Przedhiszpańskie kultury Ameryki Południowej w perspektywie badań archeologicznych

Przedhiszpańskie kultury Ameryki Południowej w perspektywie badań archeologicznych Notatki z wykładu semestr letni 2011/2012 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Wykład prowadziła: dr Patrycja Prządka-Giersz Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 12 czerwca 2013

Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/. Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

Spis treści 1 Prekolumbijskie cywilizacje Andów Środkowych wstęp 6 1.1 Geografia i periodyzacja obszaru andyjskiego.................... 6 1.2 Rys historyczny Andów Środkowych........................ 7 1.3 Archeologia w procesie odkrywania dawnych społeczności w Ameryce Południowej 10 1.3.1 Historia badań archeologicznych....................... 10 1.3.2 Polskie badania archeologiczne i antropologiczne w Ameryce Łacińskiej. 12 1.3.3 Badania w dolinie Culebras......................... 13 1.3.4 Badania w dolinie Huarmey......................... 15 2 Dzieje obszaru andyjskiego 16 2.1 Zasiedlenie Ameryk i najstarsze kultury....................... 16 2.2 Początki cywilizacji andyjskich............................ 20 2.3 Późny okres preceramiczny.............................. 22 2.4 Okres formatywny.................................. 25 2.4.1 Wczesny i środkowy okres formatywny................... 25 2.4.2 Kultura Salinar................................ 29 2.4.3 Kultura Paracas................................ 32 2.5 Kultura Pukará.................................... 34 2.6 Kultura Moche.................................... 36 2.6.1 Wstęp..................................... 36 2.6.2 Pochówki królewskie Moche......................... 39 2.6.3 Ikonografia Moche.............................. 43 2.6.4 Architektura Moche............................. 46 2.7 Kultura Recuay.................................... 51 2.8 Organizacje wodzowskie w Andach Kolumbijskich................. 55 2.9 Kultura Nasca..................................... 60 2.10 Inne kultury wczesnego okresu przejściowego.................... 66 2.10.1 Kultura Lima................................. 66 2.10.2 Kultura Huarpa................................ 69 2.11 Horyzont środkowy.................................. 71 2.11.1 Kultura Huari................................. 71 2.11.2 Badania w dolinach Culebras i Huarmey.................. 74 2.11.3 Kultura Tiahuanaco............................. 75 2.12 Późny okres przejściowy............................... 79 2.12.1 Kultura Lambayeque-Sicán.......................... 79 2.12.2 Księstwo Chimú................................ 86 2.12.3 Kultura Chachapoyas............................. 88 2.12.4 Dolina Culebras w późnym okresie przejściowym.............. 89 2.13 Imperium Inków.................................... 90 2.13.1 Historia i archeologia Inków......................... 90 2.13.2 Inka jako wielki ekolog, czyli czego nie wiedzieli wielki odkrywcy..... 95 3 Adaptacja do życia w wysokich górach 98 3

Indeks Acuchimay, 70 Aija, 53 Algarróbal El Moro, 86 Alto Piura, 19 Ambo, 18 Asna, 18 Aspero, 22 Azángaro, 73 Balcón de Judas, 53 Batán Grande, 79 82, 84 Buritaca, 59 Caballo Muerto, 26 Cabana, 53 Cahuachi, 9, 12, 13, 65, 66 Cajamarquilla, 66 68 Camarones, 20 Cantalloc, 61 Captuy, 31 Caral, 7, 8, 21 23 Casma, 21 Castillo de Ampanu, 32 Castillo de Huarmey, 15, 75, 102 Catalina Huanca, 66 Caylán, 30, 31 Cerro Arena, 30 Cerro Blanco (Moche), 37 Cerro Blanco (Nepeña), 26 Cerro Colorado, 32, 61 Cerro Culebras, 66, 67, 69 Cerro Sechín, 8, 25, 27, 35 Chan Chan, 79, 83, 86 88 Chancay, 67 Chanquillo, 9, 31, 32 Chaquipampa, 71 Chauchilla, 61 Chavín de Huántar, 8, 27 29, 51, 77 Chillón, 66 Chinchawasi, 53 Chiripa, 76 Chongos, 34 Chornancap, 82 Chotuna, 82, 84 Chucuito, 79 Chupacigarro-Caral, 21 Clovis, 17 Conchopata, 70 74 Coricancha, 55, 92 Cueva de las Manos, 17 Culebras I, 21 El Brujo, 41, 47, 50, 51, 55 El Castillo, 10 El Infiernito, 58 El Morro, 20 El Paraíso, 22, 23, 25 Farfán, 79, 86 Finzenú, 57 Folsom, 17 Gallinazo, 38 Guitarrero, 18 Honcopampa, 74, 75 Huaca de los Reyes, 26 Huaca del Sol y de la Luna, 6, 9, 37, 41, 43, 47 51 Huaca Partida, 26 Huaca Prieta, 21, 22 Huaca Pucllana, 66 69 Huaca Santa Rosa, 33 Huaca Soto, 33 Huambacho, 30, 31 Huancaco, 38 Huancobamba, 97 Huanucopampa, 94 Huari, 71 73, 75, 76, 79 Ichic Willkawaín, 53, 54 Ingapirca, 12 Jincamocco, 71 Kala Uyuni, 76 Kallamarca, 76 Kanamarka, 76 Kotosh, 23, 24 Kuélap, 88 Kuntur Wasi, 8, 27 29 Kushipampa, 31 La Cumbre, 19 La Galgada, 23, 24 Las Aldas, 7, 22, 26 Las Vegas, 19 Lauricocha, 18 4

Machu Picchu, 10, 91 Majoro Chico, 65 Malagana, 56 Manchán, 86, 87, 89 Maranga, 66 68 Maucallacta, 13, 102 Mocupe, 86 Monte Verde, 18 Moray, 95 Ñanchoc, 19 Nasca (geoglify), 9, 12, 13, 61, 64, 66 Ñawinpukyo, 70 Ocongalla, 65 Ollantaytambo, 92 Pañamarca, 51 Pacatnamú, 83 Pachacamac, 66, 71, 93 Pachamachay, 18 Pacheco, 71 Pampa de las Llamas-Moxeque, 25 Pampa de los Cocos, 37 Pampa de Moche, 37 Pampa de Paiján, 19 Pampa de San José, 65 Pampas de Jagüey, 30 Panaulauca, 18 Pariti, 78 Pashash, 53 Payasca, 53 Pedra Furada, 18 Pikillacta, 71, 73 Pikimachay, 18 Pisaq, 91, 92 Pitasayoc, 18 Playa El Castillo, 75 Playa Grande, 69 Pueblito, 59 Pueblo Nuevo, 22 Puente, 18 Pukará, 34 36, 71 Pumapunku, 77, 78 Punkurí, 26 Purgatorio, 89 Quishqui Puncu, 18 Rumicolca, 73 Sacsayhuamán, 91 San Diego, 29, 30 San José de Moro, 37, 75 Santa Elina, 18 Sechín Alto, 7, 22, 25 Simpapata, 72 Sipán, 10, 38 45, 47, 75, 81 Sogamoso, 58 Sute Bajo, 30 Túcume, 82, 86 88 Taraco, 34 Telarmachay, 18 Ten Ten, 14, 15, 89, 90 Tiahuanaco, 6, 10, 34, 36, 37, 71, 75 79, 90, 91 Toca da Esperança, 18 Ucumachay, 18 Ventilla, 65 Vilcabamba, 88, 91, 94, 95 Viracochapampa, 72, 73 Wari Kayan, 34 Wari Willka, 71 Yayno, 53 Yucay, 91 Quebrada Santa María, 19 Queyash Alto, 11, 12 Quilhuay, 31 Quillapampa, 15, 42 Quinhuac, 19 5

1 Prekolumbijskie cywilizacje Andów Środkowych wstęp 1.1 Geografia i periodyzacja obszaru andyjskiego Andy Środkowe to obszar najmniej poznany kulturowo w Ameryce, ale także szczególnie ważny ze względu na znaczenie dla rozwoju cywilizacji. Obszar ten pokrywa Ekwador, Peru, Boliwię oraz północne części Chile i Argentyny. Peru ma powierzchnię 1 mln km 2. Składa się z terenów zróżnicowanych geograficznie pustynnego costa/chala, wzdłuż wybrzeża Pacyfiku o długości 2250 km, sierra obszaru górskiego, w skład którego wchodzą kordyliera oraz Altiplano, oraz selva lasów tropikalnych. Peru podzielono na strefy ekologiczne: Costa/Chala (0-500 m n.p.m.) Yunga (500-2300 m n.p.m.) Quechua (2300-3500 m n.p.m.) Suni/Jalca (3500-4000 m n.p.m.) Puna (4000-4800 m n.p.m.) Janca/Cordillera (4800-6766 m n.p.m.) Ruparupa (400-1000 m n.p.m.) Omagua/Selva Baja (1000-0 m n.p.m.m.) Obszar Peru jest zróżnicowany geograficznie, co wymagało od ludów prekolumbijskich nieustannych zmian adaptacyjnych. Zmiany klimatu są związane z cyklicznym występowaniem El Niño, które pojawiło się m.in. w latach 1998, 1983, 2005. W wyniku ocieplenia wód morskich wymierają wtedy mięczaki występujące w morzu, na pustyniach wybrzeża występują ulewne deszcze, pokrywają się one roślinnością, zaś na Altiplano następują susze. Zmiany klimatyczne pod wpływem El Niño wywierały duży wpływ na zmiany kulturowe na wybrzeżach Pacyfiku i w górach. Dzięki jednoczesnej eksploatacji różnych pięter wegetacyjnych możliwy był rozwój licznych kultur i cywilizacji w regionie andyjskim. Obszar andyjski był zawsze mozaiką etniczną, językową i kulturową. Do dziś pozostaje silnie zróżnicowany. Istniały tu różne systemy wierzeń, ustroje polityczne i systemy kalendarzowe. Nawet w czasach Inków zróżnicowanie było duże, zaś każda z prowincji utrzymywała swoją odrębność religijną poza oficjalną religią państwową. Quipu służyło do zapisu danych liczbowych. Tokapu, uważane czasem za system zapisu, jest dekoracją tkanin. Kubki kero były ozdabiane wyobrażeniami ikonograficznymi i używane tradycyjnie do picia chichy. Jedyne źródła historyczne odnoszą się do okresu konkwisty. Są spisane przez kronikarzy hiszpańskich i metyskich w języku hiszpańskim oraz quechua zapisanym alfabetem łacińskim. Dotyczą jedynie państwa Inków, a nie wcześniejszych kultur. Językami używanymi na Altiplano były quechua, aymara, a na wybrzeżu pescadora. Obecnie używane są tylko quechua i aymara. Żadna z kultur, w odróżnieniu od Mezoameryki, nie znała pisma. Cywilizacje preinkaskie rozwijały się ponad 1200 lat. Ich badanie opiera się na źródłach archeologicznych. Przez ostatnie 50 lat intensywnie rozwijała się archeologia i etnohistoria obszaru andyjskiego. W tym czasie opracowano różne sekwencje chronologiczne. Pionierem badań był Max Uhle, który badał stanowiska na północnym wybrzeżu m.in. Huacas de Moche oraz stanowiska związane z kulturą Tiahuanaco. Julio César Tello, Peruwiańczyk, i Eduard Seler, Niemiec, także należeli do grupy badaczy inicjujących pierwsze badania. Rafael Larco Hoyle od lat 30. XX wieku badał kulturę materialną północnego wybrzeża Peru. Był samoukiem i przedsiębiorcą, posiadał znaczny majątek i hacjendę. 6

Jedną z periodyzacji jest chronologia zaproponowana przez Johna Rowe w 1962 roku, zwana chronologią stylistyczną. Jest ona obecnie używana głównie przez badaczy z Europy i Stanów Zjednoczonych. Składa się z następujących okresów: Okres preceramiczny (do 1800 p.n.e.) Okres inicjalny (1800-900 p.n.e.) Horyzont wczesny (900-1 p.n.e.) Wczesny okres przejściowy (1-600 n.e.) Horyzont środkowy (600-900 n.e.) Późny okres przejściowy (900-1470 n.e.) Horyzont późny (1470-1533 n.e.) Horyzonty to okresy unifikacji kulturowej architektury, ceramiki oraz obrządków pogrzebowego i ceremonialnego. W okresach przejściowych następował rozwój regionalny. Inna periodyzacja została zaproponowana przez Luís Lumbrerasa w 1981 roku. Podział ten jest najczęściej stosowany przez badaczy peruwiańskich i nazywany chronologią ewolucyjną: Okres paleoindiański (do 7500 p.n.e.) Okres archaiczny (7500-1800 p.n.e.) Okres formatywny (1800-100 n.e.) Okres rozwoju regionalnego (100-700 n.e.) Imperium Wari (700-1000 n.e.) Okres rozwoju lokalnych państw (1000-1470 n.e.) Imperium Inków (1470-1533 n.e.) 1.2 Rys historyczny Andów Środkowych W IV i III tys. p.n.e. nastąpiła niezależnie rewolucja neolityczna na wielu obszarach w obrębie Andów, o czym świadczy duża liczba gatunków roślin udomowionych. Nie ma jednego obszaru, który byłby kolebką neolityzacji dla całego obszaru andyjskiego. Na południowym wybrzeżu Ekwadoru w latach 8000-4500 p.n.e. istniała kultura Las Vegas, która rozpoczęła proces neolityzacji już 7000 lat p.n.e. Około roku 5000 p.n.e. udomowiono kukurydzę. Również w Ekwadorze zapoczątkowano produkcję ceramiki. Pierwsze naczynia ceramiczne wyprodukowała kultura Valdivia w IV tys. p.n.e. Na wyżynach udomowiono wielbłądowate. Dostarczały one wełnę, a ich mięso stanowiło źródło protein w pokarmie. W Środkowych Andach udomowiono lamę i alpakę około roku 4000 p.n.e. W tym samym czasie udomowiono świnkę morską. Świadectwa udomowienia tych gatunków zwierząt znaleziono w jaskiniach, podobnie jak świadectwa udomowienia roślin bulwiastych, fasoli, tykwy, papryki chili, słodkich ziemniaków i manioku. Z północnego i centralnego wybrzeża Peru pochodzi najwięcej źródeł archeologicznych dotyczących wczesnych faz rozwoju cywilizacji andyjskich. Rewolucja neolityczna wiązała się z pojawieniem się pierwszych budowli monumentalnych. Wzniesiono je na przełomie II/I tys. p.n.e. w Caral-Supe (Chupacigarro), Las Aldas, Sechín Alto. Tykwa zastępowała naczynia ceramiczne w pierwszej fazie rozwoju. Dieta na wybrzeżu opierała się na mięczakach, których skorupy wykorzystywano także do produkcji ozdób. Pojawił się zwyczaj budowania świątyń na planie litery U, który obowiązywał do I połowy I tys. p.n.e. Ośrodki zajmowały powierzchnię sięgającą nawet 200 ha. Stanowiska miały charakter ceremonialny. Występowały na nich schodkowe piramidy i zagłębione owalne place. Rozmiary stanowisk były konsekwencją wielokrotnych przebudów trwających nawet 1000 lat. W Sechín Alto wybudowano piramidę z adobe licowaną blokami kamiennymi. Tamtejsze place ceremonialne miały długość 2 km. 7

W dolinie Casma znajduje się stanowisko Cerro Sechín o powierzchni 2600 m 2, które rozwijało się w latach 2100-1000 p.n.e, zaś faza monumentalna przypadła na lata 2100-1800 p.n.e. W mury świątyni wkomponowano 298 monolitów pokrytych reliefami przedstawiającymi poćwiartowane ciała. Ukazują religijne ceremonie składania ludzkich ofiar lub poćwiartowane ciała mitycznych bohaterów łączących się w mitycznym tańcu. Ruth Shady postawiła hipotezę mówiącą, że Caral-Supe było najstarszym miastem starożytnego świata. W rzeczywistości ośrodek ten nie posiadał jednak charakteru miejskiego był centrum ceremonialnym. Około roku 1000 p.n.e. opuszczono kompleksy świątynne, zamknąwszy je ceremonialnie. Proces opuszczania wielkich świątyń wiąże się z El Niño występującym w latach 1300-1000 p.n.e. Powstały wtedy nowe ośrodki władzy i centra ceremonialne. Zostały one przeniesione z pustyni na wybrzeżu na obszaru górzyste, gdzie klimat był bardziej suchy i dogodny dla rolnictwa. Elementy architektoniczne charakterystyczne dla wybrzeża, np. okrągły zagłębiony plac, również zostają przeniesione do architektury obszarów górskich. Założono ośrodki Kuntur Wasi i Chavín de Huántar, które we wczesnym horyzoncie odgrywały ważną rolę. Kultura rozwijająca się na obszarach wokół tych stanowisk czerpała z tradycji wybrzeża w architekturze oraz ikonografii. Faza Chavín jest ostatnim epizodem długiego okresu rozwoju kultur na obszarze północnego wybrzeża oraz przylegających gór. Ośrodek Chavín de Huántar był ważna wyrocznią oraz sanktuarium przyciągającym wiernych w czasach prekolumbijskich. Jest położony na wysokości 3150 m n.p.m. nad rzeką Mosną, dopływem Marañón, na szlaku łączącym wybrzeże z obszarami górskimi i selvą. W 1548 dotarli tam pierwsi Europejczycy. W XVII wieku Chavín de Huántar porównywano do stolic europejskich. W 1919 roku Julio Tello przebadał stanowisko po raz pierwszy. Dziś wpisane jest na listę UNESCO. Towarzyszy mu lokalne muzeum. Większość koncepcji religijnych Chavín ma swoje odzwierciedlenie w monumentalnej architekturze tego stanowiska. Wczesna Świątynia w Chavín de Huántar odzwierciedla typowy andyjski dualizm. Składa się z dwóch części tworzących literę U, wybudowanych z czarnego porfiru i białego wapienia. Fasada ozdobiona jest rzeźbieniami przedstawiającymi jaguary oraz postaci polimorficzne. Najstarszą częścią kompleksu jest Stara Świątynia ozdobiona rzeźbieniami. Podziemne korytarze pod świątynią tworzą galerię. W jednym z nich znaleziono pozostałości pokarmu. Prawdopodobnie odbywały się tam bankiety rytualne, w trakcie których spożywano m.in. ludzkie mięso. Był to najwcześniejszy przejaw kanibalizmu na obszarze andyjskim. W tzw. Galerii Ślimaków znaleziono muszle pochodzące z ciepłych wód Ekwadoru. Głównym obiektem kultu była kamienna stela Lanzón ukazująca postać o cechach gadzio-ptasio-kocich. Jest uosobieniem bóstwa, a jej wysokość wynosi 4,5 m. W Chavín de Huántar do 500 roku p.n.e. mieszkało około 500 ludzi, później nastąpił wzrost liczby ludności zamieszkującej okoliczne obszary oraz pielgrzymów. Drugiem ważnym ośrodkiem tego okresu było Kuntur Wasi, położone dalej na północ, w dolinie rzeki Jequetepeque, blisko Cajamarki. Również ono znajdowało się na szlaku łączącym wybrzeże z górami. Ośrodek rozwijał się w latach 1000-500 p.n.e. Na szczycie wzniesienia znajdowała się świątynia z zagłębionym placem, odkryta przez Julio Tello. Stanowisko posiadało jeszcze więcej śladów wpływów kulturowych z wybrzeża niż Chavín de Huántar. Odkryto tam liczne przedmioty ze złota świadczące o rozwiniętej metalurgii w późnym okresie formatywnym. Wykonywano ozdoby zawierające połączenie złota ze srebrem. Znaleziono też rzeźby kamienne podobne do rzeźb znanych z Chavín. W IV w. p.n.e. zanikła kultura Chavín i nastąpiła regionalizacja. Powstały regionalne systemy religijne, spośród których najlepiej znane są kultury Moche, Recuay oraz Nasca. Zanim 8

doszło do rozwoju Moche, miały miejsce liczne wędrówki ludów, a proces kształtowania się nowej kultury był długotrwały. W latach 400-300 p.n.e. pojawiły się nowe ośrodki, niezwiązane z budowniczymi wielkich świątyń. Na wybrzeżu oraz w dolinach północnego wybrzeża pojawiły się ufortyfikowane kamienne fortece umieszczone na szczytach gór i wzniesień. System obronny świadczy o niestabilności politycznej. Jednym ze stanowisk z tego okresu było Chanquillo w dolinie Casma. Powstawały wtedy pierwsze organizmy państwowe. Na południowym wybrzeżu wykształciły się kultury Topará, Paracas-Necrópolis i Nasca. Kultura Paracas znana jest z nekropolii z podziemnymi grobowcami. Charakteryzowały się one pionowym szybem, kończącym się kolistą komorą grobową. Umieszczano w niej szczątki zmarłych w pozycji embrionalnej. Produkowano olbrzymie tkaniny z wełny alpaki, którymi owijano zmarłych. Tkaniny te posiadają bogate elementy dekoracyjne. Na terenach kultury Paracas w wiekach I-VIII n.e. rozwinęła się kultura Nasca. Stanowiska tej kultury znajdują się w dolinach Ica, Pisco i Nasca. Głównym stanowiskiem jest Cahuachi badane przez Włochów. Znajduje się tam wielka piramida schodkowa oraz jej zaplecze gospodarcze. Z kulturą Nasca związane są geoglify na płaskowyżu Nasca ukazujące zwierzęta. Pełniły funkcję ceremonialną. Wykonano je odgarniając ciemniejszą frakcję większych kamieni. Linie tworzące geoglify mają szerokość 50-70 cm. Zachowały się dzięki brakowi opadów. Błotne spływy w czasie El Niño mogą je jednak poważnie uszkodzić. W wiekach II-VIII n.e. rozwinęła się kultura Moche obejmująca zasięgiem całe północne wybrzeże. Charakteryzowała się ona ceramiką z wypalanej gliny, zdobioną powłoką z uszlachetnionej, kolorowej glinki. Ceramika formowana była ręcznie. Innym wyróżnikiem ceramiki Moche była technika malowania cienką linią. Naczynia zdobiono malowanymi przedstawieniami narracyjnymi. Butla strzemiączkowata oraz puchar dzwonowaty były charakterystycznymi formami ceramicznymi. Moche byli mistrzami złotnictwa, włókiennictwa oraz rzeźbiarstwa w drewnie. Architekturę zdobiły ładne, reliefowe zdobienia stiukowe znajdujące się m.in. w Huaca del Sol i Huaca de la Luna. Rzeźbienia te są charakterystyczne dla kultury Moche. Kultura Moche rozwijała się w dolinie Moche i innych dolinach północy od doliny Huarmey na południu do Lambayeque oraz aż po dolinę rzeki Piura, gdzie znaleziono bogate pochówki. Cechowała się bogatą architekturą monumentalną. Ze względu na liczne skarby, była przedmiotem zainteresowania huaqueros. W 1602 roku Hiszpanie zniszczyli część Huaca del Sol, największej piramidy w Ameryce Południowej. W celu poszukiwania złotych skarbów, zmieniono bieg rzeki, aby przepłukać piramidę. Po II wojnie światowej badano strukturę osadniczą oraz ośrodki władzy i kultu kultury Moche. W latach 80. XX wieku odkryto grobowiec El Señor de Sipán w dolinie Lambayeque, na północ od obszaru eponimicznego. Odkrycie to stanowiło przełom w badaniach nad Moche. Grobowiec zaprzeczył dotychczasowym tezom na temat kultury i doprowadził do postawienia zupełnie nowych hipotez. Architektura Moche cechuje się charakterystycznymi piramidami z cegły adobe. Huaca del Sol ma wymiary 345 na 161 metrów i wysokość 31 m. Przy jej budowie pracowało ok. 250 tys. pracowników, wykorzystano 140 mln cegieł adobe. Na stanowiskach występują zawsze dwie główne budowle, co jest przejawem dualizmu, obecnego już od czasów Chavín. W architekturze wykorzystano technikę kolumnową z zastosowaniem znaczonych cegieł adobe. Zaznaczano je odciskami dłoni lub krzyżykami i okręgami. Ikonografia Moche obejmuje obficie występującą sztukę erotyczną. Obecnie, na podstawie ikonografii, rekonstruuje się ceremonie religijne Moche. 9

Inną kulturą z tego samego okresu, ale rozwijającą się na obszarze górskim, była kultura Recuay. Istniała w wiekach I-VIII n.e. i utrzymywała kontakty z Moche. Często dochodziło do walk Moche z Recuay, o czym świadczą sceny w ikonografii ceramicznej oraz architektonicznej Moche, a także architektura obronna w górnych partiach dolin, gdzie ścierały się wpływy dwóch kultur. Około roku 600 n.e. powstały imperia Tiahuanaco i Wari, które rozwinęły się w latach 600-900 n.e. Państwo Wari powstało ok. 600 roku, zaś w 900 roku objęło swoim obszarem teren oddziaływań kultur Cajamarca i Tiahuanaco. Nastąpiła unifikacja kulturowa obszaru objętego tą kulturą. Architektura była inspirowana założeniami z regionu Titicaca, a zwłaszcza ze stanowiska Tiahuanaco. Nastąpiła wówczas gruntowna zmiana planów architektonicznych. Architektura opierała się na planie ortogonalnym. Dziedziniec otoczony był galeriami. Ulice z obu stron były zamknięte przez wysokie mury, zaś wewnątrz, za murami, znajdowały się place. Nie istniały duże założenia ceremonialne. Ceramika Wari, np. kubki kero, miała charakter ceremonialny. Naczynia ceramiczne były bogato zdobione przedstawieniami figuratywnymi. Ceramika była rytualnie tłuczona i składana do grobów. Produkowano także tkaniny zdobione motywami geometrycznymi. Tylko nieliczne ośrodki Wari są reprezentowane na wybrzeżu Peru. Jednym z nich jest stanowisko El Castillo. Ideologiczna i materialna ekspansją Wari na północnym Peru doprowadziła do powstania grobowców chulpa, które wcześniej nie występowały w tym regionie. Równolegle z Wari rozwijał się starszy ośrodek w Tiahuanaco. Oba państwa istniały najpierw niezależnie, ale utrzymywały kontakt handlowy i wymieniały się stadami lam. Krótko przed upadkiem obu tych cywilizacji nastąpiła unifikacja kulturowa Wari, Tiahuanaco i Nasca. Powstał tzw. kompleks kultury Wari. Krąg kulturowy Wari-Tiahuanaco był podstawą rozwoju późniejszej cywilizacji Inków. Tiahuanaco było jednym z najwyżej położonych miast przedhiszpańskich. Było zamieszkane już w 1500 roku p.n.e., ale dopiero w latach 500-900 n.e. nastąpił rozwój architektury monumentalnej. Piramida Akapana, o wysokości 15 m i długości boku 200 m, jest jedną z najważniejszych struktur stanowiska. Budowla powstała z olbrzymich bloków piaskowca i andezytu. Budulec sprowadzano z odległych miejsc łodziami oraz drogą lądową. Drugim kompleks architektonicznym stanowiska jest świątynia Kalasasaya. Jest zdobiona kamiennymi głowami wychodzącymi ze ścian, zwanymi cabezas-clavas. Na stanowisku znajdują się także bramy Puerta del Sol, na której ukazano bóstwo z berłami, oraz Puerta de la Luna. 1.3 Archeologia w procesie odkrywania dawnych społeczności w Ameryce Południowej 1.3.1 Historia badań archeologicznych Archeologia to odkrywanie skarbów przeszłości i ich drobiazgowa analiza naukowa. Jest to bardzo dynamicznie rozwijająca się dziedzina nauki. Opiera się w dużym stopniu na ćwiczeniu twórczej wyobraźni. Badanie archeologiczne dzieli się na pracę w terenie i laboratorium. Współcześnie coraz większe jest zainteresowanie rolą kobiet w dawnych kulturach. Jest dyscypliną interdyscyplinarną, postprocesualną. Obecnie powszechnie stosuje się GIS, datowanie radiowęglowe i badania paleogenetyczne, które nie są jednak jeszcze rozwinięte w Ameryce Południowej. W Ameryce Południowej bardzo często mają miejsce spektakularne odkrycia np. grobowca w Sipán, Machu Picchu. 10

Archeologia łączy się z antropologią, historią i naukami przyrodniczymi. Antropologia to nauka o kulturze, czyli wiedzy, wierzeniach, sztuce, moralności i obyczajach. Archeologia łączy źródła materialne, artefakty, architekturę i całe założenia z informacjami o człowieku. Antropologia wiąże się także z konserwacją zabytków. Podział archeologii na prehistoryczną i historyczną jest kontrowersyjny w odniesieniu do Ameryki Południowej ze względu na brak znajomości pisma przez kultury andyjskie aż do czasów konkwisty. Archeologia jest jednocześnie nauką humanistyczną i przyrodniczą. Badania archeologiczne w Ameryce Południowej dotyczą także sieci osadniczej w okresie kolonialnym i postkolonialnym. W dużym stopniu opierają się one o badaniach etnoarcheologicznych, czyli badaniach współcześnie żyjących społeczności i wyszukiwaniu analogii do dawnych kultur m.in. w technikach tkackich, uprawie kukurydzy i produkcji chichy. Dzieci, podobnie jak w czasach prekolumbijskich, do dziś do pierwszego roku życia są związywane szarfą, co czyni je silniejszymi. Julian Steward i Gordon Childe prezentowali ekologiczne podejście do archeologii. Steward wprowadził pojęcie ekologii kulturowej. Zakładali oni, że społeczności musiały dostosowywać się do panujących warunków przyrodniczych. Gordon Willey przeprowadził w latach 40. XX wieku badania w dolinie Virú. Badał osadnictwo w przedziale 1500 lat na terenie doliny. W 1949 roku Willard Libby ogłosił opracowanie radiowęglowej metody datowania. Metoda ta umożliwiała datowanie zabytków południowoamerykańskich, które wcześniej nie miały żadnego wiarygodnego datowania. Lewis Binford (1931-2011) wprowadził ideę Nowej Archeologii, czyli archeologii procesualnej. Zakładała ona, że tezy nie powinny opierać się na autorytecie badaczy, ale na przejrzystych dowodach. Słuszne wnioski muszą być możliwe do obiektywnej weryfikacji. Publikacje hiszpańskojęzyczne pozostają najczęściej dostępne głównie dla badaczy południowoamerykańskich i są przez nich akceptowane. Największy wpływ na światową wiedzę mają publikacje w Stanach Zjednoczonych. Podstawowe założenia Nowej Archeologii mówią, że archeologia wyjaśnia przeszłość, a nie tylko rekonstruuje ją. Badania powinny mieć na celu znalezienie odpowiedzi na konkretne pytanie, a nie tylko gromadzenie danych. Współczesna archeologia sięga XX wieku, gdy ustalono, że prawdziwa jest teoria darwinowska, zaś historia człowieka sięga bardzo daleko w przeszłość. Dzieje ludzkości można podzielono na trzy podstawowe epoki. Archeologia interpretowana, czyli postprocesualna była popierana przez Iana Hoddera i Marka Leone. Opiera się na neomarksizmie, postpozytywistycznej szkole myślenia w filozofii nauki i przyjęcie hermeneutycznego lub wyjaśniającego podejścia. Odrzuca ścisłe stosowanie procedur naukowych i ścisłego rozumowania. Jej przedstawiciele krytykowali scjentyzm Nowej Archeologii. Różne podejścia do archeologii powodują, że pojawiają się kontrowersje dotyczące podkreślenia znaczenie określonych zabytków i elementów ekspozycji muzealnej. W Queyash Alto, na stanowisku z wczesnego okresu przejściowego (200-600 n.e.), na wyżynach środkowego Peru, prowadzono badania dotyczące roli płci. Na stanowisku znaleziono jedną część mieszkalną. Na górnym tarasie mieszkały osoby z wyższych warstw społecznych. Znaleziono tam miedziane szpile tupu, którymi kobiety spinały swoje szale. Szpile tupu zakończone są charakterystyczną główną. Miedź zaczęto wykorzystywać dopiero we wczesnym okresie przejściowym. Fakt wykonania tych szpil z miedzi świadczy o tym, że mieszkańcy należeli do elit. Znaleziono tam także wrzeciona, które były obsługiwane głównie przed kobiety. Na stanowisku tylko kobiety były chowane pod podłogami domów. Na otwartym dziedzińcu, gdzie znaleziono naczynia libacyjne, warzono piwo. Libacje miały charakter ceremonialny. Znaleziono tam też łyżki, chochle oraz szpile tupu. Stwierdzono, że w Queyash Alto odbywały się festyny, a miejscowi przywódcy pełnili ważną rolę wśród 11

przywódców regionalnych. W spotkaniach brały udział kobiety, zarówno jako organizatorki, jak i jako goście. Analizowano także przedstawienia antropomorficzne na ceramice Recuay oraz ikonografię kobiet i mężczyzn na wyobrażeniach pochodzących z Queyash Alto. Mężczyźni ukazani byli z bronią, lamami i instrumentami muzycznymi, zaś kobiety z niemowlętami, przedmiotami rytualnymi i naczyniami. Ukazywano też kobiety stojące na straży budynków. W kolejnych latach, aż do czasów inkaskich, obniżała się, pierwotnie wysoka, ranga społeczna kobiet. Jeszcze na początku czasów inkaskich część rodów była zarządzana przez kobiety. Badania niemieckie w Ameryce Południowej opierają się na rzetelnym opisywaniu materiałów pozyskanych w trakcie wykopalisk. Badając kultury Ameryki Południowej trzeba dużą wagę przywiązywać do obecnie żyjących społeczności. Nie należy porównywać ich ze Starym Światem, gdyż motywacje kulturotwórcze i uwarunkowania środowiskowe były zupełnie inne. Nie można więc dopatrywać się analogii między tymi dwoma światami. 1.3.2 Polskie badania archeologiczne i antropologiczne w Ameryce Łacińskiej Władysław Kluger (ur. 1849) był inżynierem budowlanym,zasłużonym dla krakowskiej archeologii. Jest bardziej znany i doceniany we współczesnym Peru, niż w Polsce. Brał udział w wielu projektach inżynierskich w Peru w dziedzinie inżynierii wodnej. Brał udział w budowie kolei andyjskiej wraz z Ernestem Malinowskim. Był rektorem Politechniki w Limie, gdzie postawiono jego pomnik. Był zafascynowany pozostałościami kultury materialnej w Peru, zgromadził dużą kolekcję artefaktów nabytych drogą kupna oraz dzięki prowadzonym amatorskim, nieoficjalnym badaniom archeologicznym w okolicach Limy na środkowym wybrzeżu. W 1876 zgromadzone zabytki przekazał do muzeum w Krakowie, wywożąc je z Peru. Do dziś zachowało się tylko 200 spośród ponad 1000 zabytków. Reszta została rozkradziona i zniszczona w czasie wojny. Są to głównie naczynia ceramiczne. Andrzej Żaki (ur. 1923) prowadził badania archeologiczne w Polsce. Później podjął wyprawę z Krakowa do Peru. Badał tam dolinę rzeki Chicama wraz z Andrzejem Krzanowskim. Jego badania na północnym wybrzeżu Peru związane były z kulturą Chimú. W 1978 rozpoczęto polskie badania archeologiczne koncentrujące się w regionie andyjskim oraz w Mezoameryce w Gwatemali i w Meksyku. W 1978 odbyła się Polska Wyprawa Naukowa w Andy pod kierownictwem Andrzeja Krzanowskiego, z udziałem Mariusza Ziółkowskiego. Samochód ciężarowy, który płynął trzy miesiące do Peru, udostępniło wojsko. Przeprowadzono długie przygotowania do wyprawy. Ekspedycja trwała kilka miesięcy, mimo skromnych zasobów finansowych. W ramach wyprawy badano dolinę Huara-Checras, 220 km na północ od Limy. Badano osadnictwo inkaskie i przedinkaskie z późnych okresów. Owocem badań były dwa opracowania naukowe. W Ekwadorze, w prowincji Cañar, badano od 1981 do 1994 roku ważny administracyjnoreligijny ośrodek inkaski w Ingapirca. Prowadzono badania archeoastronomiczne oraz konserwację kamienne architektury monumentalnej inkaskiej. Badania koordynował Mariusz Ziółkowski. W 1985 Uniwersytet Warszawskim rozpoczął współpracę z Giuseppe Oreficim na Pustyni Nasca. Badania odbywają się wspólnie z Włoskim Projektem Archeologicznym w Peru. W badaniach brała udział muzykolog Anna Gruszczyńska oraz Mariusz Ziółkowski. Głównym przedmiotem badań było stanowisko Cahuachi, o powierzchni 24 km 2, położone nad Río Grande de Nasca, pomiędzy dwiema grupami geoglifów. W Cahuachi nie było żadnych budowli mieszkalnych, a jedynie kompleksy świątynne pełniące funkcje ceremonialne. Stanowisko nie było więc nigdy miastem, a tylko kompleksem religijnym. Ustalono, że do opuszczenia Cahuachi przyczyniło się trzęsienie ziemi w VI w. n.e. 12

Część budowli w Cahuachi została wtedy ceremonialnie zamknięta. Włoskie badania w Cahuachi trwają do dziś z zaangażowaniem dużych środków. Włoska misja założyła także Museo Arqueológico Antonini w miasteczku Nasca, gdzie zgromadzono artefakty. Polskie badania pozwoliły ustalić, że geoglify z Nasca są w dużej części znacznie starsze niż okres rozwoju kultury Nasca. Anna Gruszczyńska rekonstruowała instrumenty muzyczne, głównie fletnie z Cahuachi. Polskie badania dotyczyły także technik konserwacji cegieł adobe. Polskie badania prowadzone są także w Meksyku i Gwatemali. Od 1999 badane jest stanowisko Nakum, klasyczne stanowisko Majów w Gwatemali, w ramach gwatemalsko-niemieckiego projektu. W badaniach uczestniczyli Justyna Olko i Jarosław Źrałka. Badania prowadzono pod opieką policji, ze względu na zagrożenie przestępczością. W Mezoameryce nie ma jednak badań prowadzonych pod polskim kierownictwem. W ramach badań prowadzony jest polsko-niemiecki internetowy kurs pisma Majów. Od 1996 Ośrodek Badań Prekolumbijskich prowadzi badania archeologiczne w ramach projektu Condesuyos we współpracy z Katolickim Uniwersytetem Santa María w Arequipie. Projekt jest kierowany przez Mariusza Ziółkowskiego i Luis Augusto Belan Franco. Tawantinsuyu to Imperium Inków, które istniało w XV-XVI w n.e. Nazwa oznacza Cztery dzielnice razem. Czwarta dzielnica Imperium, zwana Kuntisuyu lub Condesuyu, jest bardzo słabo poznana. Ten właśnie obszar jest badany przez polskich archeologów. Projekt jest prowadzony na obszarach wysokogórskich, skupia się na stanowiskach z okresu inkaskiego. Jednym ze stanowisk badanych w ramach projektu jest Maucallacta w rejonie Pampacolca, na wysokości około 3700 m n.p.m. Jest to miejsce kultu świętej góry Coropuna. W Maucallacta znajdowała się wyrocznia tej góry. Oprócz konstrukcji ceremonialnych i religijnych odnaleziono tam też architekturę mieszkalną oraz budowle grobowe. Obecnie baza archeologów znajduje się około 1000 metrów niżej, w miejscowości Pampacolca. Dawniej baza znajdowała się w namiotach, ale duża część uczestników cierpiała na soroche. Stan zachowania zabytków jest znacznie gorszy niż na wybrzeżu ze względu na klimat. Architektura kamienna jest zachowana w Maucallacta do wysokości 2-3 metrów. Nie można jednak eksplorować warstw podziemnych, ich miąższość jest bardzo mała. Trudna jest także prospekcja ze względu na wysokość bezwzględną. 1.3.3 Badania w dolinie Culebras W dolinie Culebras prowadzony jest wspólny projekt Ośrodka Badań Prekolumbijskich UW i Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego Peru w Limie (http://www.culebras.mth.pl). Projekt rozpoczęto w 2002 roku. W pierwszych latach prowadzono prospekcję w dolinie Culebras, 300 km na północ od Limy, między rzekami Casma i Huarmey. Identyfikowano stanowiska i opisywano je w literaturze. Rozpoczęto systematyczne badania. Podróżnik Antonio Raimondi (1873) i archeolog Julio Tello (1919) odwiedzili dolinę Culebras i częściowo ją opisali. Badania archeologiczne prowadzili tam Edward Lanning i Frederic- André Engel w latach 50. XX wieku. Nie zachowały się jednak raporty archeologiczne oraz wyniki tych badań. Stanowiska lokalizowano wówczas na podstawie odległości od ówczesnego przebiegu Panamericany. Nie stosowano dokładnych map. W latach 50. Uniwersytet w Tokio prowadził także badania w dolinie Culebras sporządzając krótkie opisy napotkanych stanowisk oraz rysunki odnalezionej ceramiki. Lokalizacja stanowisk była opisywana w oparciu o położenie wiosek. García Rosell także sporządził własną listę stanowisk w dolinie. Zdjęcia lotnicze ułatwiły lokalizowanie stanowisk na początku projektu. Nie były jeszcze wtedy dostępne zdjęcia satelitarne. W latach 2002-2005 zlokalizowano 107 stanowisk. Sporzą- 13

dzono wstępne mapy tych stanowisk oraz ich opisy. W tamtejszym klimacie artefakty zachowują się dobrze. Fragmenty ceramiki leżą na ziemi w dużych ilościach. Prace objęły obszar 376 km 2. Prowadzono systematyczne badania. Na obszarze doliny występują jadowite węże oraz trzęsienia ziemi, co wymaga zachowania zasad bezpieczeństwa. Pora sucha występuje w lipcu i sierpniu. Informacje o stanowiskach są często pozyskiwane od miejscowej ludności. Uczestnicy nie mieli pozwolenia na zbieranie materiału, więc całą dokumentację trzeba było sporządzać na miejscu. W 2004 roku wydano katalog wszystkich stanowisk w języku hiszpańskim. Znaleziono osiedla mieszkalne, ufortyfikowane założenia na szczytach, pozostałości szlaków łączących północ z południem oraz góry z wybrzeżem, cmentarzyska i założenia ceremonialnoreligijne. Wiele stanowisk poddano już wcześniej rabunkowi. Od 2005 rozpoczęto badania wykopaliskowe, znaleziono ponad 20 tysięcy elementów ceramiki i na ich podstawie stworzono lokalną skalę chronologiczną dla doliny Culebras. Analiza wybranych fragmentów objęła też analizę masy ceramicznej. Korzystano z datowania radiowęglowego. Wyodrębniono i scharakteryzowano dziesięć faz chronologicznych: 1. Período Preceramico (przed 1800 p.n.e.) 2. Período Culebras (1800-1000 p.n.e.) 3. Período Panteon (1000-350 p.n.e.) 4. Período Ampanu (350 p.n.e.-100 n.e.) 5. Período Mango (100-400 n.e.) 6. Período Quillapampa (400-700 n.e.) 7. Período Molino (700-850 n.e.) 8. Período Santa Rosa (850-1000 n.e.) 9. Período Ten Ten (1000-1450 n.e.) 10. Período Chacuas Jirca (1450-1532 n.e.) Dla każdej z faz wskazano główne ośrodki administracyjne. Prace wykopaliskowe skupiły się na dwóch wybranych stanowiskach z dwóch różnych okresów. Okres przypadający na fazę Ten Ten wiąże się z czasami bezpośrednio poprzedzającym przybycie Inków. Odnaleziono ceramikę reprezentującą oryginalny styl, pochodzącą z tej fazy. Różni autorzy przypisywali ją wcześniej różnym okresom. Na stanowisku Ten Ten, w centralnej części dolnego odcinka doliny, prowadzono wykopaliska w latach 2005-2007. Jest to stanowisko z architekturą monumentalną i specyficzną ceramiką. Zlokalizowano tam warsztaty artystyczne. Wykonano szczegółowy plan stanowiska, a także zdjęcia lotnicze z latawca. Stanowisko podzielono na sektory ze względu na położenie i ich funkcje. Stanowisko zajmuje obszar 1 km 2, a jego stratygrafia jest rozbudowana. Miąższość wynosi kilkanaście metrów, ale nie można kopać tak głęboko ze względu na wstrząsy sejsmiczne. Badania są zupełnie inne metodologicznie niż na obszarze górskim. W głównym kompleksie ceremonialnym zachowały się tzw. ofiary zakładzinowe ofiary z żab składane między kolejnymi warstwami, w podłogach, przy rozbudowie konstrukcji. Żaby te były pomalowane barwnikiem i ozdobione warkoczykami z ludzkich włosów i wplecionymi między nie piórami egzotycznych ptaków z dżungli. Jedna z żab posiadała warkocz ludzkich włosów z wplecionymi weń pestkami owoców. Materiał organiczny datowano metodami radiowęglowymi w laboratorium w Gliwicach. Wiadomo, że między XIII a XIV wiekiem n.e. powstała główna część monumentalna i rozwinęła się lokalna kultura. Jej przedstawiciele produkowali tkaniny dekoracyjne, które zachowały się w dobrym stanie do dziś, wraz z barwami poszczególnych włókien. Zachował się także warsztat tkacki, analogiczny do wciąż stosowanych na obszarach górskich. Tkaniny produkowano z wełny lamy. Zidentyfikowano tarasowate struktury na okolicznych wzgórzach, na 14

których znajdowały się odchody lam. Obecnie lamy nie żyją na wybrzeżu, ale dawniej były tam hodowane, spożywane i stale obecne. Zarejestrowano dużo punktów obserwacyjnych oraz obronnych na szczytach wzgórz otaczających dolinę. Wykonano następnie analizę obszarów, które mogły być z nich kontrolowane. Badania mają na celu odtworzenie sieci dawnych dróg łączących poszczególne doliny, które pełniły m.in. funkcję szlaków handlowych. Na tarasach zlokalizowanych na skraju doliny lokalizowane były stanowiska mieszkalne, w tym kuchenne. Problemem było dostarczanie wody do takich osiedli. Naczynia wykonywano często z tykwy, a nie ceramiki, przykrywając je materiałem zamiast pokrywki. Dzięki dobremu zachowaniu szczątków organicznych, można odtworzyć listę roślin uprawnych i dzikich oraz zwierząt, które były spożywane. Dieta ludności doliny opierała się na spożyciu roślin, w tym owoców, kukurydzy, owoców lúcumy. Spożywano także wielbłądowate oraz świnki morskie. Zidentyfikowano 31 gatunków roślin spożywanych, w tym 20 gatunków roślin uprawnych. Rozwój rolnictwa ułatwiało stosowanie nawozu organicznego. W tych czasach najpopularniejszym nawozem w Peru było guano ptasie z wybrzeża, ale w dolinie Culebras stosowano także nawóz na bazie odchodów świnki morskiej oraz ptaków morskich. Nawóz przechowywano na liściach kukurydzy i zachował się on do naszych czasów. Odnaleziono też mięczaki, ryby i lwy morskie. Kości lwów morskich wykorzystywano, po obrobieniu, jako narzędzia. Spożywano także pelikany i hodowano psy. Badania w dolinie Culebras objęły także stanowisko Quillapampa z okresu nazwanego Quillapampa, z czasów kultury Moche. Kultura Moche dotarła do doliny Culebras, co poświadczyła gęsta sieć osadnicza. Niektórzy badacze uznają, że wpływy kultury Moche kończyły się około 100 km na północ od doliny Culebras, ale odkrycia w samej dolinie świadczą, że została ona objęta zasięgiem tej kultury. W tym okresie rozwijała się intensywnie sieć dróg. Stanowisko ceremonialne Quillapampa, 17 km od Ten Ten, jest głównym stanowiskiem z tego okresu. Badania na nim prowadził Miłosz Giersz. Stanowisko zachowało się jednak znacznie gorzej, jest ono nieustannie zasypywane przez piach. Profil stratygraficzny na stanowisku jest stosunkowo skomplikowany. Zrekonstruowano pałacyk i audiencię z dwuspadowym dachem, na którym umieszczano ceramiczne maczugi. Audiencia jest konstrukcją znaną z kultury Moche. Odkryto również obrabowany, ale tylko pobieżnie, grobowiec znajdujący się pod audiencią. Pochowano tam około 8 osobników. Na podstawie ceramiki i ozdób można było odtworzyć wyposażenie. Grób wybudowano z cegły adobe. Większość naczyń została zniszczona, ale z zachowanych elementów można wywnioskować, że była to ceramika charakterystyczna dla kultury Moche. W grobie znajdowały się m.in. charakterystyczna butla oraz elementy wyposażenia z miedzi pozłacanej, stanowiące ozdoby głównego władcy, który został w nim pochowany. Ozdoby kamienne były inkrustowane kamieniami szlachetnymi. Ich forma świadczy, iż tamtejszy władca był równoważny w randze władcy Sipán. W grobie znajdowały się też zwierzęce ofiary z lam. 1.3.4 Badania w dolinie Huarmey Od 2010 prowadzony jest projekt wokół stanowiska Castillo de Huarmey. Znajdowała się tam siedziba i nekropolia władców północnego wybrzeża Peru z okresu imperium Wari. Stanowisko mieści się w dolinie Huarmey, 40 km na południe od doliny Culebras. Na wybrzeżu znajduje się współczesna osada Huarmey. Badania prowadzone są również we współpracy z Uniwersytetem Katolickim w Limie. Jest jest jednym z największych kompleksów ceremonialnych na północnym wybrzeżu. Pochodzi z horyzontu środkowego (600-900 n.e.). Stanowisko wybudowane z cegły adobe położone jest na naturalnym wzniesieniu. 15

Najwcześniejsze badania w Huarmey zaczęły się w latach 60. XX wieku. Nigdy przed rozpoczęciem polskich badań nie prowadzono tam jednak badań systematycznych. Wszystkie wcześniejsze badania to badania powierzchniowe i sondażowe. Dopiero w 2010 rozpoczęto badania wykopaliskowe. Na stanowisku znaleziono ponad 1000 fragmentów tkanin. Stanowisko jest poważnie zniszczone. Znajdują się tam dziury wykonane podczas wykopalisk rabunkowych. Było ich tam szczególnie dużo ze względu na bliskość portu. Można było tam łatwo pozyskać efektowny materiał, który jest obecnie rozproszony po różnych kolekcjach. W latach 70. stanowisko zostało w dużym stopniu zniszczone przez trzęsienie ziemi, ale jednocześnie odsłoniły się i otworzyły przed złodziejami nowe groby, które przyciągnęły zorganizowane grupy przestępcze szukające złota z Huarmey. Część kolekcji udało się odzyskać i zgromadzić w muzeach w Limie. Systematyczne badania umożliwiły pozyskanie próbek do badań radiowęglowych, w celu przeprowadzenia jednoznacznego datowania stanowiska. Wcześniej część badaczy twierdziło, że mogło być to stanowisko kultury Moche. W styczniu 2010 roku przeprowadzono pierwsze kompleksowe, nieinwazyjne badania wielkiego ośrodka o złożonym planie architektonicznym. Wykonano zdjęcia z latawca, które pozwały odnaleźć zagłębione place. Wykonano dokładny plan topograficzny stanowiska oraz ortofotomapy. Główna część monumentalna znajduje się na wzgórzu o wysokości 120 m. Prowadzono także badania geofizyczne w celu rozpoznania struktur z cegły adobe znajdujących się pod poziomem ziemi. Okazało się, że większość z nich to komory grobowe o głębokości sięgającej 5 metrów. Prace wykopaliskowe przeprowadzono w pięciu różnych sektorach stanowiska, na nekropolii oraz w dawnej osadzie, która obecnie pokryta jest polami uprawnymi. Przeprowadzono też pierwsze prace w sektorze monumentalnym. Miąższość sięgała około 2 metrów. Każdy obiekt został mierzony i poddany georeferencjonowaniu. Prowadzono także badania z dziedziny antropologii fizycznej oraz archeozoologiczne. Poszczególne elementy konstrukcji są trudne do rozpoznania w strukturze monumentalnej. Obecnie udało się odsłonić fasadę kompleksu z cegły adobe. Fundament został jednak wykonany z kamienia, a nie adobe, co świadczy, że struktura została wybudowana przez budowniczych pochodzących z rejonów górskich, a nie przez lokalnych architektów. Dawniej sądzono, że cegła adobe była jedynym budulcem kompleksu. Odkryto strukturę o charakterze pałacowym. Tego typu struktury znane były dotąd tylko z makiet wykonanych z ceramiki. Nie znano jednak żadnej rzeczywistej konstrukcji. Prekolumbijscy architekci często wykonywali makiety ceramiczne budowli przed rozpoczęciem budowli, jako część projektu. 2 Dzieje obszaru andyjskiego 2.1 Zasiedlenie Ameryk i najstarsze kultury Istnieją różne hipotezy dotyczące pochodzenia mieszkańców Ameryki. Prowadzone są badania lingwistyczne i genetyczne. Poszukiwane są informacje dotyczące pochodzenia mieszkańców Ameryki oraz czasu ich przybycia do Ameryki. Czwartorzęd został podzielony na epoki geologiczne: Plejstocen (1,8 mln - 10 tys. BP) Późny plejstocen (130 tys. - 10 tys. BP) 16

Holocen (od 10 tys. BP) Z końcem plejstocenu zakończył się paleolit w Amerykach. Okres plejstocenu jest nazywany okresem paleoindiańskim. Do zlodowacenia w tym okresie doprowadził spadek temperatury zaledwie o 4-5 stopni. Ostatnie zlodowacenie miało miejsce 16 tys. lat temu. 10 tys. lat temu w Ameryce doszło do wymierania tzw. megafauny wielkich ssaków, zarówno roślinożerców, jak i drapieżników, które żyły w Patagonii i w Andach. W okresie zlodowacenia w Amerykach żyły leniwiec olbrzymi, mamut amerykański mastodont, osiągający wysokość do 4 m, wielbłądowate, tygrys szablozębny, pancernik olbrzymi, koń Equus lambei, niedźwiedź. Konie żyły zatem w plejstocenie w Ameryce, ale wymarły i nie występowały tam do czasu ich ponownego sprowadzenia z Europy. Okres paleoindiański trwał do 7500 p.n.e. Następujący po nim okres archaiczny, trwający w latach 7500-1800 p.n.e., to okres rozpoczęcia neolityzacji oraz powstania grup wyspecjalizowanych łowców i myśliwych. Pierwsze hipotezy dotyczące pochodzenia Indian stawiano już na początku okresu kolonialnego. José de Acosta (1540-1600) był jezuickim misjonarzem z Medina del Campo. Porównując Indian z Mongołami doszedł już wtedy do wniosku, że Indianie pochodzą z Azji. Zakonnik opisywał prekolumbijskie cywilizacje Mezoameryki i Andów. Napisał dzieło Historia natural y moral de las Indias. Daniel Gookin w XVIII wieku badał Indian Ameryki Północnej. W Indianach doszukiwano się zaginionych plemion Izraela lub plemion scytyjskich ze stepów. Thomas Jefferson w XIX wieku wskazał, że Azja i Ameryka były kiedyś połączone przejściem lądowym z miejscu Cieśniny Beringa. Nie potrafił jednak wskazać kierunku migracji między tymi dwoma kontynentami. Florentino Ameghino (1854-1911), Argentyńczyk włoskiego pochodzenia, był antropologiem i zoologiem. Badał pampę argentyńską, zebrał kolekcję skamieniałości. Odkrył ślady ludzkich rąk w jaskini Cueva de las Manos, w kanionie rzeki Pinturas, w prowincji Santa Cruz, w Argentynie. Zaproponował istnienie gatunku Homo pampeus, żyjącego dawniej na argentyńskiej pampie. Aleš Hrdlička (1869-1943) prowadził badania w Paryżu i podróżował po Ameryce Północnej. Jego badania dotyczyły głównie ludności z Syberii, Aleutów, Alaski i Tybetu. Uznał, że 4-5 tys. lat temu Azjaci skolonizowali Amerykę przez Cieśninę Beringa. Wiedziano już, że w czasie zlodowacenia Cieśnina Beringa była zamarznięta. W 1926 zaczęto badać stanowisko Folsom w Nowym Meksyku, gdzie zleziono kamienny grot między żebrami skamieniałego szkieletu bizona. W Clovis, także w Nowym Meksyku, znaleziono grot typu Clovis wśród kości mamuta. Na podstawie tych znalezisk ok. 1950 roku ustalono górną granicę zasiedlenia Ameryki na 12 500 lat temu. Narzędzia typu Folsom i Clovis należały do tradycji paleoindiańskiej. Miały duże rozmiary i służyły do polowania na megafaunę. Teoria bariery Clovis zakładała, że mieszkańcy Clovis byli pierwszymi mieszkańcami Ameryki i to oni rozprzestrzenili się później po obu Amerykach. Około 12 tys. lat temu przekroczyli Cieśninę Beringa, a przed nimi nie występował w Ameryce. Uważano, że na całym kontynencie nie ma śladów wcześniejszych stanowisk niż Clovis. Przez cieśninę przeszły także bizony, mamuty i mastodonty. Ludność podróżowała wraz z narzędziami typu Clovis. Ekspansja wiązała się z ociepleniem klimatu. Twierdzono, że do Ameryki Południowej ludność dotarła ok. 10 tys. lat temu. Pierwsza fala migracji przemieszczała się wzdłuż wybrzeża Pacyfiku, zaś druga po obszarach środkowoandyjskich. Przeciwnicy teorii Clovis uznawali, że pierwsi Amerykanie przybyli na kontynent już 40-20 tys. lat temu. Stworzyli oni tzw. długą chronologię zakładającą, że ludzie w Ameryce żyli długo przed pojawieniem się kultury Clovis. 17

Zwolennicy długiej chronologii badali stanowiska Pedra Furada w Brazylii, Toca da Esperança w Brazylii i Monte Verde w Chile. W Monte Verde znaleziono pozostałości sprzed 12 tys. lat w postaci śladów małej osady zamieszkiwanej przez 20-30 osób. Badania prowadzono w latach 70. i 90. XX wieku. Udało się znaleźć tam pozostałości osadnictwa nawet sprzed 30 tys. lat. W Monte Verde żyła wspólnota zbieracko-łowiecka zamieszkująca kilkanaście domów. Ich podłogi wyłożone były gliną i znajdowały się na nich paleniska. W obrębie osady znaleziono szczątki mastodonta i lamy. Stanowisko Pedra Furada znajduje się w Serra da Capivara w Brazylii. Znaleziono tam ślady sztuki naskalnej oraz ślady wymarłych zwierząt. Stanowisko jest datowane na 32-18 tys. lat temu. Przebadali je głównie Brazylijczycy. Wyniki badań nie są uznawane przez północnoamerykańskich zwolenników teorii Clovis. W Pedra Furada znaleziono także narzędzia kamienne, odmienne od narzędzi znanych z kultury Clovis. Są datowane nawet na 40 tys. lat temu, ale przez zwolenników teorii Clovis są uznawane za geofakty. W Santa Elina w Mato Grosso w Brazylii znajduje się stanowisko ze sztuką naskalną w postaci malowideł. Jest to stanowisko jaskiniowe pochodzące sprzed 27-23 tys. lat. Datowano je metodami radiowęglową i uranowo-torową. Tradycja ostrzy dwuwypukłych pojawiła się około 18-16 tys. lat temu. Dziś wiadomo, że kultura Clovis nie była najstarszą kulturą Ameryk. Jest dużo znalezisk starszych niż 12 tys. lat, ale pochodzą one z Ameryki Środkowej i Południowej. Nie ma udało się pozyskać takich znalezisk z Ameryki Północnej, co może kontrastować z teorią migracji przez Cieśninę Berlinga. Na obszarze środkowoandyjskim również nie ma śladów znalezisk tak starych jak w Brazylii, czy Chile. Niektóre teorie zakładają, że było wiele faz zasiedlenia Ameryki, a ludność przybywała tam z wieku różnych kontynentów. Istnieje kontrowersyjna solutrejska hipoteza zasiedlenia Ameryki, zakładająca, że ludność solutrejska z Francji, przez Grenlandię, dotarła do Ameryki Północnej, a następnie jedna część ludności przez Cieśninę Beringa przeszła do Azji, a druga wędrowała na południe, wzdłuż pacyficznego i atlantyckiego wybrzeża Ameryki Południowej. Na obszarze andyjskich najstarsza teoria paleoindiańska wiąże się z narzędziami kamiennymi. Najstarsze paleoindiańskie stanowiska środkowoandyjskie to jaskinie Lauricocha, Puente, Telarmachay, Pachamachay, Ucumachay, Panaulauca i Guitarrero. Znane są także stanowiska otwarte w Quishqui Puncu, Ambo i Asna. Większość z nich jest datowana na rok 7000 p.n.e. Jaskinia Pikimachay w dolinie Ayacucho jest jednym z najważniejszych stanowisk. Jest datowana na 18-20 tys. p.n.e., ale datowania nie zostały jeszcze potwierdzone. Guitarrero jest datowane na 6000 p.n.e. Jaskinia Pitasayoc w departamencie Arequipa zawiera rozbudowane malowidła naskalne. Była badane od lat 70. do lat 90. XX wieku, między innymi przez misję Condesuyo Mariusza Ziółkowskiego. Na sklepieniu jaskini znajdują się rozbudowane przedstawienia ikonograficzne. Jaskinie w większości są nadal nieprzerwanie dostępne dla miejscowej ludności, która czci je jako miejsca święte, a także korzysta z nich w trakcie wypasania wielbłądowatych. Stanowisko Pachamachay znajduje się blisko jeziora Puna Junina, na wysokości 4300 m n.p.m. Było zamieszkane w latach 12-8 tys. p.n.e. Znajdują się tam malowidła naskalne, które ilustrują polowanie na zwierzynę oraz ceremonie religijne. Mieszkańcy stanowiska z czasem rozpoczęli produkcję ceramiki oraz przechodzenie na osiadły tryb życia. Stanowisko badał Amerykanin John Rick. W Pachamachay zidentyfikowano trzy warstwy osadnicze. Znaleziono tam starannie obrobione narzędzia pochodzące z wyspecjalizowanych warsztatów, przepalone nasiona, kości zwierzęce oraz ostrza kamienne. Ludność polowała na vicuñe, dbając jednocześnie o zachowanie 18

liczebności stada. Polowano głównie na osobniki męskie. Znaleziono pochówki ludności z Pachamachay w obrządku szkieletowym. Tradycja ostrzy kamiennych Cola de pescado (ogona ryby) wiąże się ze stanowiskami Alto Piura, Quinhuac oraz Quebrada Santa María w dolinie Piura. Ostrza pozyskano najczęściej w trakcie wykopalisk rabunkowych. Są one płaskie i małe. Pozwalały na polowanie na małe zwierzęta. W dolinie rzeki Chicama znaleziono trzy warsztaty produkujące takie ostrza, najczęściej z kwarcytu. Znaleziono też ostrze Cola de Pescado wyprodukowane z kryształu górskiego. Stanowisko La Cumbre w departamencie La Libertad jest również miejscem odnalezienia ostrzy Cola de Pescado. W La Cubre znaleziono szczątki mastodonta i prakonia amerykańskiego. Szczątki te pochodzą sprzed 14-11 tys. lat. Koń amerykański różnił się od współczesnego. Miał krótsze kończyny i wolną kość nosową, ważył nawet do 400 kg. Trwa dyskusja dotycząca tego, czy znaleziska Cola de Pescado są najstarszymi zabytkami obszaru andyjskiego. Starsze stanowiska mogły zostać zalane przez Pacyfik ze względu na zmianę linii brzegowej na przełomie plejstocenu i holocenu. Kompleks Paiján to typ stanowisk sięgających od doliny Chicama na północy do Ica na południu, na których produkowano małe ostrza. Ludność kultury Paiján spożywała głównie faunę morską oraz zwierzęta mieszkające w dolinach. Nie spożywano już wtedy megafauny. Narzędzia Paiján mogły być używane do polowania na duże ryby morskie. Głównym stanowiskiem kultury jest Pampa de Paiján w dolinie Moche, które zostało szczegółowo przebadane przez peruwiańskich archeologów. Stanowiska kultury Paiján znajdują się na otwartym terenie, blisko oceanu. Są stanowiskami jednokulturowymi, dzięki czemu łatwo wyróżnić sektory stanowisk pełniące określoną funkcję. Z tradycją Paiján wiążą się najstarsze intencjonalne pochówki, w tym pochówki dzieci. Zmarłych chowano w pozycji embrionalnej, czasami zawijano ich w maty plecione specjalnie w tym celu. Pochówki znajdowane są często na terenie palenisk. Datowania radiowęglowe wskazują, że pochodzą one z lat 11-9 tys. p.n.e. W tym samym czasie na wybrzeżu Ekwadoru rozwijała się cywilizacja Las Vegas. Stanowisko eponimiczne jest położone w strefie lasów tropikalnych. Kulturę dzieli się na wczesną fazę, 10 000-8000 p.n.e., i późną fazę, 8000-6600 p.n.e. Kultura ta udomowiła kukurydzę około roku 6000-5000 p.n.e. i przeszła na osiadły tryb życia. Była pierwszą andyjską kulturą, która zapoczątkowała rozwój rolnictwa. W kontekście kultury Las Vegas znaleziono pochówek kobiety i dziecka, które owinięte było w organiczną matę. Znaleziono też pochówek kobiety i mężczyzny w objęciach sprzed 7000 p.n.e. W Ekwadorze w IV tys. p.n.e. kultura Valdivia rozpoczęła produkcję ceramiki. Rozwinęła się ona na obszarze zajmowanym wcześniej przez kulturę Las Vegas. Na stanowisku eponimicznym odnaleziono ponad 160 pochówków kultury Las Vegas, są to pochówki dzieci i dorosłych. Obie płcie są równomiernie reprezentowane. Domostwa budowano na planie okręgu, pod chatami znajdowały się zazwyczaj pochówki. W kontekście pochówki domowego znaleziono szczątki 40-letniej kobiety, która mogła być założycielką rodu, ważną dla miejscowej społeczności. W okrągłych domostwach znajdowały się zawsze paleniska. Stanowisko Ñanchoc w północnym Peru, w dolinie Moche jest jednym z pierwszych stanowisk z architekturą monumentalną. Jest datowane na lata 6000-5000 p.n.e. Znajduje się tam para wypłaszczonych założeń piramidalnych zbudowanych z wykorzystaniem bazaltu oraz głazów kamiennych. Jest to pierwsze świadectwo naziemnego budownictwa kamiennego, stanowiące zapowiedź pojawienia się budowli monumentalnych ok. 5000 p.n.e. Kultura Chinchorro rozwinęła się w północnym Chile na Atakamie. Jej reprezentanci produkowali narzędzia kamienne, a osady położone było blisko linii brzegowej. Społeczność 19

związana była z eksploatacją zasobów morskich. Kamienne i kościane narzędzia oraz plecionki z bawełny służyły jako sieci, do połowów ryb. Jest to pierwszy znany przykład udomowienia bawełny i jej gospodarczego wykorzystania. Kultura znana jest z pierwszych intencjonalnych mumifikacji przeprowadzanych około roku 5000 p.n.e. Szczytowy rozwój tej kultury nastąpił około roku 3000 p.n.e. Z kręgu Chinchorro pochodzi 49 odnalezionych intencjonalnie wytworzonych mumii oraz wiele mumii naturalnych. Stanowiskami tej kultury są m.in. El Morro i Camarones. W Camarones, 100 km południe od Arica, znaleziono mumię dziecka z około roku 3000 p.n.e. Chinchorro wytworzyli trzy style mumifikacji czarny, czerwony i styl powlekania błotem. W celu wykonania mumii w stylu czarnym odcinano głowę i kończyny, a ciało ćwiartowano. Kości zastępowano drewnem lub trzciną, zaś skórę zastępowano gliną. Wykonywano glinianą maskę z otworami na usta, oczy i nos. Maska sprawiała wrażenie twarzy spokojnie śpiącej osoby. Do wypełnienia mumii stosowano m.in. popioły. Mumie zdobiono skórami ludzkimi oraz skórami lwów morskich. Były to arcydzieła sztuki, przypominające bardziej posągi niż mumie. Styl czarny funkcjonował w latach 5000-2500 p.n.e. Czarna barwa pochodziła od manganu, którym pokrywano mumię, zwłaszcza w przypadku mumii dzieci, które zachowywały skórę. Około roku 2500 p.n.e. zaczęło brakować manganu i styl czarny wyszedł z użytku. Pojawił się kolejny styl styl czerwony, który charakteryzował mumie z okresu 2500-2000 p.n.e. Nacięcia, powstające w celu wyjęcia wnętrzności, były umieszczane w tylnej części ciała, w okolicach ramienia. Ciała już nie ćwiartowano, ale odcinano głowę, którą potem przyszywano. Szkielet był wzmacniany drewnianymi kołkami. Niektóre mumie były przypalone, co sugeruje, że suszono je na żarze. Na mumii umieszczano perukę z ludzkich włosów o długości około 60 cm. Perukę przykrywano glinianym nakryciem głowy. Ciało pokrywały czerwone barwniki, pochodzące od ochry z Arica, a także, częściowo, barwniki czarne. Inną cechą wyróżniającą styl czerwony była maska z uwydatnionymi, zagłębionymi otworami. Otwory na usta i oczy były lekko otwarte, co sprawiało wrażenie czujności i niepokoju. Mumie przypominały przedstawienia osób przerażonych. Stylizacja masek może mieć związek z kultem przodków oraz zwyczajem przemawiania przez przodków w trakcie uroczystości, który był kultywowany w czasach Inków. Ostatnim stylem mumii kultury Chinchorro były mumie pokrywane gliną. Artyści przestali wtedy usuwać narządy z ciał zmarłych, a mumie pokrywane były grubą warstwą gliny i piachu. Glina mocowała mumię do miejsca pochówku. Zwyczaj ten trwał 200 lat, aż do upadku kultury Chinchorro. Mumie czarne i czerwone wystawiano na pokaz i wysyłano w podróże, a mumie pokrywane gliną były chowane w ziemi. Może mieć to związek z potencjalnym rozwojem chorób. 2.2 Początki cywilizacji andyjskich Film The Lost Pyramids Of Caral http://video.google.com/videoplay?docid=-4092265217728346257 Istnieją różne hipotezy dotyczące położenia kolebki rozwoju cywilizacji andyjskich. Prawdopodobnie znajdowała się ona na wybrzeżu, gdzie najlepiej rozwinięte było rolnictwo oraz produkcja ceramiki. Społeczności nadmorskie były samowystarczalne, co mogło przyspieszyć stworzenie przez nie cywilizacji. Na stanowiskach pojawiają się ślady uprawy bawełny i tykwy, które były potrzebne do prowadzenia rybackiego trybu życia. Michael Moseley przedstawił hipotezę mówiącą, że rośliny spożywcze pojawiły się dopiero później, po roślinach gospodarczych. Jednak jego przeciwnicy sugerowali, że kultury nadmorskie nie radziły sobie z fenomenem El Niño, który wiąże się z wymieraniem mięczaków. Badania w dolinach Casma i Supe wykazały, że stanowiska z wczesną architekturą monumentalną położone były nie na wybrzeżu, ale 20