ARTYKUŁY Występowanie gadożera Circaetus gallicus w Lasach Janowskich i Lipskich The occurrence of short-toed eagle Circaetus gallicus in Janowskie and Lipskie Forests (SE Poland) ADAM FLIS Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (3): 221 225, 2013 Instytut Ochrony Przyrody PAN 31 120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: flis@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: gadożer, Circaetus gallicus, ptaki szponiaste, Lasy Janowskie, Lasy Lipskie. W artykule przedstawiono dane dotyczące występowania gadożera Circaetus gallicus w Lasach Janowskich i Lipskich w latach 1990 2011. Gadożer należy do najrzadszych szponiastych ptaków lęgowych Polski, a liczebność jego populacji lęgowej szacuje się na 10 15 par. Został zamieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako gatunek skrajnie zagrożony wyginięciem. Ostatni lęg gadożera w Lasach Janowskich stwierdzono w okolicy wsi Pikule (pow. janowski) w 1990 roku. W Lasach Lipskich odnaleziono w 1992 roku martwego młodego, jeszcze nielotnego ptaka, co jednoznacznie dowodzi lęgu, jednakże gniazda nie udało się zlokalizować. W latach 2001 2004 oraz 2008 2011 gadożer był wielokrotnie rejestrowany w Lasach Janowskich i Lipskich, jednak gniazd również nie odnaleziono. Stwierdzono natomiast nowe stanowisko lęgowe gadożera na południe od Lasów Janowskich w 2010 roku. Gadożer Circaetus gallicus (ryc. 1) zwany też krótkoszponem (z racji posiadania krótkich szponów) to duży ptak z rzędu szponiastych Accipitriformes (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W Europie jego zasięg lęgowy obejmuje niemal cały obszar śródziemnomorski oraz częściowo kraje strefy umiarkowanej środkowej i południowo-wschodniej części kontynentu. Zasiedla tu zarówno tereny nizinne, podgórskie, jak i niższe góry obfitujące zwłaszcza w gady (Cramp, Simmons 1980). Wybiera obszary naturalne w niewielkim stopniu zurbanizowane (Stajszczyk 2004). W Polsce preferuje obrzeża dużych i starych kompleksów leśnych, zwłaszcza sosnowych oraz bezpośrednio przyległe do nich rozległe otwarte tereny podmokłe tworzące mozaikę bagien, olsów i torfowisk (Ivanovsky, Shamovich 2011). Występowanie gadożera jest ściśle powiązane z obecnością gadów, a zwłaszcza węży, które stanowią nawet ok. 70 80% jego pożywienia (Gil, Pleguezuelos 2001). W Europie najwięcej gadożerów zasiedla Grecję, Hiszpanię i Francję oraz Białoruś, Ukrainę i Rosję, gdzie jest gatunkiem lęgowym i przebywa od kwietnia do października (Tucker i in. 1994; BirdLife International 2004). Zimowiska europejskiej populacji znajdują się w Afryce, w strefie Sahelu, na południe od Sahary (Meyburg i in. 1998). W Polsce gadożer należy do skrajnie nielicznych gatunków ptaków zagrożonych wy- 221
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 Ryc. 1. Gadożer Circaetus gallicus (rys. Ł. Bednarz) Fig. 1. Short-toed eagle Circaetus gallicus (drawing by Ł. Bednarz) ginięciem o statusie CR w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Dyrcz 2001), a jego populację lęgową szacuje się na około 10 15 par, głównie we wschodniej i południowej części kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; BirdLife International 2004). Trudności w ocenie liczebności populacji i niewiele odnalezionych stanowisk lęgowych wynikają z samotniczego trybu życia tego ptaka, dużych rewirów łowieckich (do 100 km 2 ) oraz obserwacji przelotnych lub koczujących młodych osobników, które nie mają jeszcze stałych terytoriów (Stajszczyk 2004). Aktualnymi ostojami lęgowymi tego gatunku są: dolina Biebrzy, Puszcza Augustowska i Białowieska oraz Bieszczady (Pugacewicz 1996; Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Najliczniejsza jednak jak się wydaje populacja zamieszkuje Lubelszczyznę, z której stwierdzenia gadożera pochodzą m.in. z Puszczy Solskiej, Lasów Janowskich, Strzeleckich i Sobiborskich (Komisja Faunistyczna 2005 2012). Charakterystyczną cechą tego regionu jest obfitość terenów otwartych i podmokłych otoczonych licznymi lasami, stanowiących dla gadożera odpowiednie warunki siedliskowe (Wójciak i in. 2005; Potakiewicz 2007). Lasy Janowskie będące przedsionkiem Roztocza i Puszczy Solskiej, wraz z przylegającymi do nich bezpośrednio na zachodzie Lasami Lipskimi (ryc. 2), tworzą duży i zwarty obszar leśny poprzecinany znaczną liczbą mokradeł, torfowisk, polan i zbiorników wodnych obfitujących w siedliska sprzyjające występowaniu gadów, będących głównym pokarmem gadożera (Wediuk 2005). W Puszczy Solskiej w latach 90. XX wieku stwierdzany był corocznie rewir zajęty przez gadożery, a od 2004 roku, kiedy odnaleziono gniazdo z młodym, corocznie przynajmniej jedna para tych ptaków przystępuje do odbycia lęgu na tym obszarze (Wójciak i in. 2005; Komisja Faunistyczna 2006, 2009 2012). W Lasach Lipskich stwierdzano obecność krótkoszponów, ale gniazda dotychczas nie odnaleziono. W 1990 roku napotkano rannego dorosłego osobnika na trasie Zaklików Lipa, który ucierpiał w wyniku kolizji z pojazdem. Ptak pomimo leczenia nie przeżył i obecnie stanowi eksponat w Muzeum Przyrodniczym Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie w Janowie Lubelskim (A. Wediuk, Nadl. Janów Lubelski inf. ustna). W 1992 roku koło Antoniowa odnaleziono martwego młodego, jeszcze nielotnego ptaka, co świadczyło o gnieżdżeniu się tego gatunku w okolicy, jednak gniazda nie udało się odnaleźć (Potakiewicz 2007). Ponadto w latach 90. XX wieku kilkakrotnie stwierdzono występowanie gadożerów w południowej części Lasów Lipskich, np. koło Radomyśla nad Sanem oraz miejscowości Lipa (Wójciak i in. 2005; Potakiewicz 2007). Gadożery gnieżdżą się także przypuszczalnie w sąsiedztwie poli- 222
A. Flis Gadożer w Lasach Janowskich i Lipskich Ryc. 2. Lasy Janowskie i Lipskie: 1 lasy, 2 zbiorniki wodne, 3 tereny otwarte (pola i łąki) Fig. 2. Janowskie and Lipskie Forests: 1 forests, 2 water bodies, 3 open areas (fields and meadows) gonu wojskowego pomiędzy Antoniowem i Lipą, gdyż niemal co roku pojedyncze osobniki stwierdza się tu na wiosnę oraz w sezonie lęgowym w latach 2001 2004 (LTO 2002; Wójciak i in. 2005; Potakiewicz 2007) i 2008 2009 (M. Mach, Nadl. Janów Lubelski inf. ustna), jednak bez weryfikacji w postaci znalezionego lęgu lub gniazda. W sąsiednich Lasach Janowskich w latach 80. XX wieku blisko wsi Pikule stwierdzo- Ryc. 3. Dolina rzeki Bukowej (PK Lasy Janowskie) z murawą napiaskową miejsce stwierdzenia gadożera Circaetus gallicus w latach 2010 2011 (14.08.2011 r.; fot. A. Flis) Fig. 3. The Bukowa River Valley (Janowskie Forest Landscape Park) with psammophilous grassland, where shorttoed eagle Circaetus gallicus was recorded in 2010 2011 (14 August, 2011; photo by A. Flis) 223
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 no regularnie zajmowany rewir, gdzie w 1990 roku odnaleziono gniazdo z młodym (Komisja Faunistyczna 2005). Terytorium przypuszczalnie obejmowało tereny położone wzdłuż rzeki Białej i przylegających do niej podmokłych łąk otoczonych lasem sosnowym. Ponadto obszar obfitował w węże, co sprzyjało występowaniu gadożerów w okresie lęgowym. W latach 1991 1992 gniazdo było również zajmowane przez parę gadożerów, ale niestety bez sukcesu lęgowego (Potakiewicz 2007). W latach 1993 1995 gniazdo pozostawało puste lub było zajmowane przez myszołowy Buteo buteo (Wójciak i in. 2005). Powodów opuszczenia gniazda mogło być kilka: (1) odnalezienie gniazda przez osoby postronne i płoszenie ptaków w okresie lęgowym; (2) melioracja rzeki Białej oraz częściowe osuszenie wilgotnych terenów przyległych, skutkujące utratą odpowiedniego terenu łowieckiego oraz uszczupleniem bazy pokarmowej gadożera, tj. spadkiem liczby gadów stanowiących podstawę diety gadożera. Ciągłą obecność gadożerów w tym rewirze potwierdza informacja z 1993 roku z okolic stawów Świdry i rezerwatu przyrody Imielty Ług o ptaku odlatującym z upolowanym wężem do lasu (Potakiewicz 2007). Ptaka obserwowano w pełni sezonu lęgowego, co wskazuje, że niósł on pokarm do gniazda. Od tego okresu nie odnotowano żadnych informacji o gadożerze w Lasach Janowskich, mimo jego ciągłej obecności w przyległych obszarach Puszczy Solskiej i Lasów Lipskich (Komisja Faunistyczna 2006, 2009 2010), co nie świadczy o zaniku tego gatunku na tym terenie. Ponowne stwierdzenia pochodzą dopiero z 23 i 27 czerwca 2010 roku ze stawów rybnych w okolicach wsi Momoty Górne przy południowej granicy Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie (Komisja Faunistyczna 2011). W obydwu przypadkach gadożer był obserwowany podczas polowania przez około pół godziny. Ptak krążył wysoko w powietrzu, co jakiś czas charakterystycznie zawisając nieruchomo w jednym miejscu. Po dostrzeżeniu potencjalnej ofiary składał skrzydła i wykonywał lot nurkowy. Często blisko ziemi jeszcze raz zawisał i ponawiał atak lub z niego rezygnował. Ofiarami ptaka podczas obu obserwacji były zaskrońce zwyczajne Natrix natrix, z którymi następnie oddalał się w kierunku południowym, prawdopodobnie do gniazda. Tego samego ptaka widywano kilkakrotnie na obrzeżach PK Lasy Janowskie w dolinie rzeki Bukowej, której otoczone lasem otwarte tereny z murawą napiaskową (ryc. 3) stanowiły doskonały obszar do żerowania (P. Szewczyk, LTO inf. ustna). W późniejszym czasie potwierdzono odkrycie nowego stanowiska lęgowego gadożera w przyległym kompleksie leśnym na południe od Lasów Janowskich (Komisja Faunistyczna 2011). Kolejne stwierdzenie krótkoszpona z południowej części Lasów Janowskich pochodzi z 18 lipca 2011 roku (Komisja Faunistyczna 2012). Jednego dorosłego osobnika obserwowano w trakcie polowania w widłach rzek Bukowej i Rakowej, niedaleko wsi Ujście. Ptak patrolując obszar doliny rzecznej zawisał kilkakrotnie nieruchomo w powietrzu w poszukiwaniu pokarmu, jednocześnie oddalając się powoli w kierunku zachodnim. Obszar Lasów Janowskich i Lipskich stanowi bardzo cenny i mało poznany teren, na którym częste stwierdzenia gadożerów w okresie lęgowym mogą świadczyć o próbach przystępowania tego gatunku do lęgów. PIŚMIENNICTWO BirdLife International 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife Conservation Series No. 12. BirdLife International, Cambridge. Cramp S., Simmons K.E.L. (red.) 1980. Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and Africa. The birds of the Western Palearctic. Vol. 2: Hawks to bustards. Oxford University Press, Oxford. Dyrcz A. 2001. Circaetus gallicus (Gmelin, 1788) Gadożer. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 141 143. 224
A. Flis Gadożer w Lasach Janowskich i Lipskich Gil J.M., Pleguezuelos J.M. 2001. Prey and prey-size selection by the short-toed eagle (Circaetus gallicus) during the breeding season in Granada (south-eastern Spain). J. Zool. 255 (1): 131 137. Ivanovsky V., Shamovich D. 2011. Ecology of Shorttoed Eagle in Belarusian Poozerie. Berkut 20: 81 89. Komisja Faunistyczna 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2004. Raport nr 21. Not. Orn. 46 (3): 159 180. Komisja Faunistyczna 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Raport nr 22. Not. Orn. 47 (2): 97 124. Komisja Faunistyczna 2007. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2006. Raport nr 23. Not. Orn. 48 (2): 107 136. Komisja Faunistyczna 2008. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2007. Raport nr 24. Not. Orn. 49 (2): 81 115. Komisja Faunistyczna 2009. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2008. Raport nr 25. Not. Orn. 50 (2): 111 142. Komisja Faunistyczna 2010. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2009. Raport nr 26. Ornis Polonica 51 (2): 117 148. Komisja Faunistyczna 2011. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2010. Raport nr 27. Ornis Polonica 52 (2): 117 149. Komisja Faunistyczna 2012. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2011. Raport nr 28. Ornis Polonica 53 (2): 105 140. LTO 2002. Rzadkie ptaki obserwowane na Lubelszczyźnie w 2002 roku. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin [http://lto.most.org.pl/ pdf/2002.pdf]; dostęp: 20.05.2013 r. Meyburg B.-U., Meyburg C., Barbraud J.-C. 1998. Migration strategies of an adult short-toed eagle Circaetus gallicus tracked by satellite. Alauda 66 (1): 39 48. Potakiewicz G. 2007. Pan Gadożer. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin [http://lto.most. org.pl/pdf/gadozer.pdf]; dostęp : 20.05.2013 r. Pugacewicz E. 1996. Ptaki drapieżne Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: 173 224. Stajszczyk M. 2004. Circaetus gallicus (G., 1788) gadożer. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część I). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 222 225. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Tucker G.M., Heath M.F., Tomiałojć L., Grimmet R.F.A. (red.) 1994. Birds in Europe: Their conservation status. BirdLife Conservation Series No. 3. BirdLife International, Cambridge. Wediuk A. (red.) 2005. Lasy Janowskie. Nadleśnictwo Janów Lubelski. Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Janowskie, Janów Lubelski. Wójciak J. 2005. Gadożer Circaetus gallicus (Gmelin, 1788). W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M. (red.). Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin: 92 93. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (3): 221 225, 2013 Flis A. The occurrence of short-toed eagle Circaetus gallicus in Janowskie and Lipskie Forests (SE Poland) The paper presents data of short-toed eagle Circaetus gallicus occurrence in the Janowskie and Lipskie Forests (south-eastern Poland) in the years 1990 2011. The short-toed eagle is an extremely rare bird of prey breeding in Poland and its population is estimated at 10 15 pairs. The discussed species is included in the Polish Red Data Book of Animals with the CR category (critically endangered). The last confirmed breeding site of the short-toed eagle in Janowskie Forests was found in 1990 near the village of Pikule (Janów Lubelski district). In spite of finding a dead young flightless bird in Lipskie Forests in 1992, the exact location of short-toed eagle nests in this area was not confirmed. In 2001 2004 and 2008 2011, the short-toed eagle was recorded during the breeding season in Janowskie and Lipskie Forests, but a nest was not found. In 2010, however, a new breeding site of this rare bird was confirmed to the south of Janowskie Forests. 225