużycia energii w przeliczeniu na m 2 ma podobny przebieg, aczkolwiek dynamika poprawy jest wyższa o ok. 1 punkt procentowy, co wynika ze stopniowego wzrostu przeciętnej wielkości mieszkania. Pomimo, że normy dla nowo budowanych budynków są ponad 2-krotnie niższe od przeciętnego zużycia to wpływ tego czynnika na poprawę efektywności wykorzystania energii w ogóle budynków jest niewielki. Poniższy wykres przedstawia zużycie energii w budynkach gospodarstw domowych w przeliczeniu na m 2. 30
Rys. 21. Zużycie energii w gospodarstwach domowych na m 2 40 kgoe/m 2 35 30 25 20 15 10 5 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 zużycie ogółem zużycie na ogrzewanie norma budowlana dla nowych budynków Zużycie energii elektrycznej przez gospodarstwa domowe kształtowane jest przez wiele czynników. Do najważniejszych można zaliczyć poziom cen oraz sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych, która ma przełożenie na tzw. zmiany zachowań przejawiające się m.in. różnym natężeniem korzystania ze sprzętu gospodarstwa domowego. Wzrost cen z początku lat 90-tych zaowocował gwałtownym spadkiem zużycia energii elektrycznej, który powrócił do pierwotnego poziomu dopiero na początku następnej dekady. W kolejnych latach wpływ wzrostu cen na wielkość zużycia energii elektrycznej uległ zmniejszeniu. Wzrost zużycia energii elektrycznej w 2003 roku wynika ze zmiany metodologicznej (doliczenia zużycia energii elektrycznej przez gospodarstwa domowe, których głównym źródłem utrzymania był dochód z użytkowania indywidualnego gospodarstwa rolnego). 31
Rys. 22. Zmiany cen i wskaźnika zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na 1 mieszkanie 2200 2000 0,12 0,1 kwh/mieszkanie 1800 1600 1400 1200 1000 2.6. Transport 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 zużycie energii elektrycznej na 1 mieszkanie 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 cena energii elektrycznej dla gospodarstw domowych W Polsce prawie 95% energii zużywanej w transporcie zużywane jest w transporcie drogowym, a ponad 2% w transporcie kolejowym. Ponadto 3% energii zużywane jest w transporcie lotniczym oraz śladowe ilości przez żeglugę śródlądową i przybrzeżną. 0,08 0,06 0,04 0,02 0 euro00/kwh 32
Rys. 23. Przewozy i zużycie energii w transporcie* 18000 16000 200 180 ktoe 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 zużycie energii w transporcie przewozy pasażerów (1990=100) przewozy towarów (1990=100) * bez transportu lotniczego, źródło: Eurostat, GUS W latach 1990-2009 obserwuje się stały wzrost zużycia paliw w transporcie drogowym (w tempie ok. 5,1%/rok) przy jednoczesnym wyraźnym spadku zużycia energii w transporcie kolejowym. Wynika to ze zmiany stosowanych środków transportu do przewozu osób i towarów. W przypadku transportu samochodowego odnotowano 3-krotny wzrost od roku 1990. Natomiast w przypadku transportu kolejowego odnotowano spadki przewozów pasażerskich o 63% i towarowych o 48%. Ogółem od roku 1990 nastąpił 90%-owy wzrost przewozów towarowych (ze 124,9 mld tono-kilometrów w 1990 r.) oraz dwukrotny przewozów pasażerskich (ze 164,8 mld pasażero-kilometrów w 1990 r.), przy ponad dwukrotnym wzroście zużycia energii. Największe rozbieżności trendów zużycia i przewozów miały miejsce na początku lat 90-tych. Po tym okresie tempo wzrostu zużycia paliw i przewozów było zbliżone. Rys. 24 przedstawia zmiany wskaźnika jednostkowego zużycia paliw w przeliczeniu na samochód ekwiwalentny 12. W latach 2008-2009 wartość wskaźnika ustabilizowała się po wcześniejszym wzroście trwającym od roku 2003 do 2007. Na wartość wskaźnika wpływa 160 140 120 100 80 60 40 20 0 12 Samochód ekwiwalentny jest umowną miarą stosowaną w obliczeniach wskaźników efektywności energetycznej. Liczba samochodów ekwiwalentnych oblicza się następująco: Se = 0,15*M+So+4*Sc+15*A, gdzie Se liczba samochodów ekwiwalentnych, M liczba motocykli, So liczba samochodów osobowych, Sc liczba samochodów ciężarowych, A liczba autobusów. Współczynniki są szacunkowym rocznym zużyciem paliw przez dany typ pojazdu w stosunku do zużycia paliw przez samochód osobowy. 33
głównie sytuacja ekonomiczna kraju, zmiana cen paliw, a także rosnąca efektywność nowych samochodów. Rys. 24. Zużycie paliw przez samochód ekwiwalentny toe/samochód ekwiwalentny 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 2.7. Sektor usług 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Sektor usług wykazuje się najbardziej stabilnymi wskaźnikami efektywności wykorzystania energii. Energochłonność wartości dodanej 13, po spadku na początku lat 90-tych wykazuje niewielkie wahania i w 2009 roku przyjmuje zbliżoną wartość jak w roku 1994. Tempo poprawy jest niższe od wartości globalnej i znacząco niższe od poprawy np. w przemyśle, ale równocześnie jest to najbardziej efektywny pod względem energetycznym sektor tworzenia dochodu narodowego. Wskaźnik elektrochłonności charakteryzuje się większymi zmianami i od drugiej połowy lat 90-tych znajduje się w nieregularnym trendzie rosnącym (rys. 25). W roku 2009 wartość wskaźnika uległa niewielkiemu obniżeniu. W przypadku zużycia energii i energii elektrycznej na 1 zatrudnionego można zauważyć nieregularny trend spadkowy, który zakończył się w połowie lat 90-tych (rys. 26). Następnie zużycie energii i energii elektrycznej zaczęło wzrastać. Wzrost zużycia energii uległ zahamowaniu w 2003 r., natomiast zużycie energii elektrycznej dalej wzrastało. Tempo wzrostu zużycia energii elektrycznej od 1994 roku było o 1 pkt. procentowy wyższe, co 13 Przy obliczeniu tego wskaźnika nie uwzględnia się zużycia energii przez transport natomiast uwzględnia się wartość dodaną transportu. Podobna procedura dotyczy wskaźnika elektrochłonności. 34
związane jest z rosnącym wyposażeniem przedsiębiorstw sektora usług w urządzenia elektryczne. Rys. 25. Zmiany wskaźnika energochłonności i elektrochłonności wartości dodanej w sektorze usług kgoe/euro00 0,1 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 energochłonność wartości dodanej 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 elektrochłonność wartości dodanej Rys. 26. Zmiany wskaźnika zużycia energii i energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w sektorze usług 350 300 250 200 150 100 50 0 kwh/euro00 1,2 6000 1 5000 toe/zatrudniony 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Zużycie energii na 1 zatrudnionego 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Zużycie energii elektrycznej na 1 zatrudnionego 4000 3000 2000 1000 0 kwh/zatrudniony 35
2.8. Ciepłownie i elektrociepłownie Na rys. 27 przedstawiono zmiany sprawności ciepłowni produkujących ciepło sieciowe oraz elektrociepłowni produkujących energię elektryczną i ciepło w skojarzeniu. Sprawność ciepłowni znacznie wzrosła w latach 2008-2009 i przekroczyła 80%. Wcześniej, począwszy od 2001 roku sprawność ciepłowni obniżała się. W przypadku elektrociepłowni, w 2009 roku odnotowano wzrost sprawności po wcześniejszym 3-letnim spadku. W poprzednich latach, z pojedynczymi wyjątkami, sprawność elektrociepłowni wzrastała. Rys. 27. Zmiany sprawności ciepłowni i elektrociepłowni Sprawność [%] 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ciepłownie (lewa skala) 1998 1999 2000 2001 2002 2.9. Wskaźniki ODEX i oszczędności energii 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Elektrociepłownie (prawa skala) 48,5 48 47,5 47 46,5 46 45,5 45 Sprawność [%] Wskaźnik ODEX to zagregowany wskaźnik efektywności energetycznej. Został on opracowany ze względu na rosnące potrzeby w zakresie monitorowania efektywności energetycznej oraz w celu uzyskania zrozumiałego, prostego do opracowania i porównywalnego wskaźnika ilustrującego postęp w zakresie efektywności energetycznej w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Wskaźnik ODEX nie pokazuje bieżącego poziomu intensywności energetycznej, lecz postęp w stosunku do roku bazowego. Wskaźniki ODEX są przydatne do monitorowania realizacji celu indykatywnego w zakresie efektywności energetycznej, określonego w dyrektywie 2006/32/WE. 36
Obecnie stosuje się dwie alternatywne metody obliczania wskaźnika ODEX, dające taki sam wynik. Pierwsza z nich (metoda agregacji oparta na efekcie jednostkowego zużycia) łączy postęp w efektywności energetycznej osiągnięty we wszystkich podsektorach na podstawie ilości zaoszczędzonej energii (np. Mtoe): oparta jest na efekcie jednostkowego zużycia. Druga metoda (metoda wskaźnika ważonego) waży osobny wskaźnik zużycia jednostkowego każdego podsektora na podstawie jego udziału w zużyciu energii całego sektora. W przypadku Polski obserwujemy spadkową tendencję wielkości wskaźnika ODEX w latach 1996-2009, co oznacza poprawę efektywności wykorzystania energii. Tempo poprawy wyniosło dla Polski średnio 4,0% rocznie. Najszybsze tempo poprawy zanotował przemysł przetwórczy, które wynosiło 6,5% rocznie, przy czym przed rokiem 2000 tempo było szybsze. W sektorze gospodarstw domowych wskaźnik ODEX (techniczny) zaczął dynamiczniej spadać po roku 1997, natomiast po roku 2003 tempo poprawy jest niewielkie. Średnioroczna poprawa w latach 1996-2009 w tym sektorze wyniosła 3,1%. W sektorze transportu wskaźnik ODEX obniżał się w latach 1996-2001 oraz 2005-2009. Ogółem w tym okresie średnie tempo poprawy wyniosło 1,7% 14. Rys. 28. Wskaźnik ODEX 160 120 140 110 120 100 100 80 90 60 80 40 70 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 Przemysł przetwórczy Ogółem Transport Gospodarstwa domowe 14 Należy zaznaczyć, iż z uwagi na brak oficjalnych danych dotyczących jednostkowego zużycia paliw przez różne środki transportu, wskaźnik jest obliczony w oparciu o szacunkowe parametry i przez to obarczony może być błędem. 37