Badania młodzieży szkolnej HBSC oraz CHIP-AE jako źródło danych o rozpowszechnieniu palenia tytoniu i jego uwarunkowaniach wśród nastolatków w Polsce. Anna Dzielska Instytut Matki i Dziecka Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży a.dzielska@imid.med.pl
Plan prezentacji 1. Badania HBSC i badania CHIP-AE założenia, cele, sposób realizacji. 2. Problem palenia tytoniu w badaniach HBSC i CHIP-AE pytania dotyczące palenia wśród młodzieży. 3. Podstawowe wyniki. 4. Przykłady publikacji opisujących uwarunkowania palenia tytoniu z wykorzystaniem badań HBSC lub CHIP-AE. 5. Wnioski
CO TO JEST HBSC? Międzynarodowe badania zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej HBSC Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Collaborative Cross-national Study prowadzone pod patronatem Europejskiego Biura Światowej Organizacji Zdrowia
HBSC Polska Krajowy koordynator badań: dr n. med. Joanna Mazur Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka 01-211 Warszawa Ul. Kasprzaka 17a 22 32 77 459 joanna.mazur@imid.med.pl Strona internetowa projektu www.hbsc.org Zespół HBSC w Polsce: Prof. Barbara Woynarowska mgr Anna Dzielska Dr n. kult. fiz. Hanna Kołoło Dr n. med. Anna Kowalewska Dr n. hum. Agnieszka Małkowska-Szkutnik Dr n. hum. Izabela Tabak
Badania HBSC wykonywane są co 4 lata, od 1982 r., we wciąż rosnącej liczbie krajów Polska uczestniczyła w badaniach w latach: 1990, 1994, 1998, 2002, 2006 i 2010 Anonimowe badania ankietowe uczniów w trzech grupach wieku: 11, 13 i 15 lat, w 2010 dodatkowo w grupie 17-latków przeprowadzane w szkołach
2009/2010 16 Belgia (Fl.) 17 Czechy 18 Estonia 19 Francja 20 Niemcy 21 Grenlandia 22 Litwa 23 Rosja 24 Ukraina 2526 Grecja 27 Portugalia 28 Irlandia 29 USA 30 Macedonia 31 Holandia 32 Włochy 33 Chorwacja 34 Malta 35 Słowenia 1 Finlandia 2 Norwegia 3 Austria 4 Belgia (Fr.) 5 Węgry 6 Izrael 7 Szkocja 8 Hiszpania 9 Szwecja 10 Szwajcaria 11 Walia 12 Dania 13 Kanada 14 Łotwa 15 POLSKA 36 Słowacja 37 Bułgaria 38 Islandia 39 Luksemburg 40 Rumunia 41 Turcja 42 Albania 43 Armenia
Cele badań HBSC Monitorowanie zdrowia i zachowań zdrowotnych młodzieży w wieku szkolnym Upowszechnianie wyników badań (naukowcy różnych dziedzin, decydenci resortów zdrowia i edukacji, promotorzy zdrowia, nauczyciele, rodzice i młodzież) Wspieranie promocji zdrowia w środowisku szkolnym Powiązanie badań teoretycznych z ich praktycznym wykorzystaniem (podstawa do tworzenia programów interwencyjnych)
Obszary badań w HBSC Zdrowie i zachowania zdrowotne Samoocena zdrowia, zadowolenie z życia Zdrowie psychiczne Palenie tytoniu, używanie marihuany, picie alkoholu Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne Higiena jamy ustnej Zachowania związane z odżywianiem Obraz ciała i samoocena masy ciała Masa i wysokość Zachowania seksualne Przemoc Urazy Dolegliwości Choroby przewlekłe Rozwój Kontekst społeczny i rozwojowy Struktura i relacje w rodzinie Środowisko szkolne Relacje z rówieśnikami Kompetencje spoleczne Warunki socjoekonomiczne Nierówności społeczne Cechy demograficzne: Wiek Płeć Zamieszkanie
Badania CHIP-AE (Child Health and Illness Profile - Adolescent Edition) Polska adaptacja kwestionariusza CHIP-AE w badaniach IMiD z 2010 roku Kwestionariusz opracowany na początku lat 90. XX wieku, w USA w Johns Hopkins University (Barbara Starfield i Anne Riley). Istnieje wersja dla rodziców młodszych dzieci (CHIP-CE Child Edition). Według danych z bazy PROQOLID (www.proqolid.org), istnieje 20 wersji językowych CHIP-CE (w tym polska), ale tylko dwie wersje CHIP-AE (angielska i hiszpańska).
Cechy kwestionariusza CHIP-AE CHIP-AE zaliczany jest do narzędzi badających jakość życia związaną ze zdrowiem. Jego specyfiką jest rozbudowana część dotycząca zdrowia fizycznego. możliwość identyfikowania profili zdrowotnych. Można w ten sposób oceniać każdą osobę jednocześnie na wielu skalach, identyfikując jej mocne i słabe strony oraz interakcję między różnymi wymiarami zdrowia. Możliwość badania interakcji między czynnikami ryzyka a czynnikami zwiększającymi resilience i określenia ich łącznego wpływu na wybrane wskaźniki zdrowia.
Budowa kwestionariusz CHIP-AE Kwestionariusz CHIP-AE zawiera 194 pytania (zmienne) indeksowane w dwudziestu skalach cząstkowych i sześciu głównych wymiarach, uzupełnione pytaniami odnoszącymi się do cech socjo-demograficznych. Młodzież przeważnie odpowiada z perspektywy ostatnich 4 tygodni, a kategorie odpowiedzi są ujednolicone w blokach tematycznych. Najczęściej używana jest 5 stopniowa skala Likerta
Opis i podsumowanie treści kwestionariusza CHIP-AE Główne wymiary i skale cząstkowe (liczba pytań) Zadowolenie: ogólne zadowolenie (7) poczucie własnej wartości (5) Dolegliwości: dolegliwości fizyczne (24) dolegliwości psychiczne (14) ograniczenia w podejmowaniu aktywności (7) Resilience (czynniki ochronne): relacje rodzinne (7) rozwiązywanie problemów społecznych (8) aktywność fizyczna (5) bezpieczeństwo i zdrowie w środowisku domowym (12) Podsumowanie treści skal Postrzegany poziom zdrowia i dobrostanu Ogólne postrzeganie i przekonania dotyczące swojego zdrowia Spostrzeganie siebie, zadowolenie z siebie Specyficzne fizyczne i emocjonalne odczucia zaburzające poczucie komfortu Objawy i odczucia fizyczne Symptomy i odczucia emocjonalne Ograniczenia w podejmowaniu aktywności właściwych dla wieku i ograniczenia motoryczne Wiedza i umiejętności dotyczące zachowań, które chronią osobę przed zachorowaniem lub urazem Działania podejmowane wspólnie z rodziną oraz dostępność wsparcia społecznego w rodzinie Aktywne podejście do rozwiązania hipotetycznych problemów interpersonalnych Zaangażowanie w różnorodne formy aktywności fizycznej Aspekty związane ze środowiskiem domowym, które mogą redukować lub zwiększać ryzyko doznania krzywdy
Zagrożenia (czynniki ryzyka): indywidualne (18) związane z brakiem osiągnięć (15) związane z wpływem rówieśników (5) Osiągnięcia: szkolne (7) związane z pracą (4) Choroby: ostre o łagodnym przebiegu i pomyślnym rokowaniu (10) ostre o poważnym przebiegu i niepomyślnym rokowaniu (9) nawracające (11) przewlekłe wymagajace leczenia zachowawczego (6) przewlekłe wymagajace leczenia operacyjnego (5) psychospołeczne (4) Wiedza i umiejętności dotyczące zachowań zwiększających ryzyko zachorowania lub urazu Zachowania stanowiące zagrożenie dla rozwoju Negatywne zachowania zakłócające rozwój społeczny Przynależność do grup rówieśniczych podejmujących zachowania ryzykowne Spełnianie oczekiwań wynikajacych z pełnienia ról właściwych dla danej fazy rozwoju Osiągnięcia szkolne Osiągnięcia związane z pracą Zdiagnozowane stany/choroby/urazy (przykłady) przeziębienie, zapalenie migdałków, skręcenie stawów zapalenie płuc, złamanie kości, zapalenie wątroby zapalenie ucha, astma, alergie zapalenie stawów, cukrzyca, padaczka skolioza, problemy związane ze słuchem lub wzrokiem zaburzenia mowy, zaburzenia odżywiania, problemy w uczeniu się
Dodatkowe zmienne w CHIP-AE zmienne charakteryzujące status społeczno ekonomiczny; zmienne/skale niezbędne do oceny trafności kwestionariusza CHIP, czyli skale też badające np. zdrowie i zadowolenie życia; zmienne charakteryzujące kontekst społeczny, np. klimat szkoły, relacje rodzinne
PALENIE TYTONIU W BADANIACH HBSC I CHIP-AE
HBSC - Palenie tytoniu pytania podstawowe Czy paliłeś kiedykolwiek tytoń (co najmniej jednego papierosa, cygaro lub fajkę)? tak nie Jak często obecnie palisz papierosy? codziennie co najmniej 1 raz w tygodniu, ale nie codziennie rzadziej niż 1 raz w tygodniu nie palę wcale
HBSC - Palenie tytoniu pytania dodatkowe Liczba wypalanych papierosów w ostatnich 30 dniach (od wcale do powyżej 20 dziennie) Palenie papierosów w ostatnich 30 dniach, 12 miesiącach (od nigdy do 40 razy i więcej) Wiek zapalenia pierwszego papierosa Status palacza (czy rzucił/a palenie) Intencje rzucenia palenia Postrzeganie palenia przez kolegów (pali: nikt, prawie nikt, niektórzy, większość, wszyscy)
Próba palenia 80 70 66,5 69,3 60 56,5 50 40 38,1 42,3 30 26,5 20 10 0 9,4 16,9 11 13 15 17 dziewczęta chłopcy
Ogólne palenie tytoniu* 40 35 30 34,8 31,8 25 20 15 10 11,4 14,5 19,5 22,7 5 0 1,7 3,9 11 13 15 17 dziewczęta chłopcy * łącznie: codziennie, co najmniej 1 raz w tygodniu, rzadziej niż 1 w tygodniu
Trendy ogólnego palenia tytoniu przez 15-latków
Ogólne palenie tytoniu przez 15-latków wg miejsca zamieszkania (HBSC 2010) chłopcy dziewczęta 23,4 24,6 21,9 22,4 21,5 12,8 duże miasta małe miasta wieś
Pytania dotyczące palenia papierosów w badaniu CHIP-AE I. Kiedy ostatnio robiłeś następujące rzeczy? Paliłeś papierosy (Nigdy; Ponad rok temu; W ciągu ostatniego roku; W ciągu ostatniego miesiąca; W ciągu ostatniego tygodnia) II. Ilu spośród Twoich kolegów/koleżanek możesz powiedzieć, że robi następujące rzeczy: Pali papierosy (Nikt ; Kilkoro; Większość; Wszyscy ) III. Czy ktokolwiek w Twoim domu pali papierosy? (nie, tak, nie wiem) Nie wliczaj siebie jeśli palisz
Pytania dotyczące palenia w badaniu CHIP-AE - wyniki chłopcy dziewczęta 49,4 48,5 44,9 43,1 21,3 20,1 pali ktokolwiek w rodzinie palą znajomi (łącznie: wszyscy i prawie wszyscy) palił w ciągu ostatniego miesiąca/tygodnia
WYBRANE PUBLIKACJE DOTYCZĄCE PALENIA TYTONIU NA PODSTAWIE BADAŃ HBSC I CHIP-AE BADANIA HBSC 1. Kowalewska A., Mazur J., Woynarowska B.: Charakterystyka wybranych czynników psychospołecznych u 15-latków, którzy palą tytoń i rzucili palenie. Przegląd Lekarski 2007, 64, 10: 747-751 2. Mazur J., Woynarowska B., Kowalewska A.: Wybrane wskaźniki palenia tytoniu przez młodzież 15- letnią na tle międzynarodowych statystyk. Przegląd Lekarski 2008, 65, 10, 541-545. 3. Kowalewska A., Mazur J.: Palenie tytoniu przez członków rodziny w domu a zdrowie subiektywne nastolatków. Przegląd Lekarski 2008, 65, 10, 549-552 4. Mazur J., Tabak I., Małkowska-Szkutnik A., Kołoło H., Ostaszewski K., Dzielska A. i Kowalewska A.: Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Raport z badań HBSC. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2008 5. Mazur J., Dzielska A., Małkowska-Szkutnik A.: Związek palenia tytoniu z zespołem zachowań ryzykownych u młodzieży 15-letniej w Polsce i innych krajach europejskich. Przegląd lekarski 2009/66/10, 768-772. 6. Mazur J., Tabak I., Małkowska-Szkutnik A., Dzielska A., Kołoło H., Kowalewska A.: Risk and protective factors among determinants of risk syndrome (RBS) In 15-year-old Polish adolescents. Results from HBSC 2006 Survey [w:] Determinants of Heath and health beahiours in Polish adolescents, Review of studies conducted in 2005-2008, IMiD, Warsaw 2009,9-32. 7. Mazur J., Woynarowska B., Małkowska-Szkutnik A., Kowalewska A.: Aktualne trendy palenia tytoniu przez młodzież w Polsce w świetle danych HBSC 2010. Przegląd Lekarski 2010/67/10 8. Małkowska-Szkutnik A., Dzielska A., Mazur J.: Palenie tytoniu a podejmowanie zachowań ryzykanckich przez młodzież. Przegląd Lekarski 2010/67/10, 949-952. BADANIA CHIP-AE 1. Dzielska A, Małkowska-Szutnik A, Mazur J, Kołoło H, Astma a palenie tytoniu wśród nastolatków, Przegląd Lekarski 2011 (w druku)
Polskie raporty HBSC 2010 1. Raport techniczny 2. Raport o społecznych determinantach zdrowia 3. Trendy (w przygotwaniu) www.imid.med.pl www.hbsc.org
WNIOSKI Zarówno badania HBSC, jak i CHIP-AE stanowią rzetelne źródło informacji na temat rozpowszechnienia palenia tytoniu wśród młodzieży Obszerne kwestionariusze ankiet zastosowanych w obydwu badaniach dają możliwość wieloaspektowej oceny uwarunkowań palenia tytoniu Zaletą badań CHIP-AE jest nacisk na zdrowie fizyczne i możliwość analizy uwarunkowań palenia tytoniu w tym kontekście Zaletą badań HBSC jest ich społeczny wymiar, cykliczność i międzynarodowy charakter