WPŁYW ALTERNATYWNYCH METOD PRZYMUSOWEGO PRZEPIERZANIA KUR NA NIEŚNOŚĆ I JAKOŚĆ JAJ Ze względu na tzw. poprawność polityczną czy ekologiczną, krajowe podręczniki drobiarskie milczą nt. naturalnego, a szczególnie wymuszonego przepierzania kur. Tymczasem są sytuacje, które uzasadniają ze względów ekonomicznych ten zabieg, by przedłużyć wykorzystywanie stada kur nieśnych przez 12-15 miesięcy, a to w przypadku: dobrej wytrwałości nieśności i dobrego stanu zdrowotnego stada; wysokich cen młodych kur, a niskich rosołowych ( wyniesionych ); niskich cen na jaja; dobrego popytu na jaja klasy L i XL. W wielu fermach kur nieśnych występujący tzw. letni kryzys, czyli spadek popytu na jaja spożywcze w lipcu i sierpniu, może zdecydować o konieczności przerwania nieśności. Coroczne pierzenia są naturalnym rytmem biologicznym u kur, które odnawiają swą okrywę piór przed nadejściem chłodnej pory roku (Wężyk. 2011). Ten kontrolowany hormonalnie proces rozpoczyna się z naturalnym skracaniem dnia świetnego i trwa do 4 miesięcy. Wymiana piór na ptaku przebiega następująco: głowa, szyja, pierś, plecy, brzuch, skrzydła, ogon (Ryc.1). Także w warunkach naturalnych, w wyniku niesprzyjających czynników środowiskowych w dżungli, następują okresy braku pożywienia i dzikie kury reagując na to zjawisko chudną, tracą upierzenie i wstrzymują nieśność. W fermach o optymalnych warunkach środowiskowych i stosunkowo długim dniu świetlnym (14 h/dobę), wymianę okrywy piór można opóźnić. Przepierzanie w stadzie kur można wywołać poprzez uniemożliwienie kurom dostępu do wody, paszy, światła lub stosownie preparatów Ryc. 1. Kury w stadium pierzenia się; a - początek pierzenia w warunkach naturalnych, b - końcowy okres wymiany piór metodą wymuszoną w intensywnej produkcji 8
hormonalnych (tyroksyny, progesteronu i methaliburu). Wraz z rozwojem różnych metod produkcji jaj i mięsa drobiowego, pojawili się ich krytycy, należący do różnych grup ekologicznych, upatrując w nich przyczyn zaburzenia w dobrostanie ptaków. Niektóre ze stosowanych metod stały się przedmiotem ostrych polemik między tzw. obrońcami praw zwierząt, a konsumentami, producentami i naukowcami. Jednym z tematów dyskusji jest stosowanie wymuszonego przepierzania kur, mającego na celu przedłużenie ich życia i okresu produkcyjnego. Wymuszane przepierzanie niosek jest znane i stosowane od dawna w różnych częściach świata (Szuman, 1975), jednakże krytykowane jest przez organizacje tzw. dobrostanowców ( welfarystów ), ze względu na stosowane w nich bodźce (Damme i Hildebrand, 2002). Ornitologom wiadomo, że przepierzanie jest naturalnym procesem u dzikich ptaków, występującym po okresie reprodukcji i wymiana piór trwa około czterech miesięcy. Wskazówką, że rozpoczyna się ten proces jest osłabienie sił fizycznych kury i początek wypadania piór oraz zaprzestanie nieśności. Aby przyspieszyć wypadanie starych piór, należy go zgrać z programem odrastania nowych piór i szybkiego wznowienia produkcji jaj. Zabieg ten znany jako program wymuszonego przepierzania, nie powinien trwać dłużej niż 6-8 tygodni (Garcia, 2004). U kur nieśnych wymuszone przepierzanie ma na celu odmłodzenie organizmu nioski, która po stracie nawet do 30% swej masy ciała wraca do masy ciała młódki z początku nieśności, a także wywołanie u niej przerwy w produkcji jaj, w czasie której nastąpi regeneracja dróg rodnych i ich przygotowanie do nowego cyklu produkcyjnego (Garcia, 2004). Najczęściej stosowaną metodą wymuszonego przepierzenia było pozbawienie kur paszy, co obciążało koszty chowu i zwiększało skuteczność tego zabiegu. Metoda ta jest m. in. powszechnie stosowana w Brazylii, gdzie obejmuje ponad 22 mln kur/rok i przyczynia się do zwiększenia ilości i opłacalności produkcji jaj. W USA 90% kur poddawanych jest wymuszonemu przepierzaniu pomiędzy 60 a 80 tygodniem życia (Bell, 2003). Gdy wymuszone przepierzanie przeprowadzone jest prawidłowo, w drugim cyklu produkcyjnym następuje poprawa zewnętrznego i wewnętrznego stanu fizycznego kury, jakości skorupy i masy jaj, w porównaniu do końcowego okresu pierwszego cyklu nieśności. Wg Garcia (2005), produkcja w drugim cyklu nieśności jest 5-10% niższa niż w pierwszym, a wymuszone przepierzanie najlepiej przeprowadzić, gdy stado niosek osiągnie około 70 tygodnia życia. Metody wymuszonego przepierzania Wg Liobet (1989) metody przepierzania dzielą się generalnie na trzy grupy: a. farmakologiczne, b. zarządzania chowem kur, c. żywieniowe. Metody farmakologiczne polegają na podawaniu kurom niektórych leków, takich jak 2 amino-5, nitrohiazole, progesteron, substancji hamujących owulację - jak octan chlormadinonu lub innych produktów, które wywołują u ptaków wymianę okrywy piór i okresową przerwę w nieśności. Stosowanie tych metod jest jeszcze w fazie doświadczalnej ze względu na trudności z ich stosowaniem jak i na możliwość wpływu pozostałości tych substancji na zdrowie ludzi. Wymuszone przepierzanie kur różnymi metodami zarządzania chowu polegają na wywoływaniu u ptaków różnych sytuacji stresowych, powodujących szybkie przerwanie produkcji jaj. Najczęściej skraca się długość dnia świetlnego z równoczesną rezygnacją ze sztucznego światła przez okres 14 dni i uniemożliwieniem 10
dostępu do wody pitnej przez 3 ostatnie doby. Ten ostatni zabieg jest o tyle niebezpieczny, że ptaki wydalają do kało-moczu metabolity, które mogą powodować zatrucia. Każdy ośrodek badawczy zaleca w tym przypadku do wykorzystania inną metodę zarządzania chowem. Najbardziej popularną, o nazwie Konwencjonalna Metoda Przepierzania Kur, opracował Uniwersytet Kalifornia ( Molino i Garcia, 2012). W okresie przed przepierzaniem, wszystkie kury powinny być zważone, a wyróżniające się zbyt niską masą ciała i złym stanem fizycznym oraz nieprodukujące jaj - wybrakowane. Od pierwszego dnia przepierzania należy oświetlenie odgraniczyć tylko do naturalnego, nie przekraczającego 6 h/dzień, przy zachowaniu optymalnych warunków środowiskowych. Przez pierwsze 10-14 dni ptaki powinny mieć ograniczone żywienie tak, by ich masa ciała obniżyła się o 25-30%. W czasie 3-4 dniowej głodówki, należy im podawać mielone muszle ostryg lub kruszony wapień (3 ø mm), by zapewnić kurom składniki do odpowiedniego zwapnienia skorupy jaj. Wg Brake (1993), wapń odgrywa kluczową rolę w wymuszonym przepierzaniu, gdyż w postaci węglanu wapnia stanowi jedyne źródło składników odżywczych, z którego kury przy przedłużonej owulacji korzystają jeszcze przez 4 dni. Po zakończeniu okresu głodzenia należy wrócić do stopniowo normalnego żywienia, stosując jako paszę ziarno kukurydzy lub sorga. W związku z tym, pierwszego dnia kury winny otrzymywać 30% dawki skarmianej ad libitum, drugiego dnia - 60%, trzeciego - 90%, a następnie, aż do 28 dnia przepierzania - po 100 g paszy/dzień/ptaka lub co 2 dni, czyli przy stosowaniu tzw. żywienia co drugi dzień. Od 29 dnia przepierzania, ptaki należy karmić i poić bez ograniczeń przy równoczesnym przedłużaniu dnia świetlnego, tak jak we wczesnych etapach produkcji. Po 8 tygodniach od początku przepierzania, kury powinny osiągnąć 50% tempa nieśności. Przez 8 tygodni przepierzania, udział padnięć winien wynosić ok. 1,25% i utrzymywać się na takim poziomie do końca drugiego cyklu. W obu cyklach nieśności, średnia masa jaj winna się zwiększać z wiekiem kur. Po wprowadzeniu głodzenia, nieśność między 4 a 6 dniem spada do zera. Po ukończeniu przepierzania, przy przedłużanym dniu świetlnym, kury otrzymują coraz więcej paszy i mają swobodny dostęp do wody - szybko wznawiają produkcję jaj. Krzywe nieśności I i II cyklu mają podobny kształt, z tym że po przepierzeniu wydajność kur - jak już wspomniano - jest niższa o 5-10%. Wg Molino i Garcia (2012), znane są następujące metody przepierzania kur: a. szybka, b. przepierzanie z krótkim głodzeniem kur. Metoda szybkiego przepierzania (a), jest podobna do tradycyjnych, jednak bez okresu żywienia paszą o niskiej wartości odżywczej, tzn. bez okresu spoczynku. Po 5-6 tygodniach wymiany piór, ptaki wznawiają produkcję do poziomu 50%. Metoda krótkotrwałego głodzenia (b) jest również podobna do tradycyjnych, z tym że głodówka skrócona jest do 4-6 dni bez okresu spoczynku, a kury po 3 tygodniach od rozpoczęcia procesu wymiany piór osiągają 50% tempa nieśności. Wybór metody przepierzania kur zależy od doświadczenia i wiedzy producenta jaj i sytuacji na rynku jaj spożywczych. Metody żywieniowe polegają na modyfikacji w diecie stężenia niektórych jonów, wpływających na produkcję jaj, takich jak: wapnia, fosforu, sodu, potasu, jodu i cynku. Te łatwe metody mogą być stosowane oddzielnie lub razem, z tym że różnią się wynikami. 12
Żywieniowe metody wywołujące przepierzanie obejmują także wykorzystanie w dawce, łącznie lub osobno, alternatywnych, ekstrahowanych składników, takich jak kukurydza, dawki wysoko- i energetyczne, dawki o niskiej koncentracji odżywczych składników, oparte na: sorgo, otrębach pszennych lub ryżowych, suszu z lucerny, nasionach bawełny, wywarze browarnianym. Żywiąc kury przez 20 i 10 dni paszą, odpowiednio z udziałem 50% i 75% łusek ryżowych, Andreotii i in. (2005) wykazali, że można u nich wywołać bezstresowo przepierzanie, z równoczesnym zachowaniem wysokiego dobrostanu. Zadawalające wyniki w prowokowaniu przepierzania kur uzyskali Keshwarz i in. (2002), żywiąc kury paszą z wytłokami winogron, Willis i in. (2008) - z grzybami (L. edodes), Kim i in. (2008) z suszem lucerny, Onbasilar i Erol (2007) oraz Araujo i in. (2007) - paszą z udziałem 10.000 mg cynku/kg. Idealny program przymusowej wymiany okrywy piór u kur, powinien być łatwy i tani w zastosowaniu, wyróżniać się dużą przeżywalnością ptaków, poprawą wydajności i jakości jaj w obu cyklach. Połączone wszystkie te czynniki, powinny minimalizować stres ptaków, poprawiając ich produkcyjność i jakość jaj oraz zapewniający kurom wysoki dobrostan. Alternatywne metody przymusowego przepierzania Scherer i in. (2009), badali wpływ ograniczania w paszy dla kur: wapnia, fosforu, sodu i aminokwasów, w porównaniu do stosowania przez 28 dni - śruty kukurydzanej oraz 14-dniowej głodówki, a następnie podczas 28-dniowej produkcji. Głodzone ptaki obniżyły średnio masę ciała o 30% w stosunku do masy początkowej, podczas gdy przy zastosowaniu innych czynników doświadczalnych, o zaledwie 12,4%, czyli znacznie mniej od zalecanych 23-30%. Ograniczanie poszczególnych składników chemicznych paszy miało jedynie wpływ w drugim cyklu nieśności na obniżenie wartości jednostek Hougha, które i tak były wyższe niż w jajach zniesionych przez kury żywione paszą z udziałem śruty kukurydzanej. Molino (2010), oceniając metody ilościowego ograniczania dawki, karmił kury dawkami po 0, 15, 30, 45 i 60 g paszy/ptaka/dzień oraz z lub bez użycia grubo cząsteczkowego wapienia, by spowodować przepierzanie. Stwierdził zmniejszenie o 25% masy ciała ptaków po 10-dniowym głodzeniu, o 27% u kur, które przez 14 dni otrzymywały po 15g paszy dziennie i o 25%, które przez 21 dni otrzymywały po 30 g paszy/ dobę, niezależnie od dodanego wapienia. W innych doświadczeniach, do końca przepierzania kury nie utraciły 25% swej masy. Nioski otrzymujące przez 28 dni po 60 g paszy/dzień utraciły średnio 19.7%. Podobnie jak w badaniach Scherer i in. (2009), kury które nie zmniejszyły masy ciała o ponad 25% nie przerwały nieśności, co skutkowało gorszymi wynikami produkcyjnymi w drugim cyklu. Santos i in. (2012) wywoływali przepierzanie kur stosując alternatywne składniki paszowe w następujących doświadczeniach: głodzenie, pszenica do woli, otręby ryżowe do woli, kruszony ryż do woli, lucerna w woli. We wszystkich doświadczeniach masa ciała kur zmniejszyła się o 26% w ciągu 21 dni, a od 7 do 10 dni po rozpoczęciu wymiany okrywy piór nastąpiło przerwanie nieśności. Jakość jaj była zadawalająca, a wytrzymałość skorupy była najlepsza w grupie kur otrzymujących w paszy otręby pszenne, w porównaniu z jajami zniesionymi przez głodzone nioski. Garcia i in. (2012) porównywali wyniki innych badań, w których kury bez ograniczeń żywiono przez 14 dni paszą zawierającą otrę- 14
by pszenne, w następujących doświadczeniach: przepierzanie prowokowane głodzeniem kur, żywienie paszą z otrębami pszennymi do woli, ograniczenie paszy do 50g/ptaka/dzień, żywienie paszą stosowana w odchowie w ilości 50g/ptaka/dzień i z ograniczonym udziałem wapnia i fosforu, żywienie paszą stosowaną w odchowie w ilości 30g/ptaka/dzień z ograniczonym udziałem wapnia i fosforu, żywieniowa dawka produkcyjna w ilości 30g/ptaka/ dzień i dawka produkcyjna ograniczona do 15g paszy/ptaka/dzień. Autorzy oceniali także udział (%) jajnika i jajowodu w stosunku do masy ciała w 1, 14 i 28 dniu doświadczenia. Wykazali, że w pierwszych 14 dniach głodzenie ptaków i żywienie ich dawką mniejszą niż 30 g/dobę, wpływa na znaczne zmniejszenie jajnika i jajowodu, które po żywieniu przez 29 dni dawką produkcyjną zaczęły odzyskiwać masę ciała, taką jaką miały na początku okresu przepierzania. Przeprowadzone w 14 dniu przepierzania badania wskazują, że część kur, którym ograniczono paszę do 50 g i 30 g/dzień, nie wykazywały regresji tych narządów w taki stopniu jak te, które głodzono. Również po 28 dniach nie zaobserwowano żadnych różnic w udziale (%) tych narządów miedzy kurami z poszczególnych grup doświadczalnych. do wykorzystania w nowym cyklu produkcji. Można więc twierdzić, że żywienie kur otrębami pszennymi jest najlepszą metodą przymusowego przepierzania, ponieważ ich spożycie wynosi zaledwie 60-70 g/nioskę/dzień, nie powodując stresu głodowego. W związku z tym, proponuje się zmianę określenia przymusowe przepierzania kur (traumatyczny proces, zakłócający dobre samopoczucie) na produktywną przerwę w nieśności, w czasie której dochodzi do nieurazowej regeneracji układu rozrodczego, z zapewnieniem wysokiego dobrostanu i przedłużeniem życia ptaków. W warunkach dobrostanu, żywienie kur ad libitum przez 14 dni otrębami pszennymi, powodującego wystąpienie tzw. okresu produktywnego spoczynku, zapewnia nioskom szybkie przerwanie nieśności i szybszy do niej powrót, niż w przypadku zastosowania metody głodzenia. Metoda ta wpływa również dodatnio na zwiększenie produkcji oraz na poprawę jakości jaj (skorupy i białka) w II cyklu. Jest poza tym prostą, tanią i łatwą do zastosowania metodą, ponieważ otręby pszenne są łatwo dostępne na krajowym i światowym rynku. Prof. dr hab. Stanisław Wężyk dr inż. Ryszard Gilewski Mimo, że inne metody przymusowego przepierzania nie doprowadziły do zmniejszenia masy ciała kur o 25%, to w drugim cyklu produkcyjnym zaobserwowano taką samą nieśność i jakość jaj. Z cytowanych badań wynika, że zmniejszenie masy ciała o 25%-30%, w celu spowodowania przepierzania kur, przyczynia się także do przerwania produkcji jaj, do wywołania okresu odpoczynku, w którym nastąpi regeneracja układu rozrodczego, by przygotować go 16