MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI Działania na rzecz stabilności i rozwoju (wersja robocza) Warszawa, styczeń 2009 r.
I. Przejawy spowolnienia gospodarczego i jego oznaki w gospodarce żywnościowej i na wsi... 3 1.1 Wpływ recesji na sektor rolny... 3 1.2 Stan głównych rynków rolnych... 3 1.3 Spowolnienie popytu na żywność... 4 1.3.1 Popyt krajowy... 4 1.3.2 Eksport... 4 II. Propozycje działań w sektorze agrobiznesu oraz na obszarach wiejskich przeciwdziałające obniżaniu aktywności gospodarczej... 5 1. Przyspieszenie absorpcji środków z Unii Europejskiej... 5 2. Pomoc krajowa... 5 3. Wsparcie eksportu rolno spożywczego i pełniejsze korzystanie z innych unijnych instrumentów pomocowych... 6 4. Poszerzenie zakresu poręczeń i gwarancji Skarbu Państwa... 7 5. Program wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw... 7 6. Odnawialne źródła energii... 7 7. Wsparcie rolników, grup producentów i spółdzielni rolników... 8 8. Instrumenty interwencji na rynkach rolnych... 8 2
I. Przejawy spowolnienia gospodarczego i jego oznaki w gospodarce żywnościowej i na wsi 1.1 Wpływ recesji na sektor rolny Spowolnienie gospodarcze w Polsce jest już w dużym stopniu odczuwalne przez rolników. Brak wystarczających powiązań rolników i ich organizacji z przemysłem przetwórczym oraz monopolistyczne działania ze strony handlu stawiają rolników na z góry przegranej pozycji. Niekorzystna struktura polskiego rolnictwa będzie zachęcać podmioty skupujące i przetwórcze do przerzucania kosztów na rolników. Dotyczyć to może również kwestii redukcji zatrudnienia w sektorach pozarolniczych i próby przesuwania siły roboczej ponownie do rolnictwa. Istnieje obawa, że rolnictwo w coraz większym stopniu będzie uczestniczyć w kredytowaniu podmiotów skupowych (np. wydłużanie terminów płatności za surowiec). Prawdopodobnie większa niż dotychczas część unijnych dotacji dla rolników zostanie przejęta przez firmy skupowe, przetwórcze i dostawców środków do produkcji. Wg IERiGŻ, w ciągu trzech kwartałów 2008 r. ceny nawozów mineralnych wzrosły aż o 71%, znacząco pogorszyły się też relacje cen nawozów do cen skupu pszenicy. Podobne tendencje obserwowane są również na rynku środków ochrony roślin. Rolnictwo weszło w recesję wprost z niezwykle trudnej sytuacji cenowej w 2008 roku. Wielu producentów, przetwórców i handlowców przeżyło i przeżywa prawdziwy szok cenowy zdecydowanie głębszy niż ma to miejsce w innych sektorach gospodarki. Wskazany jest zatem dokładny monitoring sytuacji na rynku środków do produkcji rolnej oraz cen skupu płodów rolnych. W przeciwnym wypadku może dojść do znacznego pogorszenia bądź utraty płynności finansowej w gospodarstwach rolnych. Rośnie niebezpieczeństwo powstawania zatorów płatniczych, co w połączeniu z problemami finansowymi dodatkowo pogarsza poziom finansowania inwestycji. Z uwagi na fakt, że gospodarstwa rolne charakteryzują się wolnym obrotem kapitału i sezonowością, potencjalnie trudny dostęp do kredytu będzie dla nich silniej odczuwalny niż w innych działach gospodarki. 1.2 Stan głównych rynków rolnych W związku z szokiem cenowym sytuacja na głównych rynkach rolnych jest bardzo trudna. W najbliższym sezonie prognozuje się spadek krajowej konsumpcji zbóż. Już w 2008 roku odnotowano spadek aktywności inwestycyjnej w przetwórstwie zbożowym. Pogorszyły się również wyniki ekonomiczno-finansowe sektora. Tegoroczne zbiory rzepaku, mimo spadających cen, będą podobne jak w ostatnich latach (ok. 2,1-2,2 mln ton). Decydującą rolę w koniunkturze, zarówno na rynku zbóż, jak i rzepaku może odegrać produkcja biopaliw. Za korzystny czynnik w sektorze mięsnym należy uznać zdecydowanie niższe ceny pasz. Ocenia się, że mniejsza podaż na krajowym rynku wieprzowiny oznaczać może łagodzenie skutków gwałtownego spadku cen. Mniej optymistyczne są przewidywania dla rynku wołowiny, gdzie prognozuje się kontynuację rosnących tendencji pogłowia bydła, co oznacza wzrost produkcji wołowiny w 2009 r. Pogłębienie spadku cen dotyczyć będzie również rynku drobiu. Sektor mleka, jako jedna z pierwszych branż sektora rolno-spożywczego zaczęła odczuwać skutki kryzysu. Ceny skupu mleka i większości produktów mleczarskich, na skutek załamania się cen światowych, wyraźnie spadały przez cały ubiegły rok. Rok 2009 przyniesie pogłębienie niekorzystnych tendencji. Sytuacja branży utrudnia przeprowadzenie w 2009r. 3
znaczących inwestycji czy procesów konsolidacyjnych, które zamierzano przeprowadzać jeszcze jesienią 2008 r. Na krajowym rynku ogrodnictwa od kilku lat notujemy pogarszanie się sytuacji. Nadprodukcja i spadkowa tendencja w spożyciu jabłek spowodowały znaczny spadek cen. Można się spodziewać, że skutki kryzysu finansowego dotkną w pierwszej kolejności polskich eksporterów. Na skutek reformy rynku cukru Wspólnota staje się importerem netto, przez co może być bardziej uzależniona od sytuacji międzynarodowej. Trwającą w Polsce restrukturyzację sektora należy silnie wesprzeć. 1.3 Spowolnienie popytu na żywność 1.3.1 Popyt krajowy Prognozowane na 2009 r. tempo wzrostu polskiej gospodarski będzie zdecydowanie niższe niż w dwóch poprzednich latach. Należy również spodziewać się pogorszenia większości wskaźników makroekonomicznych w naszym kraju. Jednym z kluczowych czynników decydujących o popycie na żywność jest dochód rozporządzalny w sektorze gospodarstw domowych, którego tempo wzrostu ma ulec spowolnieniu do ok. 2,5%. Pomimo tego wzrost krajowego popytu na żywność szacowany jest na ok. 1%. Dodatkowo znacznemu zmniejszeniu ulegną najprawdopodobniej transfery do kraju z pracy za granicą. Łącznym efektem wymienionych powyżej czynników może być istotne spowolnienie tempa wzrostu popytu na żywność, a nie wyklucza się nawet jego spadku dla niektórych grup produktów. 1.3.2 Eksport Najnowsze dane dotyczące handlu artykułami rolno-spożywczymi za 2008 r. wskazują na pierwsze oznaki osłabienia gospodarczego w Polsce. Widoczna jest słabnąca dynamika wzrostu polskiego eksportu rolno-spożywczego (14% w 2008 r.). Eksport produktów rolno-spożywczych stał się ważnym kanałem zbytu dla krajowego przemysłu spożywczego (wartość eksportu za 3 kwartały 2008 wyniosła 8,4 mld EUR). Dotychczasowa dynamika wzrostu krajowej produkcji żywności w znacznym stopniu kreowana była przez sprzedaż zagraniczną. W ten sposób od popytu importerów uzależniła się koniunktura w niektórych branżach rolnictwa i przemysłu spożywczego. Dla utrzymania dalszej dynamiki eksportu artykułów rolno-żywnościowych istotna będzie sytuacja gospodarcza w krajach będących największymi partnerami handlowymi Polski. W związku z recesją w krajach UE-15 szacować można dalsze spowolnienie tempa polskiego eksportu żywności. Wyjątek jedynie stanowić mogą te grupy produktów, które nadal zachowają pozycję konkurencyjną na rynkach zagranicznych. Największych spadków produkcji spożywczej spodziewać się można w branżach: owocowej, cukierniczej, mlecznej i mięsnej. Od 2008 r. obserwujemy również spadek popytu wśród importerów na polskie surowce rolne (zboża i nasiona oleiste). Istotne znacznie dla Polski, zwłaszcza w kontekście poszukiwania nowych rynków zbytu, będzie miała sytuacja gospodarcza w krajach WNP, które także objęte są kryzysem. 4
II. Propozycje działań w sektorze agrobiznesu oraz na obszarach wiejskich przeciwdziałające obniżaniu aktywności gospodarczej 1. Przyspieszenie absorpcji środków z Unii Europejskiej Niezbędne jest przyspieszenie na najbliższe lata 2009-2011 absorpcji środków z Unii Europejskiej, dotyczy to również środków przeznaczonych na obszary wiejskie w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (ponad 17 mld EUR). W pierwszym kwartale 2009r. zostaną uruchomione wszystkie działania PROW na lata 2007-2013. MRiRW proponuje koncentrację na lata 2009-2011 realizacji zwłaszcza następujących działań: 1. Modernizacja gospodarstw rolnych ma wpływ na poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa i cieszy się dużym zainteresowaniem rolników. 2. Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej umożliwia poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw. Należy jak najszybciej przeprowadzić kolejny nabór wniosków, umożliwiając w ten sposób wykorzystanie pozostałych środków przez kolejne 700 podmiotów sektora rolno-spożywczego 3. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej jest szansą na dywersyfikację źródeł dochodów rolniczych, co w kontekście spadkowej tendencji cen skupu na podstawowych rynkach rolnych nabiera szczególnego znaczenia. Szybkie uruchomienie pozostałych działań zawartych w Programie, a zwłaszcza: tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście pogorszenia się sytuacji na rynku pracy oraz uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności stwarza nowe możliwości konkurowania. Zasadniczym warunkiem przyspieszenia absorpcji środków PROW 2007-2013 jest wsparcie finansowe beneficjentów tak aby możliwe było zabezpieczenie tzw. wkładu własnego. W tym celu poza działaniami ukierunkowanymi na odblokowanie kredytowania należy: a) zastosować zaliczkowe finansowanie niektórych działań, b) zabezpieczyć możliwości tzw. prefinansowania. Należy też maksymalnie przyspieszyć wdrożenie działań Programu Operacyjnego Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013. Realizacja powyższych rozwiązań możliwa jest w drodze zmiany systemu finansowania Programu i zmian organizacyjnych w instytucjach odpowiedzialnych za wdrażanie Programu. W rezultacie powinno to spotęgować przepływy finansowe w sektorze rolno-wiejskim. 2. Pomoc krajowa Szacować można, że w związku z realizacją głównych działań inwestycyjnych w PROW 2007-2013 wkład własny wnioskodawców powinien przekroczyć kwotę 6,3 mld EUR. Aby zapewnić wykorzystanie wszystkich środków unijnych przeznaczonych w Programie na inwestycje, należałoby wskazać sposoby ułatwiające zdobycie obecnym i przyszłym wnioskodawcom zewnętrznych środków finansowych na pokrycie wkładu własnego. 5
Jedną z istniejących obecnie form pomocy w rolnictwie są dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych, przetwórstwie produktów rolnych i przetwórstwie ryb. Resort rolnictwa obniżył z 3,5% do 2.0 % minimalne oprocentowanie kredytów preferencyjnych dla kredytobiorców oraz stworzył możliwość wydłużenia o dwa trzy lata okresu spłat kredytów inwestycyjnych. Skuteczność tego instrumentu wymaga zmiany w przepisach Ministra Finansów w kierunku zlikwidowania konieczności zmiany klasyfikacji takich kredytów do kategorii pod obserwacją i poniżej. Szacuje potrzeby na ten cel w kwocie około 160 mln zł. Konieczne wydaje się również zwiększenie dotychczasowego zakresu udzielania gwarancji i poręczeń spłaty bankowych kredytów inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych i przetwórstwie produktów rolnych i ryb. 3. Wsparcie eksportu rolno-spożywczego i pełniejsze korzystanie z innych unijnych instrumentów pomocowych Prawie 80% polskiego eksportu rolno-spożywczego kierowane jest na rynek Unii Europejskiej, a kolejne 10% do państw WNP. Pomimo tego, że polski eksport staje się relatywnie tańszy dla zagranicznych partnerów, ze względu na osłabienie złotego, to niepewność na ich rynku wewnętrznym negatywnie wpływa na proces zawierania nowych umów. W związku z powyższym, wsparcie polskiego eksportu w przypadku wybranych produktów będzie w najbliższych latach sprawą o charakterze priorytetowym. Obok zabezpieczenia linii kredytowych dla eksporterów, najistotniejsze będą: intensyfikacja działań promocyjnych na rzecz eksportu pilne przyjęcie przez rząd projektu ustawy o funduszach promocji produktów rolno-spożywczych oraz wzmocnienie wizerunku polskich produktów rolno-spożywczych poprzez zwiększenie ich obecności na rynkach zagranicznych, m.in. w drodze zaangażowania instytucji rządowych w te działania; wprowadzenie przepisów ustawowych umożliwiających zwiększenie sprawności działania i uzyskiwanie lepszych efektów kontroli jakości handlowej artykułów rolnospożywczych; rozważenie możliwości w Unii Europejskiej szerszego niż do tej pory wykorzystania instrumentu subwencjonowania i promowania eksportu rolno-spożywczego na rynki państw trzecich; szersze niż dotychczas wykorzystywanie interwencyjnych mechanizmów pomocowych (np. prywatne przechowalnictwo masła), gdzie polski sektor mleczarski był dotąd mało aktywny; wparcie prac nad powołaniem wspólnotowego instrumentu ubezpieczeniowego, zabezpieczającego przed kryzysami wywołanymi przez niekorzystne warunki pogodowe, zmiany klimatyczne, choroby zwierząt i roślin. Poprawę konkurencyjności sektora rolno-żywnościowego można osiągnąć poprzez oddziaływanie na wzrost jakości produkcji, obniżenie jej kosztów oraz spełnienie wymogów w zakresie ochrony środowiska, higieny i warunków utrzymania zwierząt. Wszystkie dodatkowe elementy wsparcia podmiotów w tym zakresie mogą być istotnym elementem działań antyrecesyjnych i stabilizacyjnych. Wymaga to jednak zewnętrznego zasilania finansowego, w szczególności kredytowego. 6
4. Poszerzenie zakresu poręczeń i gwarancji Skarbu Państwa W budżecie państwa na rok 2009 pula środków (limit) na poręczenia i gwarancje kredytowe została zwiększona do 40 mld zł. Istotna, również dla sektora rolno-wiejskiego, jest próba poszerzenia gwarancji i poręczeń Skarbu Państwa o: wsparcie instytucji finansowych działających na rzecz producentów rolnych i podmiotów przetwórstwa rolno-spożywczego w szczególności banków spółdzielczych i ich zrzeszeń, poprzez udzielanie gwarancji spłaty kredytu refinansowego zaciągniętego w NBP w celu zapobieżenia utracie płynności finansowej oraz możliwość gwarantowania spłat kredytów zaciągniętych na rynku międzybankowym, a także inne działania zawarte w rządowym projekcie ustawy o udzielaniu przez Skarb Państwa wsparcia instytucjom finansowym (druk Nr 1483); poszerzenie zakresu poręczeń i gwarancji Skarbu Państwa, w tym m.in. o: gwarancje dla projektów eksportowych poszerzających polską ofertę eksportową o projekty infrastrukturalne realizowane w ramach środków UE i Partnerstwa Publiczno Prywatnego. Ważne znaczenie dla sektora rolno-spożywczego miałoby dopuszczenie do gwarantowania przez Skarb Państwa również kredytów obrotowych oraz za zgodą Komisji Europejskiej wprowadzenie preferencyjnych kredytów obrotowych z dopłatą do ich oprocentowania ze środków budżetowych. Wynika to z sezonowego charakteru produkcji rolnej i masowych zakupów dla zabezpieczenia przetwórstwa bądź eksportu. Należy podjąć wysiłki aby sektor rolno-spożywczy nie przegrywał konkurencji z innymi branżami o zabezpieczenie odpowiedniego udziału w systemie poręczeń i gwarancji. Warto też rozważyć propozycję banków obniżenia przez NBP wysokości rezerw obowiązkowych z obecnych 3,5 do 2 %. Postulat ten jest szczególnie istotny dla Banków Spółdzielczych, udzielających większość kredytów obrotowych dla rolników. 5. Program wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw Program Rządowy zakłada wzmocnienie systemu poręczeń i gwarancji m.in. poprzez podniesienie kapitału Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) w wysokości do 2 mld zł oraz wsparcie kapitałowe istniejących lub tworzonych Regionalnych Instytucji Poręczycielskich. Sektor MŚP może korzystać z poręczeń i gwarancji BGK i Regionalnych oraz Lokalnych Instytucji Poręczycielskich. Niezależnie od wskazanych wyżej instrumentów gwarantowania, mikroprzedsiębiorstwa sektora powinny wykorzystać możliwości zaciągania tzw. mikropożyczek. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i jego Agendy będą udostępniać i aktualizować na swoich stronach internetowych i w innych dostępnych kanałach informację na temat gwarancji i poręczeń kredytowych oraz na temat dostępnych mikropożyczek. 6. Odnawialne źródła energii Istniejący od ponad roku obowiązek dodawania biokomponentów do paliw transportowych (NCW) nie przyczynił się do stabilizacji sytuacji na krajowych rynkach rolnych. Konieczne jest wprowadzenie przepisów preferujących do realizacji NCW biokomponenty wytworzone z polskich surowców. Takie rozwiązanie stworzy alternatywną możliwość wykorzystania istniejących nadwyżek surowców rolnych oraz uchroni polski rynek biokomponentów przed nadmiernym ich importem z krajów trzecich. Wykorzystanie krajowej bazy surowcowej jest szansą na poprawę bilansu emisji CO 2 towarzyszącej produkcji biokomponentów. 7
Rozwój Odnawialnych Źródeł Energii (OZE) w Polsce stanowi alternatywne rozwiązanie w przypadku załamania się popytu eksportowego na polskie surowce energetyczne. Koniecznym wydaje się nie tylko wsparcie inwestycji w sektorze poprzez NFOŚiGW i wojewódzkie fundusze przyspieszenie działań w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko, ale również przyspieszenie uruchomienia środków w ramach działań PROW, które dotyczą wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii. Mogłyby one zwiększyć zaangażowanie rolników w produkcję OZE. Należałoby również przyspieszyć prace nad Programem Rozwój energetyki rozproszonej do 2020 w oparciu o biogaz pochodzenia rolniczego (INNOWACYJNA ENERGETYKA, ROLNICTWO ENERGETYCZNE), który mógłby przyczynić się do zwiększenia produkcji biogazu w Polsce. Przygotowane w styczniu 2009 roku założenia programu rozwoju biogazowi rolniczych, powinny stać się istotnym elementem całościowego programu produkcji biogazu. Uzasadnione wydaje się również wsparcie producentów surowców energetycznych a zwłaszcza buraka cukrowego, gdyż jest on najwydajniejszym surowcem do produkcji bioetanolu. Zasadne jest, aby restrukturyzacja polskich cukrowni poszła w kierunku przystosowania ich do produkcji biopaliw. 7. Wsparcie rolników, grup producentów i spółdzielni rolników Jednym ze sposobów na zwiększenie siły przetargowej rolników wobec innych uczestników rynku, a tym samym na poprawę warunków gospodarowania, jest organizowanie się producentów rolnych w grupy producenckie. Pomimo dotychczasowego wsparcia dla grup producenckich jego efekty oceniane są jako dość skromne. Ciągle zwiększającej się liczbie grup producenckich nie towarzyszy poprawa organizacji rynków (wciąż niski jest udział grup producenckich w sprzedaży określonych produktów rolnych) dlatego wspieranie już istniejących grup producenckich jest tak samo istotne, jak promowanie nowych inicjatyw wspólnego działania. Wśród działań, które powinny znaleźć się w programie wspierania spółdzielczości (w tym grup producenckich) w okresie spowolnienia gospodarczego, należy wskazać kontynuowanie dotychczasowych działań polegających na szerokiej kampanii informacyjnej o możliwościach rozwoju grup, systemie pomocy finansowej oraz korzystania z usług doradczych. Konieczne jest wprowadzenie rozwiązań dotyczących opłacalności produkcji, informacji rynkowej, obrotu towarowego, promocji kontraktów zawieranych pomiędzy producentami a odbiorcami, wzmocnienia współpracy pomiędzy funkcjonującymi grupami. Spółdzielnie i grupy producentów będą włączone w PROW - Działanie : Zwiększanie wartości dodanej. Potrzebny jest więc w tym zakresie długofalowy program, zawierający elementy wsparcia i zarządzany przez wybraną (wyznaczoną) przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi instytucję sektorową. Należy także przygotować i wdrożyć mechanizmy ochraniające rolników przed przerzucaniem kosztów recesji np. przed wydłużaniem terminów płatności. 8. Instrumenty interwencji na rynkach rolnych Sytuacja w sektorze rolnym wymaga zmiany w kwestii dotychczasowego podejścia do instrumentów rynkowych. Należy bardziej intensywnie wykorzystywać istniejące instrumenty WPR tzw. siatki bezpieczeństwa, aby nie dopuścić do szeroko rozumianej destabilizacji rynków rolnych. Należy wzmacniać działania na forum unijnym na rzecz europejskiego sektora rolnego w dobie światowego kryzysu, uwzględniając najnowsze propozycje Komisji zmierzające do 8
złagodzenia skutków dekoniunktury w sektorze rolnym i skierowania do sektora rolnego kwoty około 1,5 mld EUR. Na obecnym etapie coraz bardziej nieunikniona staje się konieczność wprowadzenia mocniejszej i, co ważniejsze, dobrze ukierunkowanej polityki interwencyjnej. Polska skutecznie proponowała wprowadzenie szeregu instrumentów stabilizujących sytuację na rynkach rolnych: przywrócenie w październiku ubiegłego roku ochrony celnej w imporcie zbóż do UE na zasadach, jakie obowiązywały przed ich zawieszeniem; podniesienie stawek dopłat eksportowych i dopłat do przechowalnictwa; przywrócenie w styczniu 2009 r. refundacji eksportowych do produktów mlecznych; zapewnienie dodatkowego finansowania w kwocie 90 mln EUR na dodatkowe działania (nowe wyzwania WPR). W sytuacji zmniejszającego się popytu konsumpcyjnego i nadwyżek na wielu rynkach rolnych, należy wykorzystać wszelkie programy unijne w zakresie współfinansowania działań pobudzających wzrost konsumpcji żywności w Polsce. Dla wszystkich rynków ważne jest zapewnienie finansowania zewnętrznego, głównie kredytowego, poprzez szybkie rozszerzenie gwarancji i poręczeń oraz współfinansowanie dla programów unijnych. Rynek mleka i przetworów mlecznych: wsparcie producentów i przetwórców mleka (lub ich stowarzyszeń czy holdingów) wykorzystanie sytuacji i pomocy dla zrestrukturyzowania branży; promocja udziału w unijnym programie prywatnego przechowalnictwa masła; promocja konsumpcji mleka i przetworów; także poprzez rozszerzenie unijnego programu Mleko w szkole. Rynek zbóż i rzepaku: koncentracja na działaniach mających na celu zwiększenie w bieżącym sezonie skupu interwencyjnego; wsparcie dla przechowalnictwa i przetwórstwa zbóż; ustanowienie preferencji dla polskiego rzepaku przy produkcji biodiesla. Rynek mięsa: wsparcie konsolidacji sektora drobiu; wsparcie dla producentów i przetwórców mające na celu wynegocjowanie odpowiednich warunków umów kontraktacyjnych z zakładami przetwórczymi. Rynek owoców i warzyw: wsparcie dla producentów i przetwórców połączone z zachętą do negocjacji cenowych i zawierania umów kontraktacyjnych z zakładami przetwórczymi, a także większej konsolidacji sektora; działania promocyjne: zwiększenie konsumpcji owoców i warzyw w kraju i za granicą, także z wykorzystaniem środków unijnych; wykorzystanie systemu dystrybucji owoców i warzyw w szkole. Rynek cukru: lobbing na rzecz przyspieszenia wypłat środków z pomocy restrukturyzacyjnej UE, tak, aby całość pieniędzy została wypłacona w 2009 r.; 9
działania na rzecz przywrócenia refundacji eksportowych do cukru zawartego w towarach przetworzonych nieobjętych Załącznikiem 1 do Traktatu, a w przypadku fiaska tych działań należałoby dążyć do zmniejszenia lub zniesienia opłaty produkcyjnej; wsparcie dla plantatorów i producentów w zakresie produkcji bioetanolu. 10