STANZACHOWANIA, PROGRAM I KOSZTORYS PRAC KONSERWATORSKICH PRZY RUINACH ZAMKU KRZYŻACKIE W GRUDZIĄDZU

Zakład Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych 87-100 Toruń, Sienkiewicza 30/32 tel. +48 56 6113832 e-mail: jwl@umk.pl STANZACHOWANIA, PROGRAM I KOSZTORYS PRAC KONSERWATORSKICH PRZY RUINACH ZAMKU KRZYŻACKIE W GRUDZIĄDZU TORUŃ 2010

SPIS TREŚCI I. INFORMACJE WSTĘPNE II. HISTORIA OBIEKTU III. OPIS STANU ZACHOWANIA ZAMKU IV. CEL DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICH V. ZAŁOŻENIA I WYTYCZNE KONSERWATORSKIE VI. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH VII. KOSZTORYS 1

I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU Ruiny zamku krzyżackiego 2. LOKALIZACJA Grudziądz, ul. Zamkowa, działka nr 1/2, obręb 45 3. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: 3.1. ZAMAWIAJĄCY Urząd Miasta w Grudziądzu 3.2. PODSTAWA OPRACOWANIA Umowa pomiędzy Urzędem Miasta Grudziądza Uniwersytetem Mikołaja Kopernika wizja lokalna, dokumentacja fotograficzna, w tym z archiwum Urzędu Miasta w Grudziądzu (fot. lotnicze, autor Gerard Szukaj) badania własne przeprowadzone "in situ" i w laboratorium literatura drukowana i rękopiśmienna: R. Boguwolski, L. Hyss, Zamki powiatu grudziądzkiego, Grudziądz 2004, Dr hab. M. Wiewióra, "Góra Zamkowa" w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Raport wstępny - maszynopis 3.3. PRZEDMIOT OPRACOWANIA Przedmiotem opracowania są badania konserwatorskie stanu zachowania ruin zamku krzyżackiego w Grudziądzu 3.4. ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie obejmuje badania konserwatorskie ruin zamku krzyżackiego w Grudziądzu, ze szczególnym uwzględnieniem badania budowy i właściwości materiałów budowlanych oraz opracowanie programu prac konserwatorskich. Opracowanie nie zawiera oceny statycznej budowli ani projektu odprowadzenia wody z wykopów. 4. AUTORZY OPRACOWANIA: dr hab. Jadwiga W. Łukaszewicz, prof. UMK - kierownik zespołu dr Wojciech Bartz mgr Katarzyna Polak mgr Wiesława Topolska mgr Karolina Witkowska st. techn. Barbara Kraska st. techn. Krzysztof Lisek II. HISTORIA OBIEKTU 2

tel 56-611 3832, fax. 56-622-49-77 Relikty zamku krzyżackiego w Grudziądzu, pełniącego funkcję siedziby komtura, usytuowane są na wzniesieniu, zwanym Górą Zamkową, otoczonym od zachodu Wisłą a od północy Osą'. Budowa zasadniczej części zamku murowanego miała miejsce w latach 1260-1270, prace wykończeniowe natomiast trwały do końca XIII wieku. Warownia składała się z zamku wysokiego zajmującego najwyższą partię wzgórza i dwóch przedzamczy. Górne przedzamcze oddzielało zamek wysoki od miasta i służyło celom komunikacyjnym, dolne przedzamcze zaś otaczało zamek od wschodu i północy. Zamek wysoki został założony na planie nieregularnego czworoboku, który tworzyły cztery skrzydła otaczające dziedziniec. Funkcje reprezentacyjne pełniło skrzydło południowe, w którym znajdowały się: kapitularz, refektarz i kaplica. W skrzydle zachodnim, odbudowanym w XIV wieku po katastrofie w 1338 r., znajdowały się m.in. jadalnia i pomieszczenia przeznaczone dla służby, w północnym zaś wnętrza o zróżnicowanym przeznaczeniu: piekarnia, kuchnia, infirmeria, dormitorium. Komunikację umożliwiał krużganek przylegający do zabudowy od strony dziedzińca. W narożniku północno-zachodnim usytuowana była wolno stojąca, wysoka, cylindryczna wieża obronna, zwana Klimkiem, połączona z murami prawdopodobnie zwodzoną kładką. Dodatkowo ze skrzydła zachodniego do wieży ustępowej prowadził ganek wsparty na arkadach. W 1454 roku Zakon Krzyżacki utracił Grudziądz na rzecz Polski a zamek wkrótce stał się siedzibą starostów grudziądzkich. Budowla w największym stopniu ucierpiała podczas okupacji przez wojska szwedzkie, pruskie i rosyjskie w latach 1655-1660 i 1703-1705. Po 1772 r. Grudziądz wraz z ziemią chełmińską znalazł się pod panowaniem pruskim. W wyniku zarządzenia wydanego w 1801 r. przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III nastąpiła rozbiórka zamku w celu pozyskania materiału na budowę twierdzy grudziądzkiej i rozbudowę klasztoru Reformatów. Po tych działaniach ocalały jedynie niewielkie partie murów obwodowych, część kaplicy i wieża zamkowa, która ostatecznie została wysadzona przez Niemców w 1945 r. Z rozrzuconych fragmentów wieży usypano w 1956 r. kopiec. Relikty skrzydła południowego zamku z rekonstruowano w końcu XIX w. Na Wzgórzu Zamkowym prowadzone były liczne badania archeologiczne, m. in.: po raz pierwszy pod koniec XIX wieku, następnie w okresie międzywojennym i czasie wojny, dalej w 1971 i 1994 r. Ostatnie badania rozpoczęto w czerwcu 2008 r. III. OPIS STANU ZACHOWANIA ZAMKU I R. Boguwolski, L. Hyss, Zamki powiatu grudziądzkiego, Grudziądz 2004, s. 14-25 3

ST AN ZACHOWANIA RELIKTÓW NA sranowi5kach ARCHEOLOGICZNYCH NA PRZEŁOMIE 2009/2010 R. Przedstawione do oceny obiekty są reliktami murów odsłoniętych w trakcie prac archeologicznych prowadzonych od 2007 roku przez A. Pawłowskiego i Instytut Archeologii UMK w Toruniu. Znajdują się one w czterech zagłębionych w Górze Zamkowej wykopach archeologicznych. Są to: relikty głównych zabudowań zamku: skrzydła południowo-wschodniego zamku, części zachodniej skrzydła południowego (zespołu bramy wjazdowej), piwnicy skrzydła północnego, kanału deszczowego, odprowadzającego wodę z dziedzińca oraz fragmenty wieży Klimek. Podstawowymi, zachowanymi materiałami budowlanymi są granitowe głazy narzutowe (głównie w obrębie fundamentów) oraz cegły ceramiczne oryginalnie łączone zaprawą wapienną, natomiast w czasie napraw zaprawami wapiennocementową lub cementową. Stan zachowania budowli, w tym reliktów murów, uzależniony jest od czynników korozyjnych mających, na przestrzeni wieków, wpływ na materię zabytkową. Czynniki te możemy najogólniej podzielić na czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich wynikają z jakości oryginalnych materiałów budowlanych oraz staranności wykonania wszystkich prac w czasie wznoszenia i przebudowy zamku. Drugą grupę stanowią takie czynniki jak usytuowanie obiektu, warunki klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska oraz niestety w dużej mierze współczesne działania człowieka w czasie napraw i prac budowlanych, czyli zastosowane materiały i metody. W przypadku zamku krzyżackiego w Grudziądzu niezmiernie istotnym czynnikiem wpływającym na stan zachowania jego ruin jest usytuowanie a w zasadzie posadowienie zamku na wzniesieniu, zwanym Górą Zamkową (wzniesionej ok. 60m. nad poziom lustra Wisły), które w swej części zachodniej jest piaszczyste, natomiast w pozostałej części gleby są gliniaste. Jednocześnie większość obiektów usytuowana jest poniżej obecnego poziomu gruntu na Wzgórzu Zamkowym i ma bezpośredni kontakt z zawilgoconą glebą. 4

Fot. 1. Grudziądz, zamek krzyżacki, fotografia lotnicza, po zakończeniu prac archeologicznych w 2009 r. (fot. z Archiwum Urzędu Miasta Grudziądza, autor G. Szukaj) I. KANAŁ DESZCZOWY, ODPROWADZAJĄCY WODĘ Z DZIEDZIŃCA Kanał odprowadzający wodę z dziedzińca zachował się w formie profilowanej rynny wyłożonej kamieniami polnymi pomiędzy dwoma ceramicznymi murami oporowymi (fot. 1- obiekt I i fot. 2). Fot. 2. Grudziądz, zamek krzyżacki, kanał odprowadzający wodę z dziedzińca, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) 5

Uniwersytet Mikołaja Kopernika lel, 56-611 38 32, fax. 56-622-49-77 Ruiny zamku krzyżackiego w Grudziądzu, Badania i projekt Granitowe kamienie polne zachowały się w zadowalającym konserwatorski stanie. Natomiast mury wymagają interwencji konserwatora, głównie ze względu na zniszczenia w obrębie wapiennych zapraw murarskich. W górnych partiach muru zaprawa zupełnie odspoiła się od cegieł, jest silnie spękana (fot. 2 i 3). Stąd wiele cegieł zarówno na koronie murów jak i w ich wnętrzu nie jest powiązana, tylko luźno ułożona. Mury są zabrudzone zaprawą i ziemią, obecne są również wysolenia w postaci białych wykwitów. Stwierdzono liczne objawy zniszczeń zarówno cegieł jak i zaprawy. Powierzchnia cegieł wprawdzie nie osypuje się, nie pudruje lecz większość z nich jest silnie spękana. Wiele spękań i szczelin w cegłach i zaprawie powstała w wyniku rozwoju wyższej roślinności zielnej (rozsadzanie korzeniami roślin) (fot. 3). '\: ~ l't I. -.. ~". ',,~, "'~h..i: ~'....,\: ~,.:.., -,,'~ ".;,.. Fot. 3. Grudziądz, zamek krzyżacki, zniszczona korona murów oporowych kanału odprowadzającego z dziedzińca, stan zachowania w pażdzierniku 2009 (fot. K. Witkowska) II. wodę PIWNICA SKRZYDŁA PÓŁNOCNEGO Poniżej obecnie wyznaczonego poziomu gruntu odkryto fragment piwnicy z częściowo zachowaną posadzką ceramiczną (fot. 1- obiekt II, fot. 4 i 5). Mury obwodowe piwnicy mają bezpośredni kontakt z wilgotnym gruntem. Fot. 4. Grudziądz, zamek krzyżacki, piwnica, stan zachowania w pażdzierniku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) 6

Fot. 5. Grudziądz, zamek krzyżacki, piwnica, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) Analizując stan zachowania obiektu, nie stwierdzono wyraźnych spękań murów obwodowych piwnicy, natomiast ich korona jest rozluźniona, ze względu na silne zniszczenia w obrębie wapiennych zapraw murarskich. W górnej partii murów zaprawa uległa całkowitemu odspojeniu od cegieł. W wielu miejscach zaprawa, która uległa odspojeniu od cegieł i kamieni jest spękana i osypuje się. Stwierdzono również zniszczenia (spękania) cegieł. Mury, również ich korony są w dużym stopniu pobrudzone (prawdopodobnie ziemią). Powierzchnię dwóch ścian, w większym stopniu wystawionych na działanie promieniowania słonecznego, pokrywają biało-szarawe warstwy soli. Na jednej ze ścian zaobserwowano czarne nawarstwienia, prawdopodobnie pochodzenia organicznego. III. ZACHODNIA CZĘSĆ SKRZYDŁĄPOlUDNIOWEGO (ZESPÓl BRAMY WJAZDOWEJ) fot. 6. Stan zachowania części zachodniej skrzydła południowego (fot. t-obiekt III) zaprezentowano na 7

Uniwersytet Mikołaja Kopernika Ruiny zamku krzyżackiego w Grudziądzu, Badania i projekt konserwatorski Fot. 6. Grudziądz, zamek krzyźacki, część zachodnia skrzydła południowego, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) W obrębie murów zespołu bramy wjazdowej stwierdzono liczne grożne spękania, przechodzące niekiedy przez całą grubość muru (fot. 7). Uszkodzenia występują również w obrębie korony murów. Natomiast naturalne kamienie cegły jak i zaprawy są stosunkowo dobrze zachowane, ich powierzchni nie pokrywają nawarstwienia, jest to zapewne wynikiem rodzaju podłoża (piasku), w którym ta część zamku jest posadowiona. Natomiast grożnym czynnikiem niszczącym są wykwity soli, które występują w licznych miejscach na powierzchni muru. Zapewne wykrystalizowały w czasie wysychania muru w trakcie wysychania muru po jego odsłonięciu. Fragment odkrytego w czasie badań archeologicznych bruku zachował się w dobrym stanie, natomiast wszystkie "korony" murów są silnie zniszczone, zaprawy popękane a cegły utraciły spoistość z murem (fot. 8). Fot. 7. Grudziądz, zamek krzyźacki, relikty zespołu bramy wjazdowej, spękania murów, stan zachowania październiku 2009 (fot. J. W Łukaszewicz) w 8

Fot. 8. Grudziądz, zamek krzyżacki, relikty zespołu bramy wjazdowej, stan zachowania bruku i,korony' murów w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) IV-VIII. RELIKTY GŁÓWNYCH ZABUDOWAŃ ZAMKU (SKRZYDŁO POŁUDNIOWO-WSCHODNIE) Relikty głównych zabudowań zamku zachowało się w wielu fragmentach, głównie jednak są to mury fundamentowe lub ich zarysy, wykonane z polnych kamieni granitowych. Mury ceglane zachowały się fragmentarycznie, w części naziemnej sąxix w. rekonstrukcją (fot. t-obiekt IV-VIII i fot. 9 oraz 10). Fot. 9. Grudziądz, zamek krzyżacki, relikty skrzydła południowego, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) 9

Fot. 10. Grudziądz, zamek krzyżacki, relikty skrzydła południowego, fragment zrekonstruowany w XIX w., stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) Stan zachowania reliktów głównych zabudowań jest niezadowalający, głównie ze względu na małą stabilność fragmentów murów zarówno kamiennych jak i ceglanych. Wynika ona z destrukcji zapraw budowlanych jak i spękań cegieł. Zaprawy XIX w., jak również póżniejsze, cementowe występujące w części naziemnej reliktów nie spełniły swej roli, są odspojone i zniszczone. W wielu miejscach zaprawa odspoiła się od cegieł i kamieni, jest spękana i osypuje się. Liczne spękania i szczeliny w cegłach i zaprawie wypełnione są korzeniami roślin (np. fot. 11). Fot. 11. Grudziądz, zamek krzyżacki, relikty skrzydła południowego, stan zachowania w październiku 2009 (fot. K. Witkowska) 10

lel, 56-611 38 32, fax. 56-622-49-77 W wielu miejscach na powierzchni murów występują wysolenia, szczególnie skumulowane w partii poniżej zachowanego zejścia do piwnicy (fot. 12). Część lica murów zabrudzona zaprawą i ziemią. Zachowany fragment trzech warstw zaprawy na kamiennym fundamencie. W części z odkrytymi dolnymi partiami filarów wiele cegieł luźno leżących, nie związanych już z murem. Fot. 12. Grudziądz, zamek krzyżacki, relikty skrzydła południowego, wpływ soli oraz zapraw cementowych na stan zachowania murów ceglanych, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) IX. FRAGMENTY WIEŻY Zachowany fragment trzonu wieży Klimek został poddany pracom konserwatorskim w 2008 r. Pozostałe, po wybuchu w 1945 r., bryły murów są rozrzucone wokół zrekonstruowanego trzonu (fot. 1- obiekt IX i fot. 13). Bryły te nie wykazują spękań ani rozwarstwień. Tylko miejscowo występują na powierzchni nawarstwienia (fot. 13). Cegły i zaprawy murarskie zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Miejscami zaprawa odspoiła się od cegły i jest spękana. Niektóre cegły również popęka/y. Fot. 13. Grudziądz, zamek krzyżacki, fragmenty wieży Klimek, stan zachowania w październiku 2009 (fot. J. W. Łukaszewicz) 11

IV. CEL DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICH Uwzględniając stan zachowania reliktów zamku krzyżackiego w Grudziądzu, a także możliwość występowania zagrożeń o charakterze konstrukcyjnym, wynikających z obecności pęknięć i rozwarstwień (zespół bramy wjazdowej, relikty XIX w.) oraz miejscowego znacznego osłabienia struktury murów ceglanego i fundamentów kamiennych, poprzez powstanie licznych ubytków w zaprawach murarskich, głównym celem działań konserwatorskim powinno być usunięcie przyczyn destrukcji poszczególnych materiałów budowlanych i murów, przywrócenie im pierwotnych właściwości oraz trwałe ich zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem. V. ZAŁOŻENIA I WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę wartość historyczną i użytkową zabytku oraz stan jego zachowania przyjęto podstawowe założenie przeprowadzenia konserwacji zachowawczej z niewielkim zakresem rekonstrukcji, w celu uczytelnieniem zarysu odkrytych murów czyli pozostawienie zabytku w formie "trwałej ruiny". Realizując cele i wytyczne prac konserwatorskich przyjęto następujące założenia konserwatorskie: należy zachować wszystkie nawarstwienia historyczne, które w obiekcie zostały stwierdzone, przeprowadzić konserwację zachowawczą z zachowaniem w maksymalnym stopniu wszystkich oryginalnych materiałów: cegieł, kształtek ceramicznych, zapraw, kamieni; usunąć tylko te materiały budowlane, w tym zaprawy cementowe, które wywołują zniszczenie oryginalnie użytych materiałów, w szczególności wadliwe materiały budowlane użyte w trakcie prac w XX w. przywrócić oryginalnym materiałom budowlanym ich pierwotne właściwości, w pracach konserwatorsko-restauratorskich zastosować materiały o składzie chemicznym i właściwościach zbliżonych do oryginalnych. Użycie wszystkich współczesnych materiałów budowlanych i konserwatorskich należy konsultować z nadzorem konserwatorskim. VI. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH 12 )

PRACE WSTĘPNE Przed przestąpieniem do realizacji programu konserwatorskiego przy reliktach murów zamku należy: 1. Zaprojektować i wykonać system odprowadzenia wody opadowej z wykopów archeologicznych, aby wyeliminować podstawowy czynnik niszczący relikty zamku. 2. Zaprojektować i wykonać profilowanie terenu, aby umożliwić zwiedzającym dostęp do reliktów murów bez konieczności przemieszczania się po oryginalnych murach. PRACE KONSERWATORSKIE PRZY RELIKTACH ZAMKU KRZYŻACKIEGO W GRUDZIĄDZU Uwzględniając opisany powyżej stan zachowania obiektu przyjęto następujący program prac konserwatorskich przy murach obwodowych zamku: KANAŁ DESZCZOWY, ODPROWADZAJĄCY WODĘ Z DZIEDZIŃCA I Wstępna dezynfekcja powierzchni muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-BO lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264). Szczególną uwagę należy zwrócić na usunięcie pozostałości (m.in.korzenie) wyższej roślinności zielnej. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchnię muru nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz resztki zapraw i ziemi, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda"le gommage'j. Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów W związku z występowaniem wykwitów soli na powierzchni pojedynczych cegieł należy przeprowadzić odsalania w wytypowanych miejscach. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z 13

najgrożniejszych czynników niszczących mury ceglane. Proponuje się zastosowanie okładu odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (O,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. Strukturalne wzmocnienie cegieł Stan zachowania cegieł jest w dużym stopniu zróżnicowany. Część cegieł wymaga tylko powierzchniowego wzmocnienia, często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Część wymaga wzmocnienia strukturalnego. Wzmocnienie należy wykonać stosując preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Zaprawy spoinujące wykazują zróżnicowana wytrzymałość mechaniczn't Osłabione, proponuje się strukturalnie wzmocnić preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17' oraz nasiąkliwość w granicach 14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7MPa). Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są altematywnie dwie zaprawy: o spoiwie wapiennym lub zaprawę wapienną z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15' oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5Mpa). Spoinowanie muru oraz częściowe przemurowanie "korony" murów Do spoinowania oraz przemurowań zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym lub zaprawa wapienna z trasem oraz cegła dobrana pod względem właściwości (wytrzymałość, nasiąkliwość oraz szybkość kapilarnego wznoszenia wody, jak powyżej). Wmurowanie i wymiana cegieł Wiele cegieł jest luźno ułożonych na koronie murów, należy ponownie wmurować, do ich wmurowania zastosować zaprawy o właściwościach podanych powyżej. 14

Zabezpieczenie korony murów Korony murów należy zrekonstruować używając do tego celu odpowiednio dobranej cegły. W obrębie murów należy zastosować cegłę porowat't w której woda na drodze kapilarnej przemieszcza się szybko, można do tego celu wykorzystać oryginalne cegły, po ich odsoleniu, na tak zrekonstruowany mur należy położyć warstwę izolacyjn't a na niej czapę z cegły niskiej nasiąkliwości. Dopuszcza się hydrofobizację czapy. Dezynfekcja końcowa W tym celu zabezpieczenia obiektu przed korozja biologiczna należy przyprowadzić całościowa dezynfekcję z zastosowaniem 0,5-1 % roztworu Lichenicida. PIWNICA SKRZYDŁA PÓŁNOCNEGO - II Wykonanie izolacji pionowej Mury obwodowe piwnicy posadowione są w piaskowo-gliniastym gruncie. Woda gruntowa przedostaje się przez mur czego objawem są silne wysolenia obecne na ich powierzchni (fot.). Proponuje się wykonanie wąskiego o szerokości ok. 60 cm wykopu od strony zewnętrznej muru, założenie foli izolacyjnej (paroprzepuszczalnej) na mur a następnie wypełnienie wykopu mieszanina piasku i żwirku. Dezynfekcja powierzchni muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-BO lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264). Szczególną uwagę należy zwrócić na usunięcie pozostałości (m.in.korzenie) wyższej roślinności zielnej. Oczyszczenie powierzchni muru Powierzchnię muru nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz resztki zapraw i ziemi, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda "Je gommage'j, Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów W związku z występowaniem wykwitów soli na powierzchni dwóch ścian piwnicy należy przeprowadzić zabieg odsalania w wytypowanych miejscach. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Proponuje się zastosowanie okładu odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (0,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. Ponadto w wykwitach stwierdzono obecność węglanów i siarczanów wapnia, które należy usunąć w czasie oczyszczania metodami mechanicznymi (patrz powyżej). 15

Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Zaprawy spoinujące wykazują zróżnicowana wytrzymałość mechaniczną; Osłabione, proponuje się strukturalnie wzmocnić preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilamego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17' oraz nasiąkliwość w granicach 12-14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7MPa). Spoinowanie muru oraz częściowe przemurowanie korony murów Do spoinowania oraz przemurowań zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy: o spoiwie wapiennym lub zaprawa wapienna z trasem oraz cegła dobrana pod względem. Wmurowanie i wymiana cegieł Wiele cegieł jest luźno ułożonych na koronie murów, należy ponownie wmurować, do ich wmurowania zastosować zaprawy o właściwościach podanych w powyżej. Scalenie kolorystyczne zapraw W tym celu należy użyć farby wapienne na bazie wapna dyspergowanego. Zabezpieczenie korony murów Korony murów należy zrekonstruować używając do tego celu odpowiednio dobranej cegły. W obrębie murów należy zastosować cegłę porowatą; w której woda na drodze kapilarnej przemieszcza się szybko, można do tego celu wykorzystać oryginalne cegły, po ich odsoleniu, na tak zrekonstruowany mur należy położyć warstwę izolacyjną; a na niej czapę z cegły nisko nasiąkliwej. Dezynfekcja końcowa W tym celu zabezpieczenia obiektu przed korozja biologiczna należy przyprowadzić całościowa dezynfekcję z zastosowaniem 0,5-1 % roztworu Lichenicida. Prace konserwatorskie przy zachowanej posadzce Należy popękane płytki skleić oraz przeprowadzić wzmocnienie płytek ceramicznych (zgodnie z metodyka podana powyżej), uzupełnić w nich ubytki (zaprawami jak wyżej). Jeżeli zaistnieje 16

konieczność wyjęcia większości płytek do prac konserwatorskich należy wszystkie ułożyć na warstwie piasku. CZĘŚĆ ZACHODNIA SKRZYDŁA POŁUDNIOWEGO (ZESPÓŁ BRAMY WJAZDOWEJ) - III. Stabilizacja spękań muru Mury w wielu miejscach są spękane nawet na znaczną głębokość, dochodzącą po stronie zachodniej do całej grubości muru. Spękanie te należy zszyć igłami ze stali nierdzewnej, czyli metodą o małej inwazyjności, np. metodą HIL T/-HIT lub inną oparta na podobnych zasadach. Dezynfekcja powierzchni muru Wszystkie zachowane relikty murów należy zdezynfekować. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1 % roztworem Lichenichida 264). Szczególną uwagę należy zwrócić na usunięcie pozostałości (m.in.korzenie) wyższej roślinności zielnej. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchni muru nie pokrywają szkodliwe, czame, korozyjne nawarstwienia, a jedynie białe wykwity soli składające się z części rozpuszczalnej i nie rozpuszczalnej, oczyszczanie należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda )e gommage'j. Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych szczególnie z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu, gdyż i wykwity soli i zaprawy będą wchodziły w reakcję z podanymi powyżej związkami. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów W związku z występowaniem wykwitów soli na powierzchni pojedynczych cegieł należy przeprowadzić odsalania w wytypowanych miejscach. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgrożniejszych czynników niszczących mury ceglane. Proponuje się zastosowanie okładu odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (O,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. Strukturalne wzmocnienie cegieł Stan zachowania cegieł jest w dużym stopniu zróżnicowany. Część cegieł wymaga tylko powierzchniowego wzmocnienia, często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Część wymaga wzmocnienia strukturalnego. Wzmocnienie należy wykonać stosując preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 17

Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Zaprawy spoinujące wykazują wysoką wytrzymałość mechaniczną, tylko w obrębie "korony" murów są popękane i osłabione. Proponuje się w wytypowanych miejscach, przeprowadzenie strukturalnego wzmocnia preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe spękania i ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17' oraz nasiąkliwość w granicach 14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7Mpa). Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy: o spoiwie wapiennym lub zaprawę wapienną z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15' oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5MPa). Zabezpieczenie korony murów Korony murów należy zrekonstruować używając do tego celu odpowiednio dobranej cegły. W obrębie murów należy zastosować cegłę porowatą, w której woda na drodze kapilarnej przemieszcza się szybko, można do tego celu wykorzystać oryginalne cegły, po ich odsoleniu, na tak zrekonstruowany mur należy położyć warstwę izolacyjną, a na niej czapę z cegły nisko nasiąkliwej, którą hydrofobizację się dopuszcza. RELIKTYGŁÓWNYCH ZABUDOWAŃ ZAMKU (SKRZYDŁA POŁUDNIOWO-ASCHODNIEGO) -IV - VIII Stabilizacja spękań muru oraz fundamentów Relikty głównych zabudowań zamku, w tym skrzydła południowego to mury ceglane ale w dużej części kamienne. W murach ceglanych występują nieliczne zarysowania, jedynie na granicy mur oryginalny - rekonstrukcja XIX w. Natomiast bardzo małą stabilnością charakteryzują się mury kamienne, jest to wyjątkowo groźne, gdy dotyczy ten problem fundamentów. Spękania w murze ceglanym należy zszyć igłami ze stali nierdzewnej, czyli metodą o małej inwazyjności, np. metodą HIL Tl-HIT lub inną oparta na podobnych zasadach. Natomiast w murach kamiennych należy ubytki 18

wypełnić nowymi kamieniami granitowymi i ubytki wypełnić zaprawami wapiennymi z dodatkiem hydraulicznym np. puzzolaną, trasem. Dezynfekcja murów Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-BO lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264). Szczególną uwagę należy zwrócić na usunięcie pozostałości (m.in.korzenie) wyższej roślinności zielnej. Oczyszczenie powierzchni muru Powierzchnię reliktów murów ceglanych i kamiennych nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz resztki zapraw i ziemi, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda "Ie gommage'j. Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowo-wapiennych Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowo-wapienne. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na oryginalne materiały budowane, szczególnie ze względu na uszczelniający charakter tego typu.prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur ceglany (XIX w. relikty). Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów ceglanych W związku z występowaniem wykwitów soli na powierzchni pojedynczych cegieł należy przeprowadzić odsalania w wytypowanych miejscach. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgrożniejszych czynników niszczących mury ceglane. Proponuje się zastosowanie okładu odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (0,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. Ponadto w wykwitach stwierdzono obecność węglanów i siarczanów wapnia, które należy usunąć w czasie oczyszczania metodami mechanicznymi (patrz powyżej) Wzmocnienie cegieł i zapraw w murze ceglanym Cegły i zaprawy spoinujące wykazują zróżnicowana wytrzymałość mechaniczną. Osłabione, proponuje się strukturalnie wzmocnić preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 19

Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17' oraz nasiąkliwość w granicach 12-14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7MPa). Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy: o spoiwie wapiennym lub zaprawę wapienną z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15' oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5MPa). Zabezpieczenie korony murów Korony murów należy zrekonstruować używając do tego celu odpowiednio dobranej cegły. W obrębie murów należy zastosować cegłę porowat't w której woda na drodze kapilarnej przemieszcza się szybko, można do tego celu wykorzystać oryginalne cegły, po ich odsoleniu, na tak zrekonstruowany mur należy położyć warstwę izolacyjn't a na niej czapę z cegły nisko nasiąkliwej. Dopuszcza się hydrofobizację korony murów. Konserwacja reliktów kamiennych fundamentów Fundamenty kamienne wykazują znaczne ubytki. Dopuszcza się wypełnienie ubytków naturalnymi kamieniami (granitowe skały narzutowe), do ich wmurowania proponuje się zastosowanie zapraw wapiennych z dodatkami hydraulicznymi (puzzolana, trass). FRAGMENTY WIEŻY (IX) Stan zachowania fragmentów wieży jest stosunkowo dobry działania konserwatorskie w tym obszarze powinny koncentrować się tylko w obszarze konserwacji profilaktycznej. Dezynfekcja reliktów muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264). Szczególną uwagę należy zwrócić na usunięcie pozostałości (m. in.korzenie) wyższej roślinności zielnej. 20 )

Wzmocnienie cegieł i zapraw Stan zachowania cegieł i zapraw jest dobry, wzmocnić należy tylko miejsca silnie zdezintegrowane. Do tego celu należy użyć preparaty zawierające częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchnię muru nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz resztki zapraw i ziemi, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda.fe gommage"). Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne.ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy: o spoiwie wapiennym lub zaprawę wapienną z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15' oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5Mpa). KIEROWNIK Za~la u KonserWaCji Elementów I t r,. znych dr b. Jadwiga Łukaszewicz,pro!. UMK,lt versytet Mikołaju Kopernika I isty JUT ZA8YTKOZNAWSTWA I KONSERWATORSTWA Zańlad Kon ser wacjt Elementów i Detali Archrtektontcznycn 87-100 r!)run. ul. Sienkiewicza 30/32 tel.056-6113831 do 37 (117) 21