Zamojskie Studia i Materiały ZAMOŚĆ 2012 Rok wyd. XIV, zeszyt 1(35) Fizjoterapia Igor Perehubka 1, Mariola Rębisz 1, Krzysztof Marczewski 1,2 1 SP Szpital Wojewódzki im. Papieża Jana Pawła II w Zamościu 2 Katedra Fizjoterapii Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu Wybrane czynniki ryzyka instytucjonalizacji poszpitalnej Streszczenie Instytucjonalizacja jest pojęciem szeroko rozumianym jako sprawowanie opieki nad osobami, które nie są zdolne do samodzielnego funkcjonowania. Praca zawiera obserwację przeprowadzoną w średniej wielkości szpitalu oraz przegląd literatury opisującej czynniki ryzyka instytucjonalizacji. Na podstawie danych z 2011 roku oraz pierwszej połowy 2012 wykazano, że ryzyko znalezienia się w ośrodku pomocy społecznej jest większe dla mężczyzn oraz wzrasta w wiekiem. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są najprawdopodobniej czynniki socjoekonomiczne. Nasze wyniki nieco różnią się od znanych z innych krajów, co wskazuje na regionalne zróżnicowanie problemu wsparcia społecznego. Potrzebne są dalsze badania, które pomogą nieco dokładniej określić wyżej wymienione czynniki ryzyka, co z jednej strony może być użyteczne w zapobieganiu instytucjonalizacji a z drugiej skróciło by to czas oczekiwania dla osób najbardziej potrzebujących tego typu świadczenia. Słowa kluczowe: Instytucjonalizacja, wsparcie społeczne końca życia, płeć Instytucjonalizacja jest terminem coraz częściej używanym dla zbiorczego określenia różnych form opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego życia w mieszkaniu własnym, czy też innej osoby prywatnej, najczęściej członka rodziny lub przyjaciela. Instytucjonalizacja obejmuje zatem pobyt w domu opieki społecznej, zakładzie opiekuńczo-leczniczym czy opiekuńczo-pielęgnacyjnym. Szersze omawianie rodzajów tych instytucji wykracza poza ramy tego artykułu, trzeba jednak wspomnieć, że jest ich nieco więcej, cześć niejako zakamuflowana pod innymi nazwami. Instytucjonalizacja, związana z pobytem w szpitalu, o jakiej chcemy pisać, oznacza przekazanie opieki nad pacjentem przyjętym do szpitala z domu do jednej z wyżej opisanych instytucji. Najczęściej w wyniku przewlekłej choroby osoba dotąd samodzielna, lub względnie samodzielna, nie jest w stanie powrócić do swojego poprzedniego życia. Trudno to nazwać sytuacją pożądaną, dlatego mówimy o ryzyku instytucjonalizacji
Zamojskie Studia i Materiały poszpitalnej, tak jak mówimy o ryzyku hospitalizacji. W ostatnim czasie pojawia się coraz więcej prac zajmujących się tym problemem, choć nasza wiedza na ten temat jest jeszcze dalece niekompletna. Dlatego chcielibyśmy przedstawić wyniki naszych obserwacji dotyczących oddziału internistycznego średniej wielkości szpitala. Dokonaliśmy retrospektywnej analizy czynników socjodemograficznych osób, które zostały objęte poszpitalną instytucjonalizacją w okresie od 1 stycznia 2011 do 30 czerwca 2012. Dotyczyło to 73 osób na 46 727 tj. 0,16% hospitalizowanych w szpitalu. Stan kliniczny tych pacjentów był na tyle dobry, że nie wymagali oni już leczenia szpitalnego ale z powodu ograniczenia zdolności samodzielnego funkcjonowania wymagali stałej opieki i pielęgnacji poza szpitalem. Główną przyczyną skierowania tych chorych pod opiekę instytucji były trudne warunki socjoekonomiczne, co powodowało, że nie mieli by Oni zapewnionej właściwej opieki w warunkach domowych. Często oznaczało to po prostu brak jakiejkolwiek osoby, która deklarowałaby gotowość do sprawowania opieki poszpitalnej. Wyniki Z 20 983 hospitalizowanych mężczyzn 46 zostało skierowanych do Domu Pomocy Społecznej, a wśród 25 744 leczonych w szpitalu kobiet 27 otrzymało takie skierowanie. Wiek przyszłych pensjonariuszy wahał się od 33 do 96 lat, średnio 71±14 lat, przy czym średni wiek kobiet był, aż o 17 wyższy niż średni wiek mężczyzn (p < 0,001), oraz liczba mężczyzn prawie dwukrotnie przewyższała liczbę kobiet (p < 0,05) (tab. 1). Tab. 1. Statystyki opisowe: grupa mężczyzn i grupa kobiet Miara Kobiety Mężczyźni ogółem Średnia 82 65 71 Modalna 87 57 74 Mediana 85 66 73 Odchylenie 12 12 14 Najmłodsz(a/y) 33 33 33 Najstarsz(a/y) 96 84 96 Liczba 27 46 73 Tab. 2. Rozkład wiekowy: grupa mężczyzn i grupa kobiet Wiek Ogółem Mężczyźni Kobiety n % n % n % < 45 3 4,1 2 4,3 1 3,7 45 59 13 17,8 12 26,1 1 3,7 60 74 27 37,0 23 50,0 4 14,8 75 89 22 30,1 9 19,6 13 48,1 90 < 8 11,0 0 0,0 8 29,6 Razem 73 46 27 86
Igor Perehubka i inni Wybrane czynniki ryzyka instytucjonalizacji poszpitalnej Najliczniejszą grupę stanowiły osoby we wczesnej starości 37%. Zdecydowaną mniejszość stanowiła grupa osób poniżej 45 r.ż. Kobiety stanowiły 37% przyszłych pensjonariuszy, z tego pań w okresie późnej starości było najwięcej, bo aż 48%. Wśród mężczyzn nie zaobserwowano panów w okresie długowieczności, natomiast połowę wymagających instytucjonalizacji stanowiły osoby w wieku od 60 do 74 lat (tab. 2). Test χ 2 wskazuje, że płeć jest istotnym statystycznie czynnikiem ryzyka pobytu w DPS po hospitalizacji. Dyskusja Od dłuższego czasu obserwuje się zmianę struktury społeczeństwa, coraz więcej ludzi osiąga wiek określany mianem późnej dorosłości, a tym samym zmienia się obraz człowieka starego [1]. Dotyczy to zwłaszcza określenia granicy miedzy młodością a starością. Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyodrębniają: wiek przed starczy (45 59 r.ż.); wiek starzenia się, nazywany także wczesną starością (60 74 r.ż.); wiek starczy, określany również mianem późnej starości (75 89 r.ż.); długowieczność (90 lat i więcej) [2]. Według niektórych badań wiek i stan zdrowia psychofizycznego, są głównymi predyktorami instytucjonalizacji. Inne wymieniane przez badaczy czynniki to: płeć męska, niski poziom wykształcenia, niskie dochody, udar mózgu, nadciśnienie, nietrzymanie moczu, depresja oraz wcześniejsze hospitalizacje [3]. Podobnie Luppa i Riedel-Heller wykazali, że ryzyko instytucjonalizacji wzrasta wraz z wiekiem, życiem w samotności, depresją oraz upośledzeniem funkcji poznawczych i ogólnego funkcjonowania. Analiza regresji dwóch grup wiekowych: młodsi starsi (75 81 lat) i w zaawansowanym wieku podeszłym (powyżej 81 r.ż.) ujawniła, że pierwszej grupie równie istotnymi czynnikami znalezienia się w DPS były wdowieństwo jak i zaburzenie funkcjonowania psychofizycznego, natomiast w drugiej grupie zaburzenia w funkcjonowaniu psychofizycznym poza samotnością i pogorszeniem pamięci nie miało znaczenia [4]. Ryzyko instytucjonalizacji poszpitalnej w Danii jest ponad dwukrotnie większe dla kobiet. Ocena przyjęć 35 tys. pacjentów do DPS w Dani pokazuję, że ponad połowę osób nowo przyjętych stanowiła grupa ludzi powyżej 80 r.ż. oraz, że w śród nowych rezydentów, kobiet było dwukrotnie więcej niż mężczyzn [5]. Również na terenie Irlandii Północnej ryzyko instytucjonalizacji jest większe wśród kobiet niż mężczyzn. Według autorów starsi mężczyźni niechętnie przybierają rolę opiekuńcze oraz są słabsi fizycznie w porównaniu z kobietami w swoim wieku. Z obserwowanych 20 830 par to właśnie kobiety, których stan zdrowia nie pozwalał już na samodzielne funkcjonowanie, częściej trafiały do DPS, ponieważ ich partnerzy nie byli w stanie zapewnić im wystarczającej opieki [6]. Na podstawie wyników z badań prospektywnych wynika, że na dwóch nowo przyjętych mężczyzn do DPS przypadały średnio 3 kobiety [7]. Pobyt w szpitalu ludzi starszych może markować zmianę życia niezależnego na życie zinstytucjonalizowane. Z drugiej fazy projektu Hospital Outcomes Project for the Elderly wynika, że niezależnymi czynnikami ryzyka kontynuacji opieki w DPS po wypisie ze szpitala są: lokalizacja geograficzna, podeszły wiek, samotność, niski poziom codziennej niezależnej aktywności życiowej oraz długość hospitalizacji. Natomiast po 3 miesiącach od zakończenia leczenia szpitalnego niezależnym predyktorem instytucjonalizacji poza poprzednio wymienionymi był stan psychiczny pacjenta. Wynika z tego, że utrata samodzielności pod- 87
Zamojskie Studia i Materiały czas pobytu w szpitalu oraz po wypisie jest ważnym autonomicznym czynnikiem ryzyka opieki w DPS [8]. Średni czas od hospitalizacji osób starszych z powodu ostrego procesu chorobowego do pierwszorazowego przyjęcia do DPS w New Haven, USA wynosił 42 miesiące. Najkrótszy 27,5 miesiąca, a najdłuższy 75,5 miesiąca. Chorzy ci zostali dotknięci upośledzeniem definiowanym jako brakiem samodzielności podczas toalety, ubieraniu się, poruszaniu się po domu czy wstawaniu z krzesła. Średnio chory nie radził sobie z trzema z w/w czynności w codziennym życiu. Cztery tygodnie przed hospitalizacją 63,9% z tych osób była pełnosprawna [9]. Praca Kane R. L. i współpracowników pokazuję, że w okresie dwóch lat w wybranym ośrodku uniwersyteckim aż 9% osób po 65 r.ż. została bezpośrednio wypisana do DPS po nagłej hospitalizacji. Starcy po 85 r.ż. dziesięciokrotnie przeważali nad chorymi po 65 r.ż. oraz grupa kobiet była dwukrotnie liczniejsza niż mężczyzn. Szpital uniwersytecki wypisywał osoby do DPS rzadziej niż 10 mniejszych placówek leczniczych będących w sąsiedztwie. [10]. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce w latach 2005 2009 mieszkańcami zakładów stacjonarnych pomocy społecznej były przede wszystkim osoby w wieku od 41 do 60 lat, których odsetek w kolejnych latach systematycznie wzrastał z 31,3% w 2005 r. do 32,9% w 2009 r. Drugą najbardziej liczebną grupą były osoby powyżej 75 roku życia, które stanowiły 27,9% ogółu mieszkańców w 2005 r. oraz 27,0% w 2009 r., częściej mężczyźni niż kobiety. Osoby poniżej 18 lat stanowiły przeciętnie ok. 4% ogółu mieszkańców w badanych latach, osoby od 19 do 40 roku życia ok. 16%, a osoby od 61 do 74 roku życia stanowiły ok. 21% wszystkich mieszkańców [11]. Wyniki te nieco się różnią od obserwowanych przez nas, ale po pierwsze dotyczyły one ogółu osób objętych instytucjonalizacją, a nie tylko skierowanych do ww. instytucji po pobycie w szpitalu, po drugie dotyczyły znacznie większej populacji. Z tym zastrzeżeniem trzeba także interpretować obserwowaną przez znacznie większą częstość instytucjonalizacji wśród kobiet. Można powiedzieć, że problem dotyczył przede wszystkim bardzo starych kobiet i wkraczających dopiero w okres starości mężczyzn. Nadreprezentacja mężczyzn może wskazywać na ich znacznie słabszą pozycję społeczną w naszym regionie, aczkolwiek nie badaliśmy czynników kulturowych i socjalnych, które byłyby za to odpowiedzialne, a wydaje się, że w przyszłości konieczne są takie badania. 88 Wnioski Ryzyko instytucjonalizacji poszpitalnej było większe wśród mężczyzn, którzy także byli istotnie młodsi niż kobiety wymagające takich samych form opieki. Literatura 1. Stuart-Hamilton I., Psychologia starzenia się, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2006. 2. Zych A.A., Słownik gerontologii społecznej, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2001. 3. Luppa M., Luck T., Weyerer S., König H.H., Brähler E., Riedel-Heller S.G., Prediction of institutionalization in the elderly. A systematic review, Age&Aging 2010, 39, s. 31 8. 4. Luppa M., Riedel-Heller S.G., Luck T., Wiese B., Bussche van den H., Haller F., Sauder M., Mösch E., Pentzek M., Wollny A., Eisele M., Zimmermann T., König H.H., Maier
Igor Perehubka i inni Wybrane czynniki ryzyka instytucjonalizacji poszpitalnej W., Bickel H., Werle J., Weyerer S., AgeCoDe study group (2012). Age-related predictors of institutionalization: results of the German study on ageing, cognition and dementia in primary care patients (AgeCoDe). Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2012, 47, s. 263 70. 5. Ribbe M. W,, Frijters D.H., Mens van J.T., Characteristics of nursing home patients at initial admission: age, sex and morbidity, Ned Tijdschr Geneeskd., 1993, 137(49), s. 2544 8. 6. McCann M., Donnelly M., O Reilly D., Gender differences in care home admission risk: partner s age explains the higherrisk for women. Age&Ageing, 2012, 41(3), s. 416 9. 7. Luppa M., Luck T., Weyerer S., König H.H., Riedel-Heller S.G., Gender differences in predictors of nursing home placement in the elderly: a systematic review, Int. Psychogeriatr, 2009, 21(6), s. 1015 25. 8. Rudberg M.A., Sager M.A., Zhang J., Risk factors for nursing home use after hospitalization for medical illness, J. Gerontol A Biol Sci Med Sci., 1996, 51(5), s. M189 94. 9. Gill T.M., Gahbauer E.A., Han L., Allore H.G., Functional Trajectories Among Older Persons Admitted to a Nursing Home with Disability After An Acute Hospitalization, J Am Geriatr Soc. 2009, 57(2), s. 195 201. 10. Kane R.L., Matthias R., Sampson S., The risk of placement in a nursing home after acute hospitalization. Med Care. 1983, 21(11), s. 1055 61. 11. Jakóbik K. i inni, Pomoc społeczna w Polsce w latach 2005 2009, Urząd Statystyczny w Krakowie. The selected factors of posthospital risk of institutionalization Abstract Institutionalization is the concept of a wider as exercising the care of persons who are not capable of independent operation. The work includes observation of medium size hospital and the review of the literature that describes the risk factors of institutionalization. On the basis of data from the first half of 2011 and 2012, it has been demonstrated that the risk of finding themselves in a social assistance is greater for men and increases in the age. The main reason for this state of affairs is likely socioeconomic factors Our results are slightly different from the known in other countries, which shows the regional variability problem of social support. Further studies are needed that will help somewhat more accurately determine the risk factors listed above, so on the one hand can be useful in the prevention of institutionalization and, on the other hand, reduced to waiting time for people most in need of this type of provision. Keywords: Institutionalization, social support end of life, sex 89