32 Zgrupowania ptaków lęgowych na terenach rolnych i leśnych w powiecie opatowskim Breeding birds communities of agricultural and forest areas in the Opatów District SE Poland Piotr Wilniewczyc Abstrakt: W latach 2009 i 2011 w powiecie opatowskim wykonano badania ilościowe awifauny lęgowej na 5 powierzchniach próbnych oraz na 3 transektach liniowych. Teren badań cechował się wysokim udziałem żyznych gleb na podłożu lessowym. Dominowały intensywne uprawy rolne. Zagęszczenia łączne ptaków lęgowych na polach wynosiły 13,9 18,5 p./10 ha, w zabudowie wiejskiej 111,4 p./10 ha, a w lasach 66,6 100,3 p./10 ha. Wysokie wartości zagęszczeń w skali kraju osiągały: skowronek Alauda arvensis (8,9 p./10 ha), makolągwa Carduelis cannabina (11,8 p./10 ha), zięba Fringilla coelebs (14,5 p./10 ha), grubodziób Coccothraustes coccothraustes (7,5 p./10 ha) i dzięcioł średni Dendrocopos medius (5,5 p./10 ha). Badany teren charakteryzował się niewielką różnorodnością gatunkową ptaków, czego główną przyczyną była niska różnorodność siedlisk przyrodniczych, a w szczególności bardzo słaba reprezentacja siedlisk wodnych oraz niewielka powierzchnia i małe zróżnicowanie siedlisk leśnych. Słowa kluczowe: awifauna lęgowa, badania ilościowe, krajobraz rolniczy, lasy, powiat opatowski, woj. świętokrzyskie. Wstęp Aktualnie z Regionu Świętokrzyskiego brakuje cenzusów awifauny lęgowej wykonywanych na terenach intensywnie użytkowanych rolniczo z enklawami siedlisk leśnych. Dotychczasowe badania dotyczyły obszarów o znacznej lesistości i ekstensywnej gospodarce rolnej (np.: Osicki 1979; Markowski 1995; Polak 1996; Fijewski 1997; Wilniewczyc 2002; Wachecki et al. 2012). W latach 90. XX wieku na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo w Europie Zachodniej stwierdzono silne spadki liczebności ptaków lęgowych (Robertson & Berg 1992; Fuller et al. 1995). Podobne trendy zaobserwowano w Polsce, a za podstawową przyczynę niekorzystnych dla ptaków przemian w tym środowisku uważa się intensyfikację gospodarowania i zmiany w sposobie użytkowania ziemi (Tryjanowski et al. 2011). Celem niniejszej pracy jest poszerzenie wiedzy o zagęszczeniach ptaków lęgowych na obszarach cechujących się żyznymi glebami, niewielką lesistością i znikomym udziałem siedlisk wodnych.
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 33 Ryc. 1. Mapa powiatu opatowskiego wraz z lokalizacją powierzchni i transektów Fig. 1. A map of the Opatów District with the localisation of study plots and transects Ryc. 2. Lokalizacja transektów Fig. 2. Localisation of line transects
34 Ryc. 3. Lokalizacja powierzchni Fig. 3. Localisation of plots Teren badań Badany obszar położny jest w makroregionie Wyżyna Kielecka, przy czym jego północna część leży w mezoregionie Przedgórze Iłżeckie, natomiast południowa w mezoregionie Wyżyna Sandomierska (Kondracki 2009). Podstawowym składnikiem krajobrazu są tam lessowe wzgórza intensywnie użytkowane rolniczo, silnie wylesione, ubogie w zbiorniki wodne, o słabo rozwiniętej sieci cieków wodnych. Elementem charakterystycznym są wąwozy. W powiecie opatowskim (ryc. 1) dominują gleby lessowe kompleksu pszenno-buraczanego, bardzo dobrego i dobrego (63%). Ponadto występują gleby gorszej jakości kompleksu żytnio-ziemniaczanego (37%). Wskaźnik waloryzacji gleb pod względem jakości i przydatności (wg IUNG) wynosi 69,1 pkt i jest jednym z najwyższych w województwie (Kiczor 2013). Gleby klasy I- IIIa stanowią 53,7%. Użytki rolne zajmują 78,9% powierzchni powiatu. W strukturze upraw dominują: pszenica, jęczmień, rzepak i buraki cukrowe. Lesistość powiatu opatowskiego jest niewielka i w 2003 roku wynosiła 14,3%. Charakterystyka środowiskowa powierzchni próbnych: Powierzchnia Okalina (18 ha), położona na S od wsi Okalina, gm. Opatów (50 46 16 N, 21 24 52 E). Teren słabo pofałdowany (fot. 2). Najwyższy punkt na wysokości 286 m n.p.m. Żyzne gleby lessowe. Mozaika upraw z nielicznymi miedzami: pszenica (51%), rzepak (15%), buraki cukrowe (13%), ziemniaki (9%), jęczmień (8%), lucerna (4%). Brak zadrzewień i zakrzewień. Powierzchnia Tudorów (20 ha), położona na E od wsi Tudorów, gm. Opatów (50 45 55 N, 21 27 37 E). Teren silnie pofałdowany (fot. 1). Najwyższy punkt na wysokości 258 m n.p.m. Żyzne gleby lessowe. Mozaika upraw z licznymi miedzami: pszenica (56%), rzepak (15%), kukurydza (8%), jęczmień (8%), lucerna (7%), ziemniaki (3%). Ponadto sad śliwowy o powierzchni
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 35 0,5 ha (2,5%) i 10 skupisk krzewów śliwy tarniny Prunus spinosa o łącznej powierzchni 0,11 ha (0,5%). Lokalnie występowały tereny o większej wilgotności, szczególnie wzdłuż wąskiej, betonowej drogi, przecinającej powierzchnię próbną na odcinku 0,3 km. Powierzchnia Jagnin (11 ha) zabudowa wsi liczącej 75 budynków, położonej w gm. Opatów (50 45 29 N, 21 23 38 E). Najwyższy punkt na wysokości 282 m n.p.m. Teren umiarkowanie zadrzewiony, z dominacją kilkunasto-kilkudziesięcioletnich zadrzewień owocowych, ponadto wzdłuż dróg zadrzewienia topoli czarnej Populus nigra i jesionu pensylwańskiego Fraxinus pennsylvanica. Przy domostwach dużo krzewów iglastych, głównie żywotniki Thuja spp. i świerki pospolite Picea abies. W południowej części wsi, u źródła małego cieku płat dojrzałych wierzb kruchych Salix fragilis o powierzchni 0,08 ha. Powierzchnia Niemcówka (25 ha), położona na NW od wsi Niemcówka w gm. Ożarów (50 52 18 N, 21 44 46 E). Najwyższy punkt na wysokości 200 m n.p.m. Siedlisko: grąd subkontynentalny Tilio cordatae- Carpinetum betuli (fot. 4). W górnym piętrze lasu dominował: dąb szypułkowy Quercus robur oraz grab zwyczajny Carpinus betulus, z niewielką domieszką m.in. lipy drobnolistnej Tilia cordata i brzozy brodawkowatej Betula pendula. Drzewostan w wieku 50-90 lat. W podszycie o zróżnicowanej gęstości dominował grab, w dużo mniejszym udziale leszczyna Corylus avellana. Gospodarz: PGL Lasy Państwowe. Powierzchnia Kopaniny (17 ha), położona na NW od wsi Niemcówka, gm. Ożarów (50 52 18 N, 21 44 46 E). Najwyższy punkt na wysokości 210 m n.p.m. Siedlisko: zniekształcona postać grądu subkontynentalnego Tilio cordatae-carpinetum betuli (fot. 3). W górnym piętrze lasu dominował dąb szypułkowy oraz grab zwyczajny, z dużą domieszką sosny zwyczajnej Pinus sylvesrtis i osiki Populus tremula. Drzewostan w wieku 40-45 lat. W gęstym na ogół podszycie dominował grab, w dużo mniejszym udziale leszczyna. Gospodarz: użytkownicy prywatni. Ponadto wykonano liczenia na trzech transektach liniowych o łącznej długości 41 km. Trasy przebiegały głównie przez pola uprawne oraz miejscami w sąsiedztwie zabudowy wiejskiej, sadów i niewielkich kompleksów leśnych (ryc. 2). Metodyka Cenzusy na powierzchniach Niemcówka i Kopaniny wykonano w 2009 roku, a na powierzchniach Jagnin, Okalina i Tudorów w 2011 roku. Do badań zastosowano założenia kombinowanej odmiany metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych (Tomiałojć 1980 a,b). Obserwacje w krajobrazie otwartym nanoszono na mapy w skali 1:5000, a w lasach i w zabudowie w skali 1:2500. Kontrole dzienne rozpoczynano między godz. 5 00 a 8 00, zaś wieczorne około pół godziny przed zmierzchem. Obserwacje ptaków prowadzono przy użyciu lornetki o parametrach 10x50. Na powierzchniach leśnych i w zabudowie średnie tempo kontroli wynosiło 80 min./10 ha, a na polach uprawnych 40 min./10 ha. Dużą uwagę przykładano do rejestracji stwierdzeń równoczesnych. Po zakończeniu prac terenowych sporządzono tzw. mapy gatunkowe w celu określenia liczby terytoriów poszczególnych gatunków. Jako lęgowe uznano ptaki, które stwierdzono co najmniej trzykrotnie na badanej powierzchni. W przypadku gatunków przylatujących późno, takich jak gąsiorek Lanius collurio i łozówka Acrocephalus palustris, przyjęto założenie, że do uznania osobników za lęgowe wystarczające będzie dokonanie dwóch stwierdzeń. Stwierdzenia par gniazdujących na granicy badanego terenu traktowano jako pół terytorium. Nie prowadzono specjalnych kontroli ukierunkowanych na wyszukiwanie gniazd. Liczenia wykonywano wyłącznie w korzystnych warunkach pogodowych. Rozkład kontroli na powierzchniach zamieszczono w tabeli 1.
36 Fot. 1. Pola orne z kępami tarniny na powierzchni Tudorów (fot. P. Wilniewczyc, 23.04.2011) Photo 1. Arable land with clusters of blackthorn on the Tudorów plot (photo by P. Wilniewczyc, 23.04.2011) Fot. 2. Uprawy rzepaku na powierzchni Okalina (fot. P. Wilniewczyc, 10.05.2011) Photo 2. Field of rapeseeds on the Okalina plot (photo by P. Wilniewczyc, 10.05.2011) Fot. 3. Zniekształcona postać gradu subkontynentalnego Tilio cordatae-carpinetum betuli na powierzchni Kopaniny (fot. B. Sępioł, 11.07.2009) Photo 3. Distorted form of subcontinental hornbeam forest Tilio cordatae-carpinetum betuli on the Kopaniny plot (photo by B. Sępioł, 11.07.2009)
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 37 Fot. 4. Grąd subkontynentalny Tilio cordatae-carpinetum betuli na powierzchni Niemcówka (fot. P. Wilniewczyc, 16.04.2009) Photo 4. Subcontinental hornbeam forest Tilio cordatae-carpinetum betuli on the Niemcówka plot (photo by P. Wilniewczyc, 16.04.2009)
38 Tabela 1. Liczba i terminy kontroli na powierzchniach ilościowych I rzędu. Objaśnienie: + kontrola dzienna, - kontrola wieczorna Table 1. The number and dates of counts on plots. + day visit, - evening visit Lp. Powierzchnia Plot Liczba kontroli Number of counts Kwiecień April Maj May 16-20 21-25 26-30 1-5 6-10 11-15 16-20 21-25 26-31 1-5 6-10 Czerwiec June 11-15 16-20 Lipiec July 21-25 26-30 1-5 6-10 11-15 1. Okalina 7 + + + + +- + 2. Tudorów 7 + + + + +- + 3. Jagnin 8 + + + + +- + + 4. Niemcówka 11 + + + + + + + +- + + 5. Kopaniny 11 + + + + + + + +- + + Na przełomie maja i czerwca 2009 roku przeprowadzono jednorazowe liczenia ptaków na trzech transektach linowych, o łącznej długości 41 km. Ptaki notowano w podziale na 1 km odcinki. Wyniki przedstawiono za pomocą wskaźnika zagęszczenia X d, odzwierciedlającego liczbę osobników w przeliczeniu na 1 km, na podstawie jednorazowej kontroli w szczycie sezonu lęgowego, obejmującej wszystkie ptaki w zasięgu wzorku i słuchu. Tempo kontroli wynosiło 1 km/20 min. Do populacji lęgowej nie wliczano koncentracji żerowiskowych szpaka Sturnus vulgaris oraz błotniaka stawowego Circus aeruginosus. 1 Wyniki liczeń na powierzchniach Na pozbawionych drzew i krzewów polach uprawnych na powierzchni Okalina w roku 2011 gniazdowało 6 gatunków ptaków, w łącznym zagęszczeniu 13,9 p./10 ha (tab. 2). Najliczniejszym gatunkiem był skowronek Alauda arvensis 8,9 p./10 ha, którego udział w zgrupowaniu wyniósł aż 63,9%. Poza skowronkiem w grupie dominantów znalazła się tylko pliszka żółta Motacilla flava (20%). Łączny udział tych dwóch dominantów wynosił 83,9%. Na polach uprawnych z niewielkimi kępami drzew i krzewów na powierzchni Tudorów w roku 2011 gniazdowało 16 gatunków ptaków, w łącznym zagęszczeniu 18,5 p./10 ha (tab. 3). Najliczniejszym gatunkiem był skowronek 5,5 p./10 ha, którego udział w zgrupowaniu wyniósł 29,7%. W grupie dominantów znalazły się również: cierniówka Sylvia communis (13,5%), łozówka (10,8%), pliszka żółta (10,8%) i trznadel Emberiza citrinella (8,1%). Łozówka rozmieszczona była wybitnie skupiskowo, w wilgotnym obniżeniu terenu wzdłuż drogi. 1 W trakcie liczeń na transektach dość powszechnie spotykano polujące, przemieszczające się nisko nad polami uprawnymi młodociane błotniaki stawowe. Wobec braku stwierdzeń osobników dorosłych i oznak lęgowości uznano, że są to osobniki nielęgowe, które teren badań użytkują jako żerowisko.
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 39 Tabela 2. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych na polach uprawnych bez zadrzewień na powierzchni próbnej Okalina Table 2. Number, density and dominance of breeding birds on arable land without trees on the Okalina plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Alauda arvensis 16 8,9 63,9 2. Motacilla flava 5 2,8 20,0 3. Perdix perdix 1 0,6 4,0 4. Phasianus colchicus 1 0,6 4,0 5. Saxicola rubetra 1 0,6 4,0 6. Sylvia communis 1 0,6 4,0 Razem 25 13,9 100,0 Tabela 3. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych na polach uprawnych z kępami zadrzewień i krzewów na powierzchni próbnej Tudorów Table 3. Number, density and dominance of breeding birds on arable land with clusters of trees and shrub on the Tudorów plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Alauda arvensis 11 5,5 29,7 2. Sylvia communis 5 2,5 13,5 3. Acrocephalus palustris 4 2,0 10,8 4. Motacilla flava 4 2,0 10,8 5. Emberiza citrinella 3 1,5 8,1 6. Lanius collurio 2 1,0 5,4 7. Coturnix coturnix 1 0,5 2,7 8. Emberiza hortulana 1 0,5 2,7 9. Miliaria calandra 1 0,5 2,7 10. Phylloscopus trochilus 1 0,5 2,7 11. Pica pica 1 0,5 2,7 12. Streptopelia turtur 1 0,5 2,7 13. Turdus pilaris 1 0,5 2,7 14. Columba palumbus 0,5 0,3 1,4 15. Luscinia luscinia 0,5 0,3 1,4 16. Asio otus + + + Razem 37 18,5 100,0
40 W zabudowie wiejskiej na powierzchni Jagnin w roku 2011 gniazdowało 29 gatunków ptaków, w łącznym zagęszczeniu 111,4 p./10 ha (tab. 4). Najliczniejszym gatunkiem był mazurek Passer montanus 15,5 p./10 ha, którego udział w zgrupowaniu wyniósł 13,9%. W grupie dominantów znalazły się również: wróbel Passer domesticus (13,1%), dymówka Hirundo rustica (11,4%), makolągwa Carduelis cannabina (10,6%) i szpak (7,3%). Większość par lęgowych szpaka gniazdowała w niewielkim zadrzewieniu wierzbowym, obfitującym w dziuple. Tabela 4. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych w zabudowie wiejskiej na powierzchni próbnej Jagnin Table 4. Number, density and dominance of breeding birds in village on the Jagnin plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Passer montanus 17,0 15,5 13,9 2. Passer domesticus 16,0 14,5 13,1 3. Hirundo rustica 14 12,7 11,4 4. Carduelis cannabina 13 11,8 10,6 5. Sturnus vulgaris 9 8,2 7,3 6. Chloris chloris 5 4,5 4,1 7. Acrocephalus palustris 4 3,6 3,3 8. Corvus monedula 4 3,6 3,3 9. Delichon urbicum 4 3,6 3,3 10. Phoenicurus ochruros 4 3,6 3,3 11. Sylvia communis 4 3,6 3,3 12. Sylvia atricapilla 3 2,7 2,4 13. Turdus pilaris 3 2,7 2,4 14. Motacilla alba 3 2,7 2,4 15. Pica pica 2,5 2,3 2,0 16. Streptopelia decaocto 2 1,8 1,6 17. Sylvia curruca 2 1,8 1,6 18. Fringilla coelebs 2 1,8 1,6 19. Carduelis carduelis 2 1,8 1,6 20. Cyanistes caeruleus 2 1,8 1,6 21. Hippolais icterina 1,5 1,4 1,2 22. Lanius collurio 1 0,9 0,8 23. Parus major 1 0,9 0,8 24. Serinus serinus 1 0,9 0,8 25. Turdus merula 1 0,9 0,8 26. Columba palumbus 1 0,9 0,8 27. Dendrocopos syriacus 0,5 0,5 0,4 28. Asio otus + + + 29. Falco tinnunculus + + + Razem 122,5 111,4 100,0
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 41 W grądzie na powierzchni Niemcówka w roku 2009 gniazdowały 32 gatunki ptaków, w łącznym zagęszczeniu 100,3 p./10 ha (tab. 5). Najliczniejsza była zięba Fringilla coelebs 14,5 p./10 ha, której udział w zgrupowaniu wynosił 14,5%. W grupie gatunków dominujących znalazły się ponadto: świstunka Phylloscopus sibilatrix (8,5%), grubodziób Coccothraustes coccothraustes (7,5%), rudzik Erithacus rubecula (6,5%), modraszka Cyanistes caeruleus (5,5%), dzięcioł średni Dendrocopos medius (5,5%), szpak (5,5%), bogatka Parus major (5,0%), kapturka Sylvia atricapilla (5,0%) i kos Turdus merula (5,0%). Większość par szpaka gnieździła się w starych dziuplastych drzewach na skraju lasu. Tabela 5. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych w średniowiekowym grądzie subkontynentalnym Tilio cordatae-carpinetum betuli na powierzchni próbnej Niemcówka Table 5. Number, density and dominance of breeding birds in the middle-aged subcontinental hornbeam forest Tilio cordatae-carpinetum betuli on the Niemcówka plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Fringilla coelebs 29,0 14,5 14,5 2. Phylloscopus sibilatrix 17,0 8,5 8,5 3. Coccothraustes coccothraustes 15,0 7,5 7,5 4. Erithacus rubecula 13,0 6,5 6,5 5. Cyanistes caeruleus 11,0 5,5 5,5 6. Dendrocopos medius 11,0 5,5 5,5 7. Sturnus vulgaris 11,0 5,5 5,5 8. Parus major 10,0 5,0 5,0 9. Sylvia atricapilla 10,0 5,0 5,0 10. Turdus merula 10,0 5,0 5,0 11. Muscicapa striata 8,0 4,0 4,0 12. Turdus philomelos 8,0 4,0 4,0 13. Sitta europaea 6,0 3,0 3,0 14. Anthus trivialis 5,0 2,5 2,5 15. Certhia brachydactyla 5,0 2,5 2,5 16 Columba palumbus 5,0 2,5 2,5 17 Phylloscopus collybita 5,0 2,5 2,5 18. Troglodytes troglodytes 3,0 1,5 1,5 19. Oriolus oriolus 2,5 1,3 1,3 20. Phylloscopus trochilus 2,5 1,3 1,3 21. Certhia familiaris 2,0 1,0 1,0 22. Dendrocopos major 2,0 1,0 1,0 23. Emberiza citrinella 2,0 1,0 1,0 24. Sylvia borin 2,0 1,0 1,0 25. Cuculus canorus 1,0 0,5 0,5 26. Dendrocopos minor 1,0 0,5 0,5 27. Emberiza hortulana 1,0 0,5 0,5
42 28. Chloris chloris 0,5 0,3 0,3 29. Garrulus glandarius 0,5 0,3 0,3 30. Poecile palustris 0,5 0,3 0,3 31. Phasianus colchicus 0,5 0,3 0,3 32. Dryocopus martius + + + Razem 200,0 100,3 100,0 W młodym, zniekształconym grądzie na powierzchni Kopaniny w roku 2009 gniazdowały 34 gatunki ptaków, w łącznym zagęszczeniu 66,6 p./10 ha (tab. 6). Najliczniejsza była zięba 5,9 p./10 ha, której udział w zgrupowaniu wynosił 8,9%. W grupie gatunków dominujących liczebnie znalazły się również: świstunka (7,5%), rudzik (7,1%), pierwiosnek Phylloscopus collybita (6,2%), kapturka (5,7%), bogatka (5,3%) i śpiewak Turdus philomelos (5,3%). Wszystkie pary lęgowe ortolana Emberiza hortulana zasiedlały skraj lasu, łącznie 6 terytoriów, które sklasyfikowano jako 6 x 0,5 pary. Tabela 6. Liczebność, zagęszczenie i dominacja ptaków lęgowych w młodym grądzie subkontynentalnym Tilio cordatae-carpinetum betuli ze znaczną domieszką sosny i osiki na powierzchni próbnej Kopaniny Table 6. Number, density and dominance of breeding birds in the young subcontinental hornbeam forest Tilio cordatae-carpinetum betuli with significant participation of Scots pine and Eurasian aspen on the Kopaniny plot Lp. Gatunek Liczebność Zagęszczenie Dominacja (N par) (par/10 ha) (%) 1. Fringilla coelebs 10,0 5,9 8,9 2. Phylloscopus sibilatrix 8,5 5,0 7,5 3. Erithacus rubecula 8,0 4,7 7,1 4. Phylloscopus collybita 7,0 4,1 6,2 5. Sylvia atricapilla 6,5 3,8 5,7 6. Parus major 6,0 3,5 5,3 7. Turdus philomelos 6,0 3,5 5,3 8. Anthus trivialis 5,5 3,2 4,8 9. Coccothraustes coccothraustes 5,0 2,9 4,4 10. Dendrocopos major 5,0 2,9 4,4 11. Oriolus oriolus 5,0 2,9 4,4 12. Turdus merula 5,0 2,9 4,4 13. Cyanistes caeruleus 4,0 2,4 3,6 14. Sturnus vulgaris 4,0 2,4 3,6 15. Emberiza hortulana 3,0 1,8 2,7 16. Emberiza citrinella 2,5 1,5 2,3 17. Dendrocopos medius 2,0 1,2 1,8 18. Garrulus glandarius 2,0 1,2 1,8
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 43 19. Hippolais icterina 2,0 1,2 1,8 20. Phylloscopus trochilus 2,0 1,2 1,8 21. Sitta europaea 2,0 1,2 1,8 22. Muscicapa striata 1,5 0,9 1,4 23. Chloris chloris 1,0 0,6 0,9 24. Certhia familiaris 1,0 0,6 0,9 25. Columba palumbus 1,0 0,6 0,9 26. Dendrocopos minor 1,0 0,6 0,9 27. Lophophanes cristatus 1,0 0,6 0,9 28. Lullula arborea 1,0 0,6 0,9 29. Periparus ater 1,0 0,6 0,9 30. Phasianus colchicus 1,0 0,6 0,9 31. Poecile montanus 1,0 0,6 0,9 32. Streptopelia turtur 1,0 0,6 0,9 33. Certhia brachydactyla 0,5 0,3 0,5 34. Dryocopus martius + + + Razem 113,0 66,6 100,00 Wyniki liczeń na transektach Ogółem na 41 km transektów przebiegających głównie przez tereny otwarte odnotowano 58 gatunków lęgowych (tab. 7). Gatunkami dominującymi liczebnie były: skowronek (38,6%), pliszka żółta (8,1%), dymówka (7,2%) i potrzeszcz Miliaria calandra (5,6%). Gatunkami o najwyższej frekwencji były: skowronek (100%), pliszka żółta (73,2%), dymówka (73,2%), potrzeszcz (65,9%) i cierniówka (51,2%). Tabela 7. Wyniki zbiorcze liczeń na transektach liniowych Table 7. Summary results of line transects censuses Lp. Gatunek Liczebność N os. Xd śr. N os./1 km Xd max N os./1 km Dominacja (%) Frekwencja na 1 km odcinkach (%) 1. Alauda arvensis 471 11,5 44 38,6 100,0 2. Motacilla flava 99 2,4 8 8,1 73,2 3. Hirundo rustica 88 2,1 12 7,2 73,2 4. Miliaria calandra 68 1,7 6 5,6 65,9 5. Sturnus vulgaris 55 1,3 14 4,5 34,1 6. Carduelis cannabina 49 1,2 8 4,0 43,9 7. Passer montanus 28 0,7 7 2,3 29,3 8. Sylvia communis 27 0,7 3 2,2 51,2 9. Turdus pilaris 25 0,6 4 2,0 39,0
44 10. Carduelis carduelis 25 0,6 8 2,0 29,3 11. Fringilla coelebs 22 0,5 3 1,8 36,6 12. Coturnix coturnix 20 0,5 4 1,6 26,8 13. Passer domesticus 18 0,4 10 1,5 12,2 14. Emberiza citrinella 16 0,4 7 1,3 17,1 15. Turdus merula 16 0,4 3 1,3 24,4 16. Hippolais icterina 16 0,4 2 1,3 34,1 17. Sylvia atricapilla 14 0,3 3 1,1 29,3 18. Lanius collurio 14 0,3 2 1,1 29,3 19. Acrocephalus palustris 11 0,3 2 0,9 24,4 20. Phoenicurus ochruros 10 0,2 2 0,8 19,5 21. Saxicola rubetra 9 0,2 1 0,7 22,0 22. Columba palumbus 9 0,2 3 0,7 12,2 23. Emberiza hortulana 9 0,2 2 0,7 19,5 24. Streptopelia decaocto 8 0,2 2 0,7 17,1 25. Chloris chloris 6 0,1 1 0,5 14,6 26. Motacilla alba 6 0,1 4 0,5 7,3 27. Riparia riparia 6 0,1 6 0,5 2,4 28. Parus major 5 0,1 2 0,4 9,8 29. Ciconia ciconia 5 0,1 3 0,4 4,9 30. Anthus trivialis 4 0,1 2 0,3 7,3 31. Anthus pratensis 4 0,1 2 0,3 4,9 32. Perdix perdix 4 0,1 2 0,3 7,3 33. Pica pica 4 0,1 1 0,3 9,8 34. Buteo buteo 4 0,1 1 0,3 9,8 35. Delichon urbicum 4 0,1 3 0,3 4,9 36. Oriolus oriolus 3 0,1 2 0,2 4,9 37. Oenanthe oenanthe 3 0,1 1 0,2 7,3 38. Vanellus vanellus 3 0,1 2 0,2 4,9 39. Phasianus colchicus 3 0,1 1 0,2 7,3 40. Serinus serinus 3 0,1 1 0,2 7,3 41. Phylloscopus trochilus 2 + 1 0,2 4,9 42. Turdus philomelos 2 + 2 0,2 2,4 43. Cyanistes caeruelus 2 + 1 0,2 4,9 44. Corvus monedula 2 + 2 0,2 2,4 45. Lanius excubitor 2 + 2 0,2 2,4 46. Streptopelia turtur 2 + 2 0,2 2,4 47. Sylvia curruca 2 + 1 0,2 4,9 48. Luscinia luscinia 2 + 1 0,2 4,9 49. Apus apus 2 + 1 0,2 2,4 50. Dendrocopos syriacus 1 + 1 0,1 2,4
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 45 51. Lullula arborea 1 + 1 0,1 2,4 52. Sitta europaea 1 + 1 0,1 2,4 53. Turdus viscivorus 1 + 1 0,1 2,4 54. Muscicapa striata 1 + 1 0,1 2,4 55. Sylvia borin 1 + 1 0,1 2,4 56. Sylvia nisoria 1 + 1 0,1 2,4 57. Luscinia megarhynchos 1 + 1 0,1 2,4 58. Emberiza schoeniclus 1 + 1 0,1 2,4 1221 29,8-100,0 - Dyskusja Badane tereny cechowały się niską różnorodnością gatunkową ptaków, co wynikało głównie ze słabo rozwiniętej sieci cieków wodnych, znikomej liczby zbiorników, a ponadto niewielkiej lesistości i małego zróżnicowania siedliskowego lasów. Z badań wykonanych pod Tarnowem wynikało, że w skali krajobrazu siedliska wodne i leśne miały największy wpływ na różnorodność gatunkową ptaków (Skórka et al. 2006). Na powierzchni Okalina, zdominowanej przez pola uprawne, pozbawionej siedlisk wodnych oraz drzew i krzewów, odnotowano zaledwie 6 gatunków lęgowych, a w zgrupowaniu dominowały gatunki silnie związane z terenami otwartymi: skowronek i pliszka żółta, których łączny udział stanowił aż 83,9%. Na powierzchni Tudorów, również zdominowanej przez uprawy rolne, ale z wilgotnymi obniżeniami terenu oraz kępami drzew i krzewów, odnotowano 16 gatunków. Dominowały: skowronek, cierniówka, łozówka, pliszka żółta i trznadel, których udział w zgrupowaniu wynosił 72,9%. Gatunki związane z terenami otwartymi stanowiły 40,5%, a z ekotonem zadrzewień i terenów otwartych 32,4%. Zagęszczenie ogólne zespołu ptaków na powierzchni Tudorów (18,5 p./10 ha) było zbliżone do maksymalnych wyników uzyskanych pod Kańczugą na Podkarpaciu (11,0-18,7 p./10 ha) (Hordowski 2012) i znacznie wyższe niż pod Nowogardem na Pomorzu Zachodnim (10,4-12,7 p./10 ha) (Jasiński & Wysocki 2007). Natomiast zagęszczenie ogólne na powierzchni Okalina (13,9 p./10 ha) było zbliżone do wyżej przytaczanych wyników. Zagęszczenia najliczniejszego gatunku skowronka na powierzchni Tudorów (5,5 p./10 ha), były zbliżone do wyników uzyskanych pod Kańczugą na Podkarpaciu (4,3-6,3 p./10 ha) (Hordowski 2012) oraz pod Nowogardem na Pomorzu Zachodnim (4,7-5,5 p./10 ha) (Jasiński & Wysocki 2007). Natomiast zagęszczenie na powierzchni Okalina (8,9 p./10 ha) było wyższe niż na porównywanych powierzchniach, jak również od wyników uzyskanych w Wielkopolsce, na Ziemi Lubuskiej i Śląsku (0,2-8,7 p./10 ha) (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Łączne zagęszczenie ptaków w zabudowie wiejskiej na powierzchni Jagnin - 111,4 p./10 ha (tab. 4), było znacznie niższe niż w każdej z pięciu wsi na Równinie Bielskiej, gdzie wahało się od 179,0 do 195,3 p./10 ha (Pugacewicz 2000). Porównywane wyniki dzieli jednakże blisko piętnaście lat. W tym czasie mogły zajść zmiany wpływające na liczebność przynajmniej niektórych gatunków. Szczególnie zwraca uwagę dysproporcja w zagęszczeniach wróbla. Na powierzchni Jagnin gatunek ten występował w zagęszczeniu 14,5 p./10 ha (tab. 4) i nie był najliczniejszy, w przeciwieństwie do powierzchni z Podlasia, gdzie występował w zagęszczeniach: 22,9-52,1 p./10 ha i niemal w każdej wsi był najliczniejszy (Pugacewicz 2000). Zagęszczenie dymówki na powierzchni Jag-
46 nin 12,7 p./10 ha było niemal dwukrotnie niższe niż średnie dla sześciu wsi Pogórza Szydłowskiego na Wyżynie Kieleckiej 23,4 p./10 ha (Wachecki et al. 2012) i niemal trzykrotnie niższe niż średnie dla pięciu wsi Równiny Bielskiej 33,3 p./10 ha (Pugacewicz 2000). Zagęszczenie oknówki na powierzchni Jagnin wynosiło zaledwie 3,6 p./10 ha i było znacznie niższe w porównaniu do zagęszczenia średniego 15,0 p./10 ha (najniższe 5,4 p./10 ha) w sześciu wsiach Pogórza Szydłowskiego (Wachecki et al. 2012). Ogólnie niska liczebność jaskółek na badanym terenie mogła wynikać ze znikomego udziału środowisk hydrogenicznych, które wpływają korzystnie na warunki żerowiskowe i możliwość budowania gniazd (Cramp 1988). Ponadto duże znaczenie dla dymówki mógł mieć niewielki udział otwartych obór, stajni, chlewni, stanowiących dogodne miejsca do zakładania gniazd. Na tym terenie, ze względu na znikomy udział łąk, hodowla zwierząt jest słabo rozwinięta. Zagęszczenie makolągwy na powierzchni Jagnin 11,8 p./10 ha, było wysokie w skali kraju (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Wiązało się to z dużą liczbą dogodnych miejsc lęgowych w iglastych krzewach (żywotniki Thuja sp., świerki Picea sp.), licznie występujących w przydomowych ogrodach. Dla porównania w czterech wsiach na Równinie Bielskiej zagęszczenie tego gatunku wahało się od 4,4 do 6,2 p./10 ha, a jedynie na powierzchni Wygoda było wyższe i wynosiło 15,6 p./10 ha (Pugacewicz 2000). Zagęszczenie łączne zespołu ptaków lęgowych średniowiekowego grądu na powierzchni Niemcówka 100,3 p./10 ha (tab. 5) było wyraźnie niższe niż w starszym tego typu siedlisku w dolinie Bystrzycy koło Wrocławia 164,1 p./10 ha (Jakubiec & Wuczyński 2013) i nieco wyższe niż w starszych drzewostanach w rezerwatach przyrody Konewka i Spała w Spalskim Parku Krajobrazowym, gdzie odnotowano odpowiednio: 75,7 p./10 ha i 88,3 p./10 ha (Topolski 2002). Na powierzchni Niemcówka relatywnie wysokie zagęszczenia na tle kraju osiągały: zięba 14,5 p./10 ha, grubodziób 7,5 p./10 ha i dzięcioł średni 5,5 p./10 ha (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W zniekształconym przez podsadzanie sosny i osiki, młodszym grądzie na powierzchni Kopaniny zagęszczenie zespołu ptaków lęgowych było niższe niż w grądzie na powierzchni Niemcówka i wynosiło 66,6 p./10 ha (tab. 6). Na 41 kilometrach transektów przebiegających głównie przez tereny rolnicze powiatu opatowskiego, stwierdzono jedynie 58 gatunków lęgowych, w tym zaledwie 6 związanych z siedliskami wilgotnymi: bocian biały Ciconia ciconia, czajka Vanellus vanellus, świergotek łąkowy Anthus pratensis, łozówka i potrzos Emberiza schoeniclus. Gatunki te występowały na 5% odcinków, jedynie łozówka na 24,2% odcinków. Prawdopodobnie wynikało to z jej dużej plastyczności siedliskowej i zdolności do zasiedlania nawet bardzo małych enklaw odpowiednich siedlisk (Cramp 1992). Wśród dominantów najczęstszymi gatunkami były: skowronek (Xd śr.=11,5 os./1 km, frekwencja 100%) i pliszka żółta (Xd śr.=2,4 os/1 km, frekwencja 73,2%), a następnie dymówka (Xd śr.=2,1 os./1 km, frekwencja 73,2%) i potrzeszcz (Xd śr.=1,7 os./1 km, frekwencja 65,9%). Zwracają uwagę niskie zagęszczenia i niska częstość stwierdzeń trznadla (Xd śr.=0,4 os./1 km, frekwencja 17,1%), który był mniej rozpowszechniony od ortolana (frekwencja 19,5%). Wynikało to najprawdopodobniej z niskiej lesistości terenu. Pomimo niewielkiego udziału zadrzewień i krzewów, cierniówka występowała aż na 51,2 % odcinków. Oprócz większych skupisk drzew i krzewów, gatunek ten stwierdzany był na pojedynczych krzewach oraz w rzepaku. Z literatury znane są przypadki zasiedlania przez cierniówkę bardzo małych enklaw odpowiednich dla tego gatunku siedlisk (Sell & Odderskaer 1990) oraz gniazdowania w bylinach i rzepaku (Tryjanowski 1999; Szymański 2010).
NATURALIA 2 (2013) 2014: 32-48 47 Na podkreślenie zasługuje występowanie na terenach rolniczych w powiecie opatowskim gatunków nielicznie gniazdujących w Polsce, do których należą: bocian biały Ciconia ciconia, dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus, przepiórka Coturnix coturnix, turkawka Streptopelia turtur, jarzębatka Sylvia nisoria i ortolan. Dziękuję recenzentom i Ludwikowi Maksalonowi za cenne uwagi do wstępnej wersji tekstu oraz Bogusławowi Sępiołowi za pomoc w klasyfikacji siedlisk oraz za sporządzenie uzupełniającej dokumentacji fotograficznej. Piśmiennictwo Cramp S. 1988. The Birds of the Western Palearctic. Vol. V. Oxford University Press. Cramp S. 1992. The Birds of the Western Palearctic. Vol. VI. Oxford University Press. Fijewski Z. 1997. Awifauna lęgowa rezerwatu Świnia Góra. Kulon 2: 195-199. Fuller R.J., Gregory R.D., Gibbons D.W., Marchant J.H., Wilson J.D., Baillie S.R., Carter N. 1995. Population declines and range contractions among lowland farmland birds in Britain. Conserv. Biol. 9: 1425 1441. Jakubiec Z., Wuczyński A. 2013. Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy. Przyroda Sudetów 16: 131-138. Jasiński M., Wysocki D. 2007. Awifauna lęgowa krajobrazu rolniczego okolic Nowogardu (Pomorze Zachodnie). Not. Orn. 48: 183-192. Kiczor B. 2013. Gleby. W: Janiszewska M. (red.). Stan środowiska w woj. świętokrzyskim w latach 2011-2012. Raport. IOŚ, WIOŚ w Kielcach. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kielce. Hordowski J. 2012. Zespół ptaków lęgowych krajobrazu rolniczego w okolicach Kańczugi. Ptaki Podkarpacia 12: 85-91. Kondracki J. 2009. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Markowski J. 1995. Awifauna lęgowa rezerwatów w Puszczy Pilickiej. Acta Univ. Lodz. 4: 3-27. Osicki T. 1979. Awifauna okolic Przedborza nad Pilicą ze szczególnym uwzględnieniem torfowiska Piskorzeniec. Praca magisterska. WSP, Kielce. Polak M. 1996. Zgrupowanie ptaków lęgowych Góry Wierzejskiej koło Kielc. Kulon 1: 21-24. Pugacewicz E. 2000. Awifauna lęgowa krajobrazu rolniczego Równiny Bielskiej. Not. Orn. 41, 1: 1-28. Robertson J., Berg A. 1992. Status and population changes of farmland birds in southern Sweden. Ornis Svecica 2: 119 130. Sell H., Odderskaer P. 1990. The breeding biology of the Whitethroat Sylvia communis in Danish hedges. Dansk. Orn. For. Tidsskr. 84: 21-29. Skórka P., Martyka R., Wójcik J. D. 2006. Species richness of breeding birds at a landscape scale which habitat is the most important? Acta Ornithologica 41: 49-54. Szymański P. 2010. Liczebność i rozmieszczenie cierniówki Sylvia communis w krajobrazie rolniczym południowo-zachodniej Wielkopolski w latach 1998-2008. Ornis Polonica 51: 14-20. Tomiałojć L. 1980a. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33-54. Tomiałojć L. 1980b. Podstawowe informacje o sposobie prowadzenia cenzusów z zastosowaniem kombinowanej metody kartograficznej. Not. Orn. 21: 55-62. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Topolski D. 2002. Awifauna lęgowa rezerwatów Spalskiego Parku Krajobrazowego. Kulon 1-2: 3-22.
48 Tryjanowski P. 1999. Effect of habitat diversity on breeding birds: comparison of farmland bird community in the region of Wielkopolska (W. Poland) with relevant data from other European studies. Pol. J. Ecol. 47: 153-174. Tryjanowski P., Dajdok Z., Kujawa K., Kałuski T., Mrówczyński M. 2011. Zagrożenia różnorodności biologicznej w krajobrazie rolniczym: czy badania wykonywane w Europie Zachodniej pozwalają na poprawną diagnozę w Polsce? Polish Journal of Agronomy 7: 113-119. Wachecki M., Wąsik P., Wysocki G. 2012. Zagęszczenia dymówki Hirundo rustica i oknówki Delichon urbicum na Pogórzu Szydłowskim (Wyżyna Kielecka). Naturalia 1: 112-115. Wilniewczyc P. 2002. Wyniki badań ilościowych awifauny lęgowej Świętokrzyskiego Parku Narodowego metodą transektu liniowego. Kulon 7: 23-32. Piotr Wilniewczyc Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody 25-501 Kielce, ul. Sienkiewicza 68 e-mail: piotr.wilniewczyc@gmail.com Summary: Quantitative research of breeding avifauna was conducted in 2009 and 2011 on five sample plots and three line transects in the Opatów District. The characteristic feature of the research area was a high proportion of fertile soil, connected with the presence of loess deposits. The dominating form of land use was an intensive agricultural production. The total breeding birds densities on arable land amounted to 13.9-18.5 pairs/10 ha, in villages 111.4 pairs/10 ha, and in forests 66.6-100.3 pairs/10 ha. Densities of Eurasian Skylark Alauda arvensis (8.9 pairs/10 ha), Common Linnet Carduelis cannabina (11.8 pairs/10 ha), Common Chaffinch Fringilla coelebs (14.5 pairs/10 ha), Hawfinch Coccothraustes coccothraustes (7.5 pairs/10 ha) and Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius (5.5 pairs/10 ha) were high at a national scale. The species diversity was low, mainly due to the low diversity of habitats in the research area, in particular a marginal share of water habitats, as well as small area and low diversity of forest habitats.