Ewelina LITWINOWICZ BŁASZCZYK * KIERUNKI I ZASADNOŚĆ UDZIELANIA POMOCY PUBLICZNEJ DLA MAŁYCH i ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Streszczenie Wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw oparte jest na przekonaniu, iŝ konieczne jest dąŝenie do zachowania zrównowaŝonej struktury małych, średnich i duŝych przedsiębiorstw w gospodarce, gdyŝ stanowi ona gwarancję konkurencyjności, wzrostu gospodarczego oraz postępu technologicznego, a takŝe wpływa równieŝ na zmniejszeniu deficytu budŝetowego kaŝdego z państw członkowskich. Całkowity brak ingerencji w procesy gospodarcze sprzyja powstaniu tendencji, które poprzez wzrost i koncentrację (fuzje wielkich przedsiębiorstw) oraz wyniszczenie słabszej konkurencji (mniejszych przedsiębiorstw) prowadzą do powstanie struktur monopolistycznych ze wszystkimi ich niepoŝądanymi skutkami. 1. Wstęp Pojęcie pomocy publicznej najtrafniej określana jest przez definicję S. Dudzika [1]. Powiada on, Ŝe pomoc publiczna to róŝnego rodzaju formy wsparcia udzielane przedsiębiorstwom oraz gałęziom gospodarki poprzez róŝne instytucje (organy) państwowe. Zgodnie z Jego definicją...pomoc publiczna polega na podejmowaniu działań lub przedsięwzięć finansowych przez organy władzy publicznej z zasobów państwowych, wspierających ekonomiczną działalność określonych przedsiębiorstw, sektorów gospodarki, regionów lub wytwarzanie określonych produktów. Na podstawie art. 87 ust. 1 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) moŝna uznać, iŝ pomocą publiczną jest wsparcie udzielane przedsiębiorstwu, o ile jednocześnie spełnione są następujące warunki: jest przyznawane przez Państwo lub pochodzi ze środków państwowych, udzielane jest na warunkach korzystniejszych niŝ oferowane na rynku, ma charakter selektywny (uprzywilejowuje określone przedsiębiorstwo lub przedsiębiorstwa albo produkcję określonych towarów), grozi zakłóceniem lub zakłóca konkurencję oraz wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi UE. * mgr Ewelina Litwinowicz Błaszczyk, Politechnika Wrocławska, ewelina.litwinowicz@pwr.wroc.pl
Kierunki i zasadność udzielania pomocy publicznej 141 W prawie wspólnotowym istnieje generalny zakaz udzielania przedsiębiorcom przez państwo lub ze źródeł państwowych pomocy w jakiejkolwiek formie, która zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji oraz jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim narusza wymianę handlową pomiędzy krajami członkowskimi. Zakaz ten zawarty jest równieŝ w art. 87 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE). Jednak od tej zasady istnieją oczywiście odstępstwa. Unia Europejska dopuszcza sytuacje, w których poŝądane jest by państwo wspierało mechanizm wolnorynkowy i wpływało na decyzje uczestników obrotu gospodarczego. Musi jednak istnieć interes publiczny, aby państwo mogło wpływać na efektywność gospodarowania poszczególnych przedsiębiorców. Celem artykułu jest przedstawienie konieczności wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz kierunki udzielania pomocy publicznej w krajach członkowskich Unii Europejskiej, w tym takŝe Polski, a takŝe ukazanie, Ŝe pomoc publiczna skierowana do tych właśnie podmiotów pozostaje w zgodzie z czterema zasadami, jakimi kieruje się Unia Europejska: przejrzystości (łatwość skontrolowania i oszacowania wysokości pomocy), subsydiarności (rozwiązywanie problemów przez organy wspólnotowe dopiero w razie bezskuteczności działania organów państw członkowskich), spójności (dąŝenie do wyrównywania poziomu Ŝycia pomiędzy krajami Unii Europejskiej i regionami Europy), proporcjonalności (dostosowanie wielkości i zakresu pomocy do rangi problemu). 2. Sektor MSP jako siła napędowa współczesnej gospodarki W dzisiejszych czasach pomimo coraz silniej ukierunkowanych procesów globalizacji i dominacji korporacji transnarodowych, małe i średnie przedsiębiorstwa są postrzegane jako jeden z najwaŝniejszych elementów gospodarki. Sektor MSP stanowi siłę napędową współczesnej gospodarki niezaleŝnie od kraju czy teŝ przyjętego modelu systemu gospodarczego. Za miarę rozwoju gospodarki oraz stan jej kondycji uwaŝa się liczbę i potencjał małych i średnich przedsiębiorstw. JeŜeli mówimy o przedsiębiorstwie średnim to mamy na myśli takie przedsiębiorstwo, które spełnia następujące kryteria: zatrudnia mniej niŝ 250 osób, osiąga roczny obrót w wysokości do maks. 40 mln lub suma jego bilansu rocznego wynosi maks. 27 mln oraz jest niezaleŝne. Przedsiębiorstwem małym nazywamy takie przedsiębiorstwo, które zatrudnia mniej niŝ 50 osób, osiąga roczny obrót w wysokości do maks. 7 mln albo suma jego bilansu rocznego wynosi maks. 5 mln oraz jest niezaleŝne. Małe przedsiębiorstwa odgrywają kluczową rolę w gospodarce Unii Europejskiej. Około 25 milionów małych i średnich przedsiębiorstw stanowi prawie
142 Ewelina Litwinowicz - Błaszczyk 99% wszystkich podmiotów gospodarczych, zatrudniających prawie 95 milionów ludzi, co stanowi około 55% wszystkich miejsc w sektorze prywatnym. Charakterystyczną cechą sektora MSP jest dynamiczne podejście do otoczenia, w którym funkcjonują jego podmioty. Zysk, jaki osiągają jego podmioty bardzo często nie jest związany z ekonomią skali produkcji, lecz z ciągłym poszukiwaniu okazji czy teŝ nisz rynkowych. Dzięki temu udaje im się uniknąć zagroŝeń ze strony duŝych przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa generują duŝo więcej miejsc pracy niŝ duŝe przedsiębiorstwa. Stanowią one duŝo pewniejsze miejsca pracy. Choćby dlatego, Ŝe nie zmieniają swojej lokalizacji, np. tylko i wyłącznie ze względu na zwiększenie opłacalności przedsięwzięcia. Poza tym, w okresie recesji starają się utrzymać stałą liczbę pracowników. Ich zamknięcie stanowi zawsze ostateczność, po którą sięga się jedynie wtedy, gdy ich dalsze funkcjonowanie stanowi zagroŝenie egzystencji właściciela i jego rodziny. Koszt zorganizowania jednego miejsca pracy w MSP jest niŝszy niŝ w duŝych przedsiębiorstwach. Ze względu na zakres działalności i rynek zbytu, rzadko ulegają wpływom i wahaniom światowej koniunktury. To te przedsiębiorstwa są podstawowymi dostawcami półfabrykatów, półproduktów, części maszyn i urządzeń, czy teŝ są wykonawcami specjalistycznych usług dla duŝych przedsiębiorstw. To one głównie zaspakajają zindywidualizowany popyt przy pomocy zindywidualizowanej podaŝy. Ograniczają równieŝ tendencje monopolistyczne w gospodarce. Niestety, ze względu na niewielki potencjał poszczególnych podmiotów z sektora MSP, napotykają one na wiele ograniczeń, które powstrzymują ich funkcjonowanie i rozwój. W literaturze przedmiotu ograniczenia te określa się mianem barier. Pojawiają się one na kaŝdym etapie funkcjonowania przedsiębiorstwa. W momencie zakładania firmy barierami tymi są na ogół: niejasność przepisów prawnych, zła koniunktura, korupcja, nieudolność i niekompetencja urzędników, niewystarczający popyt, wysokie koszty inwestycji, licencje czy tez prawa patentowe. W momencie funkcjonowania na rynku przedsiębiorstwa napotykają równieŝ na wiele utrudnień. Jednym z nich jest niewłaściwe zarządzanie. Ich właściciele rzadko posiadają specjalistyczną wiedzę i przygotowanie z zakresu zarządzania. Są one kierowane zwykle w sposób patriarchalny i scentralizowany, nie są stosowane odpowiednie techniki zarządzania. Właściciele przedsiębiorstw, które stanowią często cały dorobek ich Ŝycia, nie są skłonni do ryzyka, preferując raczej pasywne postawy wobec otoczenia. Kolejne ograniczenia to ograniczenia finansowe. Większość małych przedsiębiorstw jest niedofinansowanych, cierpią one na chroniczny niedobór kapitału obrotowego, a takŝe mają duŝe problemy z przepływem pieniędzy. W fazie startu swoją działalność finansują głównie przy pomocy środków swoich właścicieli, ich rodzin, czy teŝ przyjaciół a naleŝy się domyślać, Ŝe są to raczej ograniczone zasoby. Wraz z ich rozwojem wzrasta, co prawda szansa na ubieganie się o kredyt bankowy, jednak dla wielu firm pozyskanie zewnętrznego źródła finansowania stanowi duŝe wyzwanie. Główną przyczyną takiej sytuacji jest to, Ŝe
Kierunki i zasadność udzielania pomocy publicznej 143 firmy te posiadają niską zdolność akumulacyjną, co oznacza, Ŝe nie posiadają one gwarancji zwrotu zainwestowanego kapitału. Wysokie koszty funkcjonowania, a co się z tym wiąŝe niski poziom rentowności nie sprzyja równieŝ akumulacji środków finansowych. Czasami nawet sami przedsiębiorcy rezygnują z ubiegania się o kredyt. Dzieje się tak przede wszystkim z powodu wysokich kosztów pozyskania kapitału z sektora bankowego, wymaganych wysokich poręczeń i zabezpieczeń, jak równieŝ skomplikowanych i czasochłonnych procedur bankowych. Osłabienie finansowe podmiotów z sektora MSP moŝe prowadzić do konieczności zawierania przez nie niekorzystnych dla siebie warunków transakcji z dostawcami, odbiorcami czy nawet silniejszymi konkurentami. Prowadzić moŝe równieŝ do tzw.,,zatorów płatniczych i funkcjonowania na progu utraty płynności finansowej. Kiedy mówimy o barierach nie moŝna zapomnieć o barierze popytu. Rynek oczywiście sam, w sposób jak najbardziej naturalny, wynikający z istoty gospodarki rynkowej ogranicza rozwój podmiotów, w tym takŝe tych z sektora MSP. Jest ona bardziej widoczna w okresie recesji gospodarczej i zdaje się zanikać w czasach jej dobrej koniunktury. Podmioty z sektora MSP działają głównie na rynkach lokalnych, rzadziej obejmują swoim zasięgiem obszar kraju, niewielu z nich udaje się znaleźć odbiorców na rynkach międzynarodowych. Ponadto mają one ograniczony wpływ na swoje otoczenie, a w konsekwencji stanowią słabszą pozycje przetargową w stosunku do dostawców, nabywców czy producentów wyrobów lub substytutów. Są teŝ bardziej podatne na oddziaływanie sił konkurencyjnych. Nie mają one Ŝadnego wpływu na zachodzące we współczesnym świecie procesy gospodarcze takie jak: globalizacja, internacjonalizacja czy integracja, są one ich wyłącznymi biorcami. 3. Pomoc publiczna skierowana do sektora MSP w Polsce oraz kierunki jej udzielania w latach 2007 2013 Członkostwo Polski w strukturach Unii Europejskiej oraz rosnąca konkurencja na rynkach międzynarodowych wymusza na polskiej gospodarce poprawę efektywności ekonomicznej oraz sprawność działania. DuŜą rolę na tym polu ma do odegrania odpowiednio adresowana pomoc publiczna. Ma ona ułatwić przezwycięŝanie barier występujących w działaniu podmiotów gospodarczych, a w konsekwencji stymulować wzrost ich konkurencyjności. W 2004 r. udział MSP w wytwarzaniu PKB osiągnął 47,9%. Jednocześnie sektor ten zatrudniał ponad 68% ogółu pracujących. Cechą charakterystyczną przedsiębiorstw działających w Polsce, jest dominacja mikroprzedsiębiorstw, zatrudniających do 9 osób (w Polsce - 95,1% ogółu firm). Udział firm małych (10-49 pracowników) wynosi 4,0%, średnich firm (50-249 pracowników) ok.
144 Ewelina Litwinowicz - Błaszczyk 0,8%, a firm duŝych (250 i więcej pracowników) 0,1%. Jednak polskie przedsiębiorstwa działają w mniej korzystnym otoczeniu i są znacznie słabsze od działających w UE-15, zarówno pod względem kapitałowym, jak i skali prowadzonej działalności oraz uzyskiwanej wartości dodanej. Sektor MSP generuje około 45% nakładów inwestycyjnych. Niestety głównym źródłem finansowania inwestycji dla firm z sektora MSP są środki własne. O słabości polskiego sektora MSP świadczy takŝe ich pozycja w handlu zagranicznym. Mimo Ŝe dynamika eksportu MSP na przestrzeni lat 2002-2006 jest zbieŝna z dynamiką całego polskiego eksportu i wykazuje tendencję wzrostową, to sam wzrost eksportu ma związek z silną pozycją eksportową przedsiębiorstw duŝych. Eksport polskich MSP charakteryzuje niski udział dóbr wysoko przetworzonych czy dóbr z dziedziny zaawansowanych technologii. Około 70% całego eksportu MSP to działalność produkcyjna, czyli przemysł przetwórczy, a ok. 25 % to działalność handlowa. Innowacyjność polskiej gospodarki pozostaje nadal stosunkowo niska. Utrzymują się bariery utrudniające przedsiębiorcom, w tym szczególnie z sektora MSP, wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań. Zaliczyć do nich nale- Ŝy przede wszystkim wysokie koszty opracowania i wdroŝenia innowacji, znacznie przekraczające moŝliwości kapitałowe większości przedsiębiorców oraz słabo rozwinięta infrastruktura komercjalizacji nauki i techniki, co powoduje, Ŝe inwestowanie w nowe technologie i tworzenie nowych firm opartych na tych technologiach jest związane ze zbyt wysokim ryzykiem. Rząd w latach 2004-2005 przeznaczył na wsparcie sektora MSP 1339,6 mln złotych. Ponadto w 2004 r. przedsiębiorcy uzyskali dostęp do funduszy strukturalnych, co zwiększyło pulę środków na wsparcie MSP. W ramach oferowanego wsparcia z funduszy strukturalnych małe i średnie przedsiębiorstwa mogły starać się o środki finansowe na zwiększanie innowacyjności, nowe inwestycje, zwiększanie zatrudnienia, osiąganie standardów UE w zakresie ochrony środowiska, na uzyskanie dostępu do wysokiej jakości zewnętrznych usług doradczych świadczonych przez wyspecjalizowane podmioty (instytucje otoczenia biznesu). Wsparcie dla sektora MSP udzielane było głównie przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) we współpracy z Regionalnymi Instytucjami Finansującymi (RIF), a takŝe przez Federację Stowarzyszeń Naukowo- Technicznych Naczelnej Organizacji Technicznej (FSNT-NOT). Uzyskane efekty: Stworzenie w ramach KSU 197 Punktów Konsultacyjnych miejsc gdzie właściciele podmiotów z sektora MSP otrzymali bezpłatne informacje związane z administracyjno-prawnymi aspektami prowadzenia działalności gospodarczej, zarządzaniem firmą, zasad przygotowywania wniosków o pomoc publiczną (w tym z programów wsparcia), pozyskaniem zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębiorstw. Ministerstwo Gospodarki podaje, Ŝe z ich usług skorzystało ok. 77 tys. przedsiębiorstw,
Kierunki i zasadność udzielania pomocy publicznej 145 Zakończenie przez PARP realizacji dwóch programów pomocowych finansowanych ze środków przedakcesyjnych Phare 2002 i 2003 Program Sektorowy MSP i Innowacyjność, mających na celu wzrost konkurencyjności sektora MSP oraz zdolności innowacyjnych w sektorze produkcyjnym i usługach. W ramach tych programów współfinansowano koszty usług doradczych świadczonych przez akredytowanych konsultantów oraz dotacje inwestycyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw. Dotację inwestycyjną otrzymało 1.075 przedsiębiorców na łączną kwotę ponad 22,8 miliona euro. Natomiast dotację na usługi doradcze otrzymało 1.239 przedsiębiorców, na kwotę ogółem blisko 3,9 miliona Euro. W ramach realizacji programu Kapitał dla przedsiębiorczych i budowy systemu funduszy poręczeniowych i poŝyczkowych dla małych i średnich przedsiębiorstw, łączna kwota udzielonych poŝyczek i poręczeń w ramach ww. funduszy to 170 mln zł i skorzystało z nich ok. 10 tys. przedsiębiorców. Realizowano działanie w ramach SPO WKP Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez doradztwo. Do końca grudnia 2006 r. zawartych zostało 2 186 umów na łączną kwotę 63,9 mln zł. Doradztwo obejmowało następujące zagadnienia: doradztwo w zakresie jakości, doradztwo w zakresie innowacji i nowych technologii, doradztwo w zakresie zasad prowadzenia przedsiębiorstwa na terytorium UE, doradztwo w zakresie wprowadzania przez przedsiębiorców produktów na nowe rynki zagraniczne, doradztwa w zakresie tworzenia sieci kooperacyjnych przedsiębiorstw, doradztwa w zakresie łączenia się przedsiębiorstw oraz doradztwa w zakresie pozyskiwania zewnętrznego finansowania na rozwój działalności. Realizowano działanie w ramach SPO WKP Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje. Od początku realizacji programu PARP zawarła 2779 umów o dofinansowanie na łączną kwotę 1 602,1 mln zł. Projekty rekomendowane do wsparcia dotyczyły: inwestycji w zakresie przetwórstwa przemysłowego, inwestycji w zakresie budownictwa, inwestycji w zakresie handlu, inwestycji w zakresie usług, inwestycji w innych obszarach. Przedsiębiorcy otrzymali dofinansowanie kosztów organizacji seminariów, konferencji, prezentacji i innych imprez promocyjnych. Ministerstwo Gospodarki szacuje, Ŝe na ten cel zostało przeznaczonych ok. 17 mln złotych. Pomocą objętych zostało równieŝ 278 mikroprzedsiębiorstw w ramach jednego z działań ZPOR Mikroprzedsiębiorstwa. Łączna kwota udzielonej pomocy to ok. 64 mln zł. W 2006 roku w Polsce funkcjonowało 14 specjalnych stref ekonomicznych. Do końca 2006 roku Ministerstwo Gospodarki szacuje, Ŝe w specjalnych strefach ekonomicznych została udzielona pomoc
146 Ewelina Litwinowicz - Błaszczyk w wysokości ok. 2,6 mld zł (naleŝy jednak pamiętać, Ŝe pomoc ta w duŝej mierze została skierowana do duŝych przedsiębiorstw). W latach 2007-2013 pomoc publiczna udzielana będzie przede wszystkim w ramach programów operacyjnych. Koncentrować się będzie na celach horyzontalnych pobudzających innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw. Programy operacyjne, z których będą mogły korzystać podmioty z sektora MSP to: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL), Regionalne Programy Operacyjne (RPO). W ramach PO IG na rozwój MSP ma zostać przekazane 210 mln Euro. Planowane rezultaty, które powinny zostać osiągnięte w związku z udzielaną pomocą to: większy udział prac B+R powiązanych z potrzebami przedsiębiorców, wzrost innowacyjności przedsiębiorców, zwiększenie udziału inwestycji kapitałowych w innowacyjne przedsięwzięcia spółek, przede wszystkim w początkowych ich etapach, wzmocnienie systemu podmiotów oferujących zewnętrzne wsparcie finansowe i doradztwo dla przedsiębiorców, wzrost finansowania inwestycji MSP kapitałem prywatnym, wzrost nowoutworzonych miejsc pracy, wzrost wartości sprzedaŝy na Jednolitym Rynku Europejskim. W ramach PO KL na rozwój MSP ma zostać przekazane 132,5 mln Euro. Planowane rezultaty, które powinny zostać osiągnięte w związku z udzielaną pomocą to: wzrost liczby osób zatrudnionych w sektorze MSP podnoszących swoje kwalifikacje zawodowe, wzrost poziomu zatrudnienia w sektorze MSP we wszystkich grupach wiekowych, wzrost poziomu zatrudnienia w sektorze MSP kobiet oraz osób niepełnosprawnych. W ramach RPO spodziewa się, Ŝe pomoc skierowana do sektora MSP przyczyni się do: wzrostu nowoutworzonych miejsc pracy, wzrostu liczby osób podnoszących kwalifikacje zawodowe, wzrostu liczby przedsiębiorców, wzrostu innowacyjności przedsiębiorców, zwiększenia dostępu do informacji i doradztwa.
Kierunki i zasadność udzielania pomocy publicznej 147 4. Podsumowanie Analizując kierunki pomocy dla MSP naleŝy stwierdzić, Ŝe polityka Unii Europejskiej wobec tych podmiotów wpisuje się w główny cel przyjętej w 2000 r. w Lizbonie Strategii Lizbońskiej, a mianowicie zbudowanie najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki na świecie, zdolnej do trwałego rozwoju, tworzącej większą liczbę lepszych miejsc pracy oraz charakteryzującą się większą spójnością społeczno-ekonomiczną. Dzięki programom pomocowym i udzielanej za ich pośrednictwem pomocy publicznej, stanowiącej swoisty impuls finansowo doradczy małe i średnie przedsiębiorstwa odnoszą wiele korzyści. Poprawie ulegają ogólne warunki funkcjonowania przedsiębiorstw dzięki łatwiejszemu i częstszemu dostępowi do zewnętrznych źródeł doradczych, które wpływają na pozyskanie wiedzy niezbędnej do wzrostu innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Następuje wzmocnienie współpracy pomiędzy przedsiębiorcami a sferą naukowo badawczą. Ponadto wyraźnie zwiększa się poziom inwestycji w badanym sektorze przedsiębiorstw. Podmioty te zmieniają profil działalności na produkcję wyrobów nowych, związanych z nowoczesnymi technologiami. Wzrastają nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska, zwiększeniu ulega rentowność małych i średnich przedsiębiorstw, oŝywia się współpraca transgraniczna pomiędzy poszczególnymi podmiotami. Unijne regulacje dotyczące pomocy publicznej podlegają ewolucji, wynikającej z dostosowania się do nowych warunków funkcjonowania Wspólnoty i sytuacji na rynku światowym. Wprowadzane zmiany mają przede wszystkim na celu maksymalne ograniczenie negatywnego wpływu pomocy publicznej na konkurencję. Abstract The small and medium - sized enterprises seem to be power of free market economy. After years in which dominated ideas that only internationalization and concentration of big companies would cause economic growth you can find a lot of proofs which confirm that small and medium sized enterprises determine economic development. The European Comission has developed and implement a range of measures specifically to assist small and medium sized enterprises in Europe. These politicise are aimed at creating the conditions in which small firm created and can have successes. The Comission new strategy for small and medium sized enterprises aims to apply THINK SMALL FIRST, principle to make the business environment easier for small and medium sized enterprises for reducing their administrative costs, simplifying and speeding up the procedures they need to undertake, improving their access to market and making it easier for them to be more competitive.
148 Ewelina Litwinowicz - Błaszczyk Bibliografia: [1] Dudziak S., Pomoc państwa dla przedsiębiorstw publicznych w prawie Wspólnoty Europejskiej. Między neutralnością a zaangaŝowaniem, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002. [2] Grosse T. G., Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy, przykład Grecji, Irlandii, Włoch i wnioski dla Polski, Warszawa 2000, B. Piasecki, Warunki funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i w wybranych krajach UE, Warszawa 1999. [3] Lisowski O., Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce i Unii Europejskiej, Poznań 1998. [4] Grabowski M., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Małe i średnie przedsiębiorstwa w wybranych krajach europejskich, Warszawa 2001. [5] System pomocy publicznej dla MSP w Polsce zapotrzebowanie małych i średnich przedsiębiorstw na pomoc publiczną, PARP, Warszawa 2004. Recenzent: prof. Zofia Wilimowska