4 N 4(30) 2009 årgång/rok VIII tidskriften för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny SueciaPolonia Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera zegarków Vinbärstället Tam, gdzie rosną porzeczki pris: 26,50 SEK
Polska Statens Turistbyrå För mer information kontakta oss via wwwpolentravel wwwpolandtravel Polska Statens Turistbyrå inspirerar och tipsar dig som ska till Polenellerköra genom
Foto: britannicacom Giotto di Bondone God Jul! Gott Nytt År! Radosnych Świąt i Pogodnego Nowego Roku! Trzęś się ziemio, zagrzmij morze! Pokłońcie się ranne zorze, A ty niebo uderz czołem, Co ustawnie chodzisz kołem Alić się Jezus rozśmieje, Zadatek dobrej nadzieje ()* wyimek siedemnastowiecznej kolędy Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony, która odnaleziona została na zamku Skokloster i zaprezentowana 5 grudnia 2009 na koncercie Kolędy i pastorałki w City kyrkan w Sztokholmie Darra jord, dåna hav! Morgonrodnad bocka dig Och du himmel buga djupt, Som i cirklar träget går ur 1600-tals polsk julsång Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet i Betlehem) som upphittades på Skoklosters slott och presenterades på konserten Polska julsånger i City kyrkan i Stockholm den 5 december 2009 (övers Jurek Hirschberg) 3
Den tjugoförsta augusti året 1939 landade jag med fartyget Bolesław den Tappre i Buenos Aires Seglatsen från Gdynia till Buenos Aires hade varit särdeles härlig och motvilligt rentav skulle jag stiga i land Ur Gombrowiczs Trans-Atlantic Läs sid 29 Dwudziestego pierwszego sierpnia 1939 roku ja na statku Chrobry do Buenos Aires przybijałem Żegluga z Gdyni do Buenos Aires nadzwyczaj rozkoszna Gombrowicz Transatlantyk Zobstr 28 Suecia Polonia 4/2009 Innehåll / Spis treści 6 En unik polsk julsång från Skoklosters slott Ewa Teodorowicz-Hellman Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster Ewa Teodorowicz-Hellman 10 14 17 19 20 24 28 36 Utlandspolackerna Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap Polonia szanse i zaniechania Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska Armbandsurens karriär i strid Włodzimierz Paźniewski Bojowa kariera zegarków Włodzimierz Paźniewski Vinbärstället Zbigniew Bidakowski Tam, gdzie rosną porzeczki Zbigniew Bidakowski En kantat för fotografier och sprucken violin Harry Duda Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte Harry Duda Mannen som lurade ödet Jozef Baran Człowiek, który oszukał los Jozef Baran Kamp genom utbildning Paweł M Nawrocki Walka przez edukację Paweł M Nawrocki Vardag & kulturevenemang bl a om Gombrowiczs Trans-Atlantic, Johnssons Polen i historien Życie codzienne i artystyczne m in o Trans-Atlantyku Gombrowicza, Johnssona Polska w historii Nanas krönika Nana Håkansson Nanafelieton Nana Håkansson med stöd från Omslagsfoto/Okładka: Stefan Markiewicz Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8 Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8 Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu
Skoklosters slott En unik polsk julsång från Skoklosters slott Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster Ewa Teodorowicz-Hellman 5 grudnia na koncercie Kolędy i pastorałki w City kyrkan w Sztokholmie zaprezentowano fragmenty siedemnastowiecznej kolędy Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony wraz z jej nowoczesną parafrazą Wielkie Nieba! Co się dzieje?, której tekst poetycki napisała poetka sztokholmska Dana Rechowicz Kolędę zaśpiewała mieszkająca w Szwecji Teresa Tutinas przy akompaniamencie zespołu wokalno-instrumentalnego pod kierownictwem Zbigniewa Bizonia Profesor Ewa Teodorowicz-Hellman z Uniwersytetu Sztokholmskiego tak przedstawiła dzieje tej nieznanej i unikalnej polskiej kolędy, która odnaleziona została na zamku Skokloster Złotym wiekiem polskiej kolędy jest wiek XVII epoka baroku Wtedy kolęda śpiewana na melodie polskich tańców i znanych piosenek ludowych, zdobywa ogromną popularność Ale wiek XVII to wiek ciężki i niezwykle trudny dla polskiej kultury Przez kraj przetaczają się liczne wojny Wojska szwedzkie zalewają tereny Rzeczypospolitej i bezlitośnie grabią obiekty kultury materialnej i duchowej Wśród szwedzkich przywódców wojskowych jest generał Karol Gustaw På konserten Polska julsånger i City kyrkan i Stockholm den 5 december presenterades fragment av en 1600-tals julsång Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet i Betlehem) samt dess moderna bearbetning Wielkie Nieba! Co się dzieje? (Milda makter! Vad är det som händer?), skriven på vers av stockholmska diktaren Dana Rechowicz Sången framfördes av boende i Sverige Teresa Tutinas och vokal-instrumentalisk ensemble under ledning av Zbigniew Bizoń Professor Ewa Teodorowicz-Hellman från Stockholms universitet berättade följande om den gamla och unika polska julsången, som upphittades på Skoklosters slott Den polska julsångens gyllene ålder var på 1600-talet, barockepoken Då vann julsången (kolęda), som sjöngs till melodier av polska danser och kända folkvisor, stor popularitet Men 1600-talet var ett dystert och mycket svårt århundrade för polsk kultur Flera krig drog fram över landet Adelsrepubliken översvämmades av svenska härar som skoningslöst plundrade både materiella och immateriella kulturobjekt i landet Bland de svenska befälhavarna fanns general Carl Gustaf Wrangel (1613 1676), en av dåtidens största
svenska magnater, ägare till slottet Skokloster och många andra egendomar Efter krigsåren i Europa tog han med sig ett omfattande bibliotek till Sverige, en samling som till stor del bestod av krigsbyten, däribland böcker och handskrifter från Polen Bland dem fanns ett litet tryckalster, inbundet i rött omslag en polsk julsång Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet i Betlehem) Det är en så kallad julsångsgåva (kolęda-podarek) som binder ihop julsången med en lovdikt (panegyrik) Skapare är studenter vid Akademien i Vilnius bröderna Jan och Krzysztof Denhoff Deras släkt härstammade från en poloniserad tysk adelsfamilj som slagit sig ner i Adelsrepublikens östra delar Sången skrevs troligen under åren 1632 1648 Bröderna tillägnade den sina föräldrar, med önskningar om ett lyckligt liv Därefter kom den att tillhöra kammarherren i staden Gostyń Władysław Konstanty Wituski, hovman hos kung Władysław IV Om det vittnar en namnteckning på trycksakens titelsida: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii Gostinen Med tiden visade det sig att det inte fanns plats för den polska julsången på hyllorna i slottsbiblioteket på Skokloster Vi vet med stor säkerhet, att redan vid den polske historikern, arkivarien och kungliga bibliotekarien Johannes Albertrandis besök (1789 1790) på Skoklosters slott fanns trycket inte med i bibliotekets samling På grund av sitt anspråkslösa yttre och obegripliga språk slängdes den någon gång tidigare i en trälår längst in i biblioteket Där får den sedan ligga med andra polska och latinska tryck i total tystnad och glömska under flera århundraden Året är 1967 Skoklosters slott övergår i svenska statens ägo Man genomför en noggrann inventering av föremålsbeståndet på slottet Någon lyfter på locket till den gamla låren och hittar en samling böcker och små trycksaker som legat där orörda i århundraden Denna 1600-tals Polonicasamling förflyttas till Kungliga biblioteket i Stockholm för en första beskrivning och registrering Där får julsången signaturen Pol 128, dvs Polonica 128 På registreringskortet står en kort anmärkning: datum och utgivningsort saknas, antagligen är texten unik Efter flera år återvänder julsången till slottet men situationen förändras inte Fortfarande är ingen intresserad av den, ingen läser den, ingen sjunger den Året är 2006 Först nu får jag möjlighet att arbeta med den lilla Polonicasamlingen från Wrangels bibliotek på Skokloster Elisabeth Westin Berg, bibliotekarie och intendent på Skoklosters slott och Ewa Berndtsson från Riksarkivet stöder mig i mina försök att hitta finansiering för att påbörja arbetet kring denna 1600-tals samling Det uppstår först ett svenskt och därefter ett polskt forskningsprojekt Maciej Eder kan efter att ha letat igenom olika bibliografier, polska bibliotek, arkiv och samlingar av äldre polska handskrifter och tryck slutligen bekräfta den tidigare förmodan: julsången är ensam i sitt slag Den polska julsången från Skoklosters slottsbibliotek är det enda exemplaret som har bevarats i Sverige till våra tider Sången är alltså helt unik Och plötsligt blir julsången Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony viktig för världen och människor I Warszawa ligger dess utgåva redan till tryck inom Wrangel (1613 1676), pan na majątku Skokloster i na wielu innych włościach, jeden z największych magnatów ówczesnej Szwecji Przywozi on do Skokloster bogatą bibliotekę, składająca się w dużej mierze z łupów wojennych, zdobytych także w Polsce Wśród nich znajduje się niewielki druczek, oprawiony w czerwoną okładkę kolęda Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony Jest to tzw kolęda-podarek, łącząca gatunkowo kolędę z panegirykiem Jej twórcami są bracia Jan i Krzysztof Denhoff, studenci Akademii Wileńskiej Pochodzili oni ze spolonizowanej niemieckiej rodziny szlacheckiej, która osiedliła się na wschodnich terenach Rzeczypospolitej Swój utwór kolędowy napisali najprawdopodobniej w latach 1632 1648 Kolędę dedykowali rodzicom jako pieśń z życzeniami szczęśliwych lat życia Później była ona własnością podkomorzego miasta Gostynia Władysława Konstantego Wituskiego, dworzanina króla Władysława IV Świadczy o tym podpis na stronie tytułowej druczku: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii Gostinen Z czasem okazuje się, że na półkach biblioteki w Skokloster nie ma miejsca dla polskiej kolędy W roku 1789/1790 w czasie wizyty na zamku historyka, archiwisty i królewskiego bibliotekarza Jana Albertrandiego, druczek już nie znajdował się w zbiorach bibliotecznych Z powodu skromnego wyglądu i niezrozumiałego języka kolęda została wyrzucona do drewnianej skrzyni, w najdalszych częściach biblioteki Tam zapomniana przeleżała w bezkresnej ciszy i spokoju wieki całe Jest rok 1967 Zamek Skokloster przechodzi na własność państwa szwedzkiego Prowadzone są dokładne prace inwentaryzacyjne Ktoś podnosi wieko starej skrzyni i odkrywa nienaruszony od wieków zbiór książek i drobnych druków Kolekcja przewieziona zostaje do Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie, w celu sporządzenia wstępnego opisu i pierwszego rejestru Tam kolęda uzyskuje sygnaturę Pol 128, czyli Polonica 128 Na karcie rejestracyjnej odnotowano; bez daty i miejsca wydania, prawdopodobnie unikat Po wielu latach kolęda wraca na zamek, ale sytuacja się nie zmienia Nadal nikt się nią nie interesuje, nikt jej nie czyta, nikt jej nie śpiewa Jest rok 2006 Dopiero teraz mam możliwość zajęcia się polską kolekcją z biblioteki Wrangla na zamku Skokloster W staraniach o środki finansowe wspiera mnie Pani Elisabeth Westin Berg bibliotekarz i kustosz na zamku Skokloster oraz Pani Ewa Berndtsson z Archiwum Narodowego Szwecji w Sztokholmie Powstaje najpierw szwedzki projekt Polonika na zamku Skokloster Kolekcja polonika, potem także polski projekt badawczy Humanizm polski Temat: Polonika Po poszukiwaniach w różnych bibliografiach, polskich biliotekach, archiwach i zbiorach druków dawnych dr Maciej Eder potwierdza wcześniejsze przypuszczenia kolęda jest unikatem Druczek kolędy ze Skokloster jest jedynym egzemplarzem, jaki zachował się do naszych czasów I nagle, kolęda Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony staje się ważna dla świata i ludzi W Warszawie przygotowane jest do druku jej wydanie w ramach pojektu Humanizm Pani Profesor Aliny Nowickiej-Jeżowej Pani Joanna Janasz inicjuje i dzięki wsparciu finansowemu ze strony Pana Konsula Radomira Wojciechowskiego finalizuje projekt powołania kolędy do życia Powstaje nowy tekst
Skoklosters slott poetycki Pani Dany Rechowicz: na podstawie staropolskiej kolędy Jezus Bóg i człowiek rodzi się jej parafraza Wielkie Nieba! Co się dzieje?, napisana współczesnym językiem, wyposażona w refren i liczne powtórzenia, które podkreślają melodyjność wiersza Pan Zbigniew Bizoń komponuje muzykę (staropolska kolęda nie miała oprawy muzycznej), Pani Teresa Tutinas przygotowuje interpretację wokalną, następują liczne próby zespołu wokalno-instrumentalnego w składzie Zbigniew Bizoń, Dominika Depczyk, Witold Robotycki, Stanisław Rejment i Janusz Słotwiński Pan Tadeusz Nowakowski nagrywa film o dziejach staropolskiej kolędy oraz pracy zespołu nad przygotowaniem jej nowej parafrazy Sztokhomska Nowa gazeta polska publikuje z okazji koncertu w City kyrkan mój obszerny artykuł o treści, formie i dziejach staropolskiej kolędy i jej współczesnej parafrazie Które wydarzenie w historii kolędy Jezus Bóg i człowiek jest najważniejsze? Odpowiemy prawdopodobnie: rabunek, odkrycie na zamku, zarejestrowanie druczku w Bibliotece Królewskiej, podjęcie prac badawczych, wydanie kolędy w wersji oryginalnej w Polsce, napisanie nowego tekstu w oparciu o tekst dawny Tak, to prawda, to fakty dużej wagi Jednak moim zdaniem, najważniejsze jest jej dzisiejsze odkrycie Kolęda nieśpiewana jest tekstem martwym, zabytkiem literacko-kulturowym Tymczasem celem kolędy ramen för professor Alina Nowicka-Jeż projekt Den polska humanismen Joanna Janasz bestämmer sig för att på nytt väcka den gamla julsången till liv I detta arbete sponsras hon av den polske konsul i Stockholm, Radomir Wojciechowski Dana Rechowicz skriver en ny poetisk text: på grund av julsången Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony föds dess moderna omarbetning Wielkie Nieba! Co się dzieje? (Milda makter! Vad är det som händer?), skriven på modern polska, med refräng och flertaliga upprepningar, vilket bidrar till textens melodiska form Zbigniew Bizoń sätter musik till texten, Teresa Tutinas förbereder en vokaltolkning, en vokal-instrumentalisk ensemble bestående av Zbigniew Bizoń, Dominika Depczyk, Stanisław Rejment, Witold Robotycki och Janusz Słotwiński börjar repetera Tadeusz Nowakowski spelar in en film om den polska sångens historia och gruppens arbete med sångens moderna utformning Tidskriften Nowa gazeta polska (N ya polska tidningen) som ges ut i Stockholm publicerar i anknytning till premiären i City Kyrkan min artikel om den gamla julsångens innehåll, form, öde och den nya omarbetningen Vilka händelser i den gamla julsångens historia är viktigast? Svaret lyder troligen: plundringen, upptäckten på slottet, registreringen på Kungliga biblioteket, initieringen av forskningsarbete, utgivningen av den originella texten, skapandet av en modern parafras
Ja, det är sant, det är otvivelaktigt viktiga fakta Men viktigast är enligt min mening dagens händelse En julsång som inte sjungs är bara en livlös text, ett litterärt och kulturellt minnesmärke Det egentliga syftet med en julsång är att lovprisa Kristus födelse Först idag, när vi sjunger den, har dess uppgift utförts till fullo Julsången från Skoklosters slott Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony har återupplivats i en ny, moderniserad form som sången Wielkie Nieba! Co się dzieje? Låt oss den här gången rädda den från glömska, låt den årligen lovprisa det lilla Jesusbarnets födelse Darra jord, dåna hav! Morgonrodnad bocka dig Och du himmel buga djupt, Som i cirklar träget går * Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen Pol 128 (ME 33) Här citeras fragment ur den gamla julsången i en något moderniserad stavning Sången Jezus Bóg i człowiek ges inom kort ut tillsammans med andra unika skrifter från Skoklosters slott i originalversionen: Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze zbiorów Zamku w Skokloster (Polsk 1600-tals tillfällighetspoesi från samlingar på Skoklosters slott), bearb S Baczewski, vet red D Chemperek, J S Gruchała, Warszawa 2009 Projekt: prof Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm Idee nurty paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej (Humanism Strömningar - idéer - humanistiska paradigm i den polska kulturen) Liksom andra tryck från Polonicasamlingen genomgick julsången Jezus Bóg i człowiek på sistone en ordentlig konservering och befinner sig nu i bra skick Detta arbete genomfördes tack vore ansträngningar från Elisabeth Westin Berg, bibliotekarie och intendent på slottet Man kan läsa mer om Polonicasamlingen i vår tidskrift Suecia-Polonia:1_2009: 1, s 18 22 Ewa Teodorowicz-Hellman, professor i polska, Slaviska institutionen, Stockholms universitet Studier i polsk och tysk filologi I Polen arbetarde hon vid Jagellonska universitetet i Kraków och vid Silesia universitetet i Katowice Tillsammans med polska forskare undersöker hon polska samlingar i Sverige Hon är ledare för projekt: Polska skrifter på Skoklosters slott Polonicasamlingen och Polonica i Strängnäs domkyrkobibliotek jest sławienie narodzin Chrystusa Dopiero dzisiaj, kiedy ją wspólnie zaśpiewamy, spełnione zostanie jej zadanie Staropolska kolęda ze Skokloster w nowej, zmodernizowanej formie zostanie przywołana do życia Tym razem ocalmy ją od zapomnienia Pozwólmy, aby corocznie sławiła narodziny Dzieciątka Jezus: Trzęś się ziemio, zagrzmij morze! Pokłońcie się ranne zorze, A ty niebo uderz czołem, Co ustawnie chodzisz kołem Alić się Jezus rozśmieje, Zadatek dobrej nadzieje ()* Ewa Teodorowicz-Hellman * Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen, Pol128 (ME 33) Fragment staropolskiego tekstu, pisownia zmodernizowana Kolęda Jezus Bóg i człowiek wkrótce ukaże się drukiem wraz z innymi unikatami z zamku Skokloster: Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze zbiorów Zamku w Skokloster, oprac S Baczewski, red nauk D Chemperek, J S Gruchała Warszawa 2009 Projekt: prof Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm Idee nurty paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej Druczek kolędy Jezus Bóg i człowiek, podobnie jak i inne pozycje Kolekcji poloników (Polonicasamlingen), dzięki staraniom Elisabeth Westin Berg, bibliotekarza i kustosza na zamku Skokloster, został ostatnio poddany konserwacji i jest obecnie dobrze zachowany Więcej na temat kolekcji poloników można przeczytać w piśmie Suecia-Polonia, 2009: 1, s 18 22 Ewa Teodorowicz-Hellman, profesor polonistyki, Uniwersytet Sztokholmski Studia filologii polskiej i germańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim W Polsce pracowała na Uniwersytetach Jagiellońskim i Śląskim Obecnie wraz z polskimi naukowcami bada zbiory poloników w Szwecji Kierownik projektów: Polonika na zamku Skokloster: Kolekcja poloników oraz Polonica w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs
intervju/wywiad Utlandspolackerna möjligheter och tillkortakommanden Polonia szanse i zaniechania Fot P Batorowicz Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap Zbigniew Bidakowski: Jaka jest rola diaspory polskiej w funkcjonowaniu Polski i w jej postrzeganiu na arenie międzynarodowej? Maciej Płażyński: sytuacja Polaków za granicą jest różna, bo siła grup polskich, ich wielkość, wpływy, zakorzenienie są bardzo różne w różnych krajach Trudno porównywać Polonię amerykańską z jej potężnymi organizacjami z sytuacją Polaków w Kazachstanie To, że Polaków na świecie, poza Polską, jest kilkanaście milionów wcale nie oznacza, że ta liczba przekłada się prosto na wpływy polityczne: lokalne i ogólnokrajowe Mamy XXI wiek,mamy czas internetu, komórek, tanich linii i żadnych przeszkód w poruszaniu się, więc kontakt między Polonią a Polską jest codzienny, naturalny i to jest inna Polonia niż w latach 70-tych i 80-tych Wtedy, za żelazną kurtyną, interesowała się tylko tym, co się dzieje w kraju, bo czuła się za kraj odpowiedzialna, uważała się za swoistego ambasadora Polski za granicą Dziś wolna Polska ma swoje własne placówki dyplomatyczne i kulturalne Wśród Polonii, również tej najnowszej, wyrosło następne pokolenie, które często już się za granicą urodziło i żyje życiem kraju swojego urodzenia Są środowiska, które mogą aspirować do nieco większej roli w krajach zamieszkania np w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Niemczech, ale wydaje mi się, że te szanse nie są wykorzystywane Są też środowiska, które z racji liczebności nie mają szans wpłynąć na wyniki wyborcze, czyli osiągnąć wpływów, mieć własnych reprezentantów politycznych, ale mają swoją elitę i ta elita może się przebijać w życiu kulturalnym, gospodarczym a czasami również politycznym na różnych szczeblach I to dotyczy właśnie Skandynawii Oczywiście całkiem inną kwestią są Polacy na dawnych kresach Rzeczpospolitej, które należą dziś do Litwy, Białorusi, Ukrainy Oni są po prostu u siebie Są mniejszością w danym kraju, ale lokalnie, na swoim terenie, są większością Na de- Zbigniew Bidakowski: Vilken roll spelar polacker i förskingringen för Polens inre liv och dess avtryck på den internationella scenen? Maciej Płażyński: Polackernas situation i utlandet varierar då de polska kollektivens styrka, deras storlek, inflytande, förankring kan skilja sig mycket från land till land Det är svårt att jämföra den kraftfullt organiserade polska gemenskapen i USA med polackernas situation i Kazakstan Fler än 10 miljoner polacker bor utanför Polen men det betyder inte alls att antalet direkt avspeglas i motsvarande politiskt inflytande på det lokala och nationella planet Vi lever på 2000-talet, i en tid av Internet, mobiltelefoni, billiga kommunikationer och rörelsefrihet, därför har kontakten mellan utlandspolackerna och Polen blivit vardaglig, naturlig och utlandspolackernas realiteter är idag annorlunda än på 1970- och 1980-talet Då, på andra sidan av järnridån, intresserade de sig endast för vad som skedde i hemlandet eftersom de kände sitt ansvar, de uppfattade sig själva som ett slags ambassadörer i utlandet Det fria Polen har idag egen diplomatisk och kulturell representation Bland utlandspolackerna, även bland de senast utflyttade, har en ny generation vuxit upp, inte sällan född i utlandet och med sina rötter i födelselandet Det finns miljöer som skulle kunna göra anspråk på att spela en större roll i sina länder, tex i USA, Storbritannien eller Tyskland, men jag har intrycket av att de inte utnyttjar dessa möjligheter Det finns även miljöer som på grund av sin begränsade storlek inte har någon möjligheter att påverka valresultaten, dvs nå verkligt inflytande och ha egen politisk representation, men som har framstående företrädare och det är dessa som på olika nivåer kan lämna avtryck i kulturen, näringslivet och ibland även i politiken Detta gäller just i Skandinavien 10
Polackerna vid Res Publicas forna östra gränsmarker, idag tillhörande Litauen, Vitryssland och Ukraina, har en helt annan situation De befinner sig helt enkelt hemma De utgör minoriteter i sina respektive länder men lokalt, inom sina regioner, är de i majoritet I det demokratiska Litauen är polackerna välorganiserade, har självstyre, sitter i parlamentet, en polack sitter i EU-parlamentet I Vitryssland och i Ukraina är det en annan sak eftersom den politiska situationen där är annorlunda Det finns alltså ingen gemensam nämnare Förväntningarna på utlandspolackerna är därför olika beroende på situationen i deras länder Vi skulle önska att det överallt fanns polska eliter oavsett den polska gruppens storlek kan nuförtiden en opinionsbildande elit och ibland till och med en framstående individ ha ett stort inflytande på hur vårt land uppfattas Under 2000-talet måste vi bli bättre på att samarbeta, att samverka med utlandsorganisationerna, med framstående polacker som företräder dessa miljöer ZB: Har polska staten några förpliktelser gentemot utlandspolackerna? Även här måste man naturligtvis göra en åtskillnad: deras behov är annorlunda i de förra östra gränsmarkerna där polackerna hör hemma, i Kazakstan eller i det förmögna, demokratiska Sverige MP: Det är nödvändigt att skilja mellan olika historiska och geografiska zoner Jag anser att polska staten har en plikt att tillförsäkra polackerna i Kazakstan möjligheten att återvända De har inte hamnat där av egen fri vilja utan därför att de var förföljda som polacker Polen bör anstränga sig på samma sätt som tyskarna och judarna har gjort och föra hem de som så önskar Man måste konstatera att det fria Polen under de senaste 20 åren inte har levt upp till sina förpliktelser Repatrieringsprogrammet, trots allas skenbara bifall, realiseras endast i minimal utsträckning För Polens del handlar det om en underlåtenhetssynd Vad polackerna i de forna östra gränsmarkerna beträffar, bör man ha som riktmärke att ständigt stötta polsk identitet och kultur i dessa regioner Detta bör göras kontinuerligt och i sådan omfattning att dessa polacker inte skall känna sig marginaliserade och förpassade till ett slags folkloristisk bakgård de bör ha tillgång till levande polsk kultur De behöver fullvärdig polsk bildning Detta fungerar i Litauen inom ramarna för det litauiska utbildningsväsendet, vi hjälper att bygga och renovera skolor, vi utrustar dem, men i Vitryssland existerar den polska skolan inte, inte heller i Ukraina Där måste vi nå ut till människorna på annat sätt Annorlunda förhåller det sig med den politiska och förvärvsmotiverade utvandringen till väst, den senaste emigrationen inräknad Där är det polska statens plikt att tillförsäkra tillgången till polsk skolgång naturligtvis som komplettering, det är uppenbart att det inte finns någon anledning att skapa ett separat skolväsen Vi måste se till att vara utvandrares barn, oavsett om utvandringen är permanent eller tidsbegränsad, får en möjlighet att på eftermiddagar eller helger gå i kompletterande polsk skola Vi kan inte lämpa över på andra stater, Storbritannien eller de skandinaviska länderna plikten att ordna kompletterande undervisning i polska språket, hismokratycznej Litwie, Polacy są dobrze zorganizowani i mają władzę samorządową, są w parlamencie, Polak jest europosłem Inaczej jest na Białorusi i Ukrainie, bo tam jest inna sytuacja polityczna Nie ma, jak widać, wspólnego mianownika Oczekiwania wobec Polonii są więc różne w zależności od sytuacji w kraju jej zamieszkania Chcielibyśmy, żeby wszędzie była polska elita, bo, bez względu na liczebność całej polskiej grupy, we współczesnym świecie to opiniotwórcza elita a czasami nawet wybitna jednostka ma większy wpływ na obraz kraju To, co powinniśmy w XXI w lepiej robić to lepiej współpracować, obok współdziałania z organizacjami, z tymi wybijającymi się Polakami, przedstawicielami swoich środowisk ZB: Czy państwo polskie ma jakieś zobowiązania wobec Polonii? I tutaj też trzeba oczywiście rozróżniać: inne są potrzeby Polonii na byłych kresach, bo oni są u siebie, inne w Kazachstanie a jeszcze inne w zamożnej, demokratycznej Szwecji MP: rozbicie na różne strefy historyczno-geograficzne, że tak powiem, jest konieczne Uważam, że w stosunku do Polaków w Kazachstanie państwo polskie ma obowiązek zapewnić im możliwość powrotu Nie znaleźli się oni tam z własnej woli, lecz dlatego, że byli prześladowani jako Polacy Polska powinna zrobić taki sam wysiłek, jaki zrobili Niemcy i Żydzi i tych, którzy chcą wrócić, ściągnąć do Polski I trzeba powiedzieć, że wolna Polska, przez ostatnie 20 lat, nie zrobiła tego, nie zrealizowała swojego obowiązku Akcja repatriacyjna, mimo pozornej zgody wszystkich, jest realizowana tylko w minimalnym stopniu To jest grzech zaniechania ze strony Polski Jeśli chodzi o Polaków na byłych kresach to słuszna jest polityka stałego wspierania polskiej tożsamości, kultury na tym terenie Musi to być realizowane stale i w takim zakresie, żeby ci Polacy nie czuli się marginesem, lecz by docierała tam polska kultura żywa, żeby nie byli jakimś zaściankiem folklorystycznym Żeby była pełna polska oświata Na Litwie istnieje ona w ramach systemu oświaty litewskiej, pomagamy w budowie i remontach szkół, wyposażamy je, ale już nabiałorusi nie ma polskiej szkoły, na Ukrainie też nie I tam trzeba do ludzi docierać inaczej Inaczej jest w przypadku emigracji polityczno-zarobkowej na zachodzie, łącznie z nową emigracją Tam obowiązkiem państwa polskiego jest umożliwienie dostępu do polskiej szkoły Do szkoły uzupełniającej oczywiście Bo jest jasne, że nie stworzymy tam, nie ma zresztą takich powodów, całego szkolnictwa odrębnego My musimy zadbać o to, by dzieci naszych emigrantów, i nie ma znaczenia, czy są to emigranci na stałe czy czasowi, miały możliwość pójścia do uzupełniającej polskiej szkoły, popołudniowej czy sobotniej Nie możemy przerzucać na inne państwa, Wielką Brytanię albo kraje skandynawskie obowiązku zorganizowania uzupełniającej nauki języka polskiego, historii, geografii bo to jest nasz obowiązek przy współpracy z organizacjami emigracyjnymi Uważam, że ta pomoc oświatowa ma zbyt symboliczny wymiar, szczególnie jeśli chodzi o zaangażowanie finansowe Trzeba dać na oświatę za granicą znacznie większe pieniądze skoro miliony obywateli wyjechało z Polski i de facto odciążyły polskie ministerstwo edukacji narodowej od świadczenia na 11
ich obowiązek szkolny Co najmniej 100 tys dzieci nie chodzi do szkoły w Polsce tylko gdzie indziej A ich rodzice, emigranci, często przesyłają pieniądze do Polski To jest strona finansowa Po drugie: bez języka, bez umożliwienia młodym ludziom wbudowania się w polską kulturę możemy stracić tych młodych obywateli Za 10 czy 20 lat nie namówimy już tej bardzo licznej grupy do stałego kontaktu z Polską A przecież powinno nam zależeć na tym, żeby ci ludzie, kiedy tylko zechcą, uznają to za stosowne, wrócili do Polski To bariera szkolna czyli dzieci znające słabo polski, bo nie miały się gdzie nauczyć powoduje często, że ludzie postanawiają zostać za granicą na stałe Chcemy, by nie było tej bariery, chcemy dać ludziom wolność wyboru Trzeba więc inwestować w polską oświatę za granicą, leży to w dobrze pojętym interesie państwa ZB: Na razie jednak rodzice dzieci uczęszczających do polskiej szkoły popołudniowej w Sztokholmie otrzymali wiadomość, że szkoła zostanie zlikwidowana, być może już w przyszłym roku, bo państwa polskiego nie stać na utrzymywanie polskiego szkolnictwa Jak by Pan to skomentował? MP: Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi kilkadziesiąt szkół, tzw przyambasadzkich, które są opłacane w całości przez MEN, niekiedy rodzice dokładają drobne pieniądze Jednocześnie istnieje kilkaset punktów i szkół sobotnich, które są szkołami w pełni społecznymi, utrzymywanymi ze składek rodziców W ramach reformy polskiej szkoły polonijnej ministerstwo przedstawiło projekt, z którego na szczęście zaczyna sie wycofywać, którego ideą przewodnią jest: aby było sprawiedliwie to zlikwidujemy to, co jest bezpłatne, żeby nikt nie miał lepiej Moim zdaniem nie należy równać w dół, tzn nie należy odbierać tym, co już mają, tylko należy zastanowić się, jak dołożyć tym, co nie mają Szkoły przyambasadzkie powinny pełnić swoją rolę a z racji tego, że są pod nadzorem polskiego MEN powinny być szkołami wzorcowymi, z których płynie merytoryczna pomoc, sugestie, doradztwo do szkół społecznych I trzeba się raczej zastanowić, jak wesprzeć te społeczne Świetnym przykładem jest polska szkoła w Atenach, o którą ostatnio toczył się wielki wielki spór z MEN Jest pełną szkołą, tygodniową, ma 1000 uczniów Jest bardzo ważną placówką, gdzie toczy się całe życie polonijne, gdzie się uczy i wychowuje Nie widzę żadnego uzasadnienia, by reforma zaczynała się od likwidowania tego, co przez 20 lat funkcjonuje i co jest częścią stabilnej bazy nauczania tylko po to, żeby te 30 mln przerzucić na kilkaset szkół sobotnich bo te niewielkie pieniądze i tak nie spowodują, że te szkoły sobotnie odczują ten zastrzyk finansowy Trzeba upominać się w Polsce, by było więcej pieniędzy na oświatę w ogóle Szkoły ambasadzkie powinny być koordynatorami Oczywiście, większy udział rodziców w finansowaniu szkolnictwa też jest pożądany Pani minister Katarzyna Hall powiedziała ostatnio, że ministerstwo z likwidacji wycofuje się ZB: Żydostwo polskie W Szwecji mieszka, jak wiadomo, wielu przymusowych emigrantów z 1968 roku Czy są oni zaliczani do Polonii? Czy Wspólnota Polska nad nimi też rozkłada swoje skrzydła? torien, geografin det är vår uppgift att göra tillhandahålla det i samarbete med emigrantorganisationerna Jag anser att utbildningsstödet är för begränsat, speciellt vad finansiella insatser beträffar Man måste lägga betydligt mera pengar på utbildning i utlandet med tanke på att flera miljoner medborgare har lämnat Polen och i praktiken befriat det polska utbildningsministeriet från behovet att finansiera deras skolplikt Minst 100 tusen polska barn går inte i skola i Polen utan någon annanstans Deras föräldrar, emigranterna, skickar ofta pengar till Polen Detta om finanserna För övrigt: utan språket, utan möjligheten att växa in i den polska kulturen kan dessa unga polacker gå förlorade för oss Om 10 eller 20 år kommer det att vara för sent att övertala denna talrika grupp att upprätthålla ständiga kontakter med Polen Det borde ju kännas angeläget för oss att dessa människor återvänder till Polen så snart de så önskar och finner det lämpligt Det är detta hinder barn som inte kan polska tillräckligt väl eftersom de inte hade någonstans att lära sig som ofta är orsaken till att folk bestämmer sig för att stanna i utlandet för gott Vi vill inte ha ett sådant hinder, vi vill ge människorna valfrihet Därför måste man investera i polsk utbildning i utlandet, detta ligger när allt kommer omkring i statens intresse ZB: Än så länge har dock föräldrarna till de barn som går i den polska eftermiddagsskolan i Stockholm fått besked att skolan kommer att läggas ner, möjligen redan nästa år, eftersom polska staten inte har råd att upprätthålla polskt skolväsen Hur vill du kommentera detta? MP: Utbildningsministeriet har ansvar för några tiotal skolor vid ambassaderna Dessa skolor finansieras i sin helhet av ministeriet, ibland bidrar även föräldrarna med smärre belopp Samtidigt finns några hundra utbildningsställen och lördagsskolor som helt och hållet bygger på frivillighet och betalas genom föräldrarnas bidrag Som ett led i reformeringen av den polska utlandsskolan har ministeriet presenterat ett projekt som de tack och lov har börjat backa ifrån, vars grundtanke är: för att rättvisan skall råda, låt oss lägga ner det som är gratis för att ingen skall ha det bättre än någon annan I mitt tycke bör man inte jämka neråt, dvs ta ifrån de som redan har, utan man bör fundera på hur man skall ge till de som inte har Skolorna vid ambassaderna bör få fortsätta och dessutom, med tanke på att de står under utbildningsministeriets överseende, bör de vara normbildande, tillhandahålla fackstöd, förslag, rådgivning till de övriga skolorna Och man måste fundera på hur de sistnämnda skall stödjas Ett utmärkt exempel utgör den polska skolan i Aten som just har varit föremål för en stor strid med ministeriet Detta är en komplett skola som ger veckoundervisning till 1000 elever Den utgör en mycket viktig utpost där utlandspolackernas liv koncentreras, där man undervisar och fostrar Jag ser inga skäl för att reformen skall ha som sin utgångspunkt avveckling av det som i 20 år har fungerat väl och ingått i en stabil utbildningsplattform, bara för att kunna omfördela dessa 30 miljoner till några hundra lördagsskolor som ändå inte kommer att uppfatta dessa ringa belopp som finansiella kraftinjektioner I Polen bör man kräva större anslag till utbildningsväsendet i största allmänhet Ambassadskolorna bör 12
fungera som samordnare Större deltagande i finansieringen av skolorna från föräldrarnas sida är förstås också önskvärt Utbildningsminister Katarzyna Hall har nyligen sagt att ministeriet drar tillbaka förslaget om nerläggningen ZB: Polska judar I Sverige bor som bekant åtskilliga ofrivilliga emigranter från 1968 Räknas de som utlandspolacker? Tar Polsk Gemenskap även dem under sina vingar? MP: Om någon räknas som utlandspolack är för mig till stora delar en fråga om hans eget val Vad judiska emigranter från Polen beträffar (för övrigt inte bara från 1968 och inte bara de judiska utan alla) de som känner sig som polacker, har del i den polska kulturen, har sina rötter i Polen så är frågan till dem om de vill räknas som utlandspolacker Det finns plats för alla av dem och säkerligen har du rätt i att vi borde ägna dem mera uppmärksamhet I själva Israel omfattar begreppet utlandspolacker för mig rätt och slätt alla de som identifierar sig med Polen och polsk kultur, har polska rötter, talar polska Med stor tillfredsställelse ser jag att tex i Sydamerika, med mycket få polsktalande bland den gamla emigrationens ättlingar, finns polska judar som talar utmärkt polska I deras miljöer har polska språket ofta bevarats mycket bättre än annanstans, möjligen bla tack vare att de var mera bildade Men under alla omständigheter betyder detta att den polska kulturen utgör en del av deras identitet MP: Dla mnie to, czy ktoś się zalicza do Polonii, czy nie jest w dużej mierze jego wyborem W wypadku emigrantów żydowskich z Polski, nie tylko zresztą z 1968 roku (i nie tylko żydowskich, lecz wszystkich), którzy się czują Polakami, są częścią polskiej kultury, mają w Polsce swoje korzenie, to tu jest pytanie do nich, czy chcą być Polonią Jest dla nich wszystkich miejsce i pewnie ma Pan rację, że powinniśmy poświęcić im więcej uwagi W samym Izraelu pojęcie Polonia oznacza dla mnie po prostu wszystkich, którzy identyfikują się z Polską, polską kulturą, mają polskie korzenie, mówią po polsku Z wielką satysfakcją obserwuję, że np w Ameryce Południowej, gdzie jest bardzo mało potomków dawnej emigracji mówiących językiem polskim, polscy Żydzi mówią świetnie po polsku W ich środowiskach język polski przetrwał często lepiej niż w innych Być może m in dlatego, że byli ludźmi lepiej wykształconymi Ale, tak czy inaczej, oznacza to, że polska kultura jest częścią ich tożsamości Dziękuję za rozmowę Tack för samtalet
Bojowa kariera zegarków Armbandsurens karriär i strid Włodzimierz Paźniewski Każde wiekopomne lub patetyczne zdarzenie historyczne, posiada swoją drugą, czasami zupełnie inną, bardziej przyziemną stronę, często wstydliwie ukrywaną, gdyż, o, wspaniała ironio przypadku, jakiś niespodziewany drobiazg zdaje się na poczekaniu kwestionować podniosłość i sprowadzać na ziemię urzędowo zadekretowaną nadętość chwili, a nawet z niej pokpiwać, mieć za złe lub szydzić Na początku roku 2008 zmarł w Rosji bohater Związku Sowieckiego, niejaki Michaił Minin, którego zdjęcie z 1945 roku w chwili jak zatyka czerwony sztandar na zdobytym gmachu Reichstagu w Berlinie, znalazło się w setkach i tysiącach albumów, monografii drugiej wojny światowej, w rocznicowych publikacjach i w artykułach prasowych Użyczywszy zwycięstwu Armii Czerwonej nad Hitlerem swojej sylwetki i twarzy sołdata w symbolicznym geście triumfu, stał się rosyjską ikoną Do końca swoich dni należał do osób czczonych i podziwianych; o co na bieżąco dbała patriotyczna propaganda i tzw wytyczne A przecież z tym historycznym zdjęciem od samego początku były same kłopoty i o mało nie znalazło się w koszu na śmieci Ale tego szczegółu próżno szukać w publikacjach o zdobyciu stolicy III Rzeszy Umocowanie flagi wymagało od żołnierza pewnego wysiłku Musiał wspiąć się na palce i wysoko unieść ręce, w czasie, gdy reporter frontowy utrwalał ten moment dla potomności Dopiero potem okazało się, że na zdjęciu z Reichstagu nie wszystko jest takie patetyczne, jakby się na pozór zdawało W każdym razie cenzura wojskowa miała do fotografii poważne zastrzeżenia Otóż gdy żołnierz podnosił ręce ze sztandarem w górę, rękawy jego munduru polowego zsunęły się w dół i wtedy, co dokładnie uchwycił obiektyw aparatu, okazało się, że obydwie ręce sołdata, niemal po same łokcie, są udekorowane zdobycznymi zegarkami, a Minin może stać się niezłą ilustracją zawołania, znanego pod koniec wojny także w Polsce: Dawaj czasy! Tego dnia laboranci sowieccy musieli sporo się natrudzić, aby dyskretnie wyretuszować te nieszczęsne czasomierze na rękach Minina, a jednocześnie nie zepsuć fotografii, która poza tym jest pod każdym względem doskonała Na szczęście dla bohatera Związku Sowieckiego ostateczna korekta rzeczywistości powiodła się w całej pełni i od tej pory Minin mógł już bez przeszkód grzać się w cieple swojej wojennej sławy, Varje minnesvärd eller storslagen historisk händelse har sin andra, mer prosaiska sida, ibland helt väsensskild, ofta i det fördolda emedan, o slumpens ironi, någon oväntad småsak vips förefaller ifrågasätta stundens upphöjda och officiellt deklarerade uppblåsthet, göra narr av den, misstycka eller bespotta den I början av 2008 avled en sovjetisk hjälte i Ryssland, en Michail Minin Bilden av Minin som 1945 reste den röda fanan över det erövrade Reichstag i Berlin har spritts i hundratals och tusentals album, i monografier över andra världskriget, i jubileumspublikationer och i tidningsartiklar Den sovjetiska soldaten, som lånade ut sin person och sitt ansikte till Röda arméns seger över Hitler i en symbolisk gest av triumf, blev en rysk ikon Ända till sina sista dagar hörde han till de vördade och beundrade; det såg den patriotiska propagandan och de sk direktiven till Men ändå från första början var det ju bara bekymmer med den där historiska bilden, och inte långt ifrån att den hamnade i papperskorgen Men den detaljen får man leta förgäves efter i texter om erövringen av Tredje rikets huvudstad Att resa flaggan krävde en viss ansträngning av soldaten Han fick resa sig på tå och lyfta armarna högt i den stund då frontreportern skulle bevara ögonblicket för eftervärlden Först efteråt visade det sig att inte allt på fotografiet från Reichstag var så upphöjt som det verkade I alla fall hade militärcensuren allvarliga betänkligheter beträffande bilden För när soldaten lyfte armarna med fanan gled ärmarna på hans fältuniform ner och då visade det sig, vilket kameran troget snappade upp, att soldatens båda armar var dekorerade ända upp till armbågarna med stridstroféer i form av armbandsur, och Minin kunde vara en inte så oäven illustration till den befallning som mot slutet av kriget blev känd även i Polen: Ge hit klockan! Den dagen måste de sovjetiska laboranterna ha fått slita rejält för att diskret retuschera bort de olycksaliga uren från Minins armar, utan att samtidigt förstöra fotografiet som i alla andra avseenden är utmärkt Till all lycka för Sovjetunionens hjälte föll den slutgiltiga korrigeringen väl ut och hädanefter kunde Minin utan hinder sola sig i en glans som andra bara kunde drömma om Varje årsdag eller nationell högtidsdag fick han fler ordnar och utmärkelser I slutet av sin levnad hade han så många att han var tvungen att bära 14
dem på två olika kavajer för de rymdes inte längre på en Ofta bjöds han in till skolor, kulturhus och klubbar, som ett levande monument över landets historia Han besatt en viss narrativ talang, vilket ofta är fallet med krigsveteraner Han berättade gärna och detaljerat om fanan på Reichstag men om sin kollektion av armbandsur teg han diskret, så alla var nöjda och glada Det är mycket som tyder på att den fascinerande berättelsen om andra världskriget och armbandsuren inte upphör i och med Minin De lär redan tidigare ha spelat en avgörande roll i en viss militär operation och lyckades intressant nog föra den till en gynnsam final Det var när en division ur Röda armén belägrade Wien våren 1945 Österrikes huvudstad, där tyskarna koncentrerat åtskilliga trupper och stora mängder krigsmateriel, förvarade sig länge och framgångsrikt De attackerande led stora förluster, och fronten rörde sig inte ur fläcken Det väckte med all rätt nervositet i staberna Och hos de sovjetiska krigarna började det plötsligt florera ett envist rykte om att en stor ära och ett en särskilt värdefull belöning väntade de förband som utmärkte sig i striderna om Wien De skulle skickas för att befria Schweiz Alla soldater associerade landet med en och samma sak: Herregud, så många märkesklockor! Och då inträffade verkligen undret vid Wien Man började attackera staden med sådan frenesi och sådant ursinne att den snart föll Undrar vem som spred ryktet om den snara marschen mot Schweiz bland de sovjetiska soldaterna? De politiska kommissarierna som ständigt fick skäll på mötena för bristen på framsteg och begångna fel i agitationsarbetet? Eller kanske den militära underrättelsetjänsten eller kontraspionaget? Ja, säg det! Eftersom det inte var någon officiell nyhet eller information som kom från befälhavarna, utan något det tisslades och tasslades om, framstod det hela som än trovärdigare Därmed kom armbandsuren att påverka krigshändelserna slutgiltiga förlopp Inför varje ny attack mot de tyska ställningarna vid Wien drack det mer vodka än vanligt, vilket inte borde förvåna någon En sup före jordens undergång och det blev lättare om hjärtat Men var det verkligen så? Kanske är det bara en anekdot från fronten, något påhittat, allt för att förgylla en sovjetisk krigsveterans trista minnen? Det saknas direkta bevis, vilket inte alls betyder att den situation som jag helt kort har beskrivit aldrig har inträffat Av hela händelsen kan man dra en ganska optimistisk slutsats: Även med hjälp av armbandsur kan man ibland skapa lite historia której inni mogli mu tylko zazdrościć Z każdą rocznicą lub świętem narodowym przybywało mu również orderów i odznaczeń Pod koniec życia miał ich tyle, że musiał je nosić na dwóch marynarkach, bo na jednej już się nie mieściły Często, niby żywy pomnik historii kraju, zapraszano go do szkół, domów kultury i klubów Miał pewien talent narracyjny, co u kombatantów zdarza się dosyć często O sztandarze na gmachu Reichstagu opowiadał słuchaczom chętnie i ze szczegółami; o kolekcji zegarków dyskretnie milczał, i wszyscy byli zadowoleni Sporo wskazuje, że na przypadku Minina wcale nie kończy się fascynująca opowieść o drugiej wojnie światowej i zegarkach Podobno znacznie wcześniej wzięły one czynny udział w pewnej operacji wojskowej i, co ciekawsze, potrafiły ją doprowadzić do pomyślnego finału Było to w czasie oblężenia Wiednia wiosną 1945 roku przez dywizje Armii Czerwonej Stolica Austrii, w której Niemcy zgromadzili sporo wojska i duże ilości sprzętu wojennego broniła się długo i skutecznie Atakujący ponosili ciężkie straty, a front tkwił w martwym punkcie Wzbudzało to zrozumiałe zdenerwowanie w sztabach I nagle, któregoś dnia wśród sowieckich bojców zaczęła krążyć uporczywa pogłoska, że oddziały, które wyróżnią się w walkach o Wiedeń czeka wielki zaszczyt oraz szczególnie cenna nagroda, gdyż zostaną skierowane do wyzwalania Szwajcarii Każdemu żołnierzowi kraj ten kojarzył się jednoznacznie: Gospodi, tyle markowych zegarków! I wtedy rzeczywiście stał się cud pod Wiedniem Miasto zaczęto atakować z taką zaciekłością i furią, że wkrótce padło Ciekawe, kto rozpuszczał wśród żołnierzy sowieckich pogłoski o rychłym marszu na Szwajcarię? Komisarze polityczni, którym stale obrywało się na odprawach za brak postępów i popełniane błędy w robocie agitacyjnej? A może wywiad wojskowy lub kontrrazwiedka? Kto to może wiedzieć na pewno! Ponieważ nie były to wiadomości oficjalne lub informacje dowódców, lecz zwykła szeptanka, przekazywana sobie z ust do ust, tym bardziej zyskiwała na wiarygodności W ten sposób zegarki wpłynęły na ostateczny przebieg wydarzeń wojennych Przed każdym kolejnym atakiem na niemieckie pozycje pod Wiedniem, co również nie powinno nikogo dziwić, wypijano więcej niż zwykle wódki, w myśl zasady Setka przed końcem świata i na duszy lżej Ale czy tak było naprawdę? A może to tylko frontowa anegdota, wymyślona, aby uatrakcyjnić drętwe wspomnienia jakiegoś sowieckiego kombatanta? Bezpośrednich dowodów brak, co wcale nie znaczy, że sytuacja, którą tu pokrótce opisałem, nigdy nie miała miejsca Z całej tej sprawy wynika dość optymistyczny wniosek: Także za pomocą zegarków można czasami zrobić trochę historii j o a o c i a s 15
Włodzimierz Paźniewski Włodzimierz Paźniewski (ur w 1942 r) Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Z zawodu dziennikarz Pracował jako publicysta w paru czasopismach Zastępca redaktora naczelnego pisma ABC wydawanego przez Solidarność Uczestnik podziemnego życia literackiego i kulturalnego w stanie wojennym Wówczas w drugim obiegu ukazała się jego książka Proszę się rozejść (Biblioteka Obserwatora Wojennego, Kraków 1983) W latach 1990-1995 redaktor naczelny Dziennika Zachodniego Poeta, prozaik i eseista Uprawia również formy dramatyczne: pisze sztuki teatralne oraz słuchowiska radiowe, które publikował w miesięczniku Dialog i prezentował na antenie Polskiego Radia Autor dwudziestu sześciu książek i współpracownik pism literackich, min Twórczości Powieść Paźniewskiego Krótkie dni (PIW, Warszawa 1983) zdobyła nagrodę im Jarosława Iwaszkiewicza Utwór ten ukazał się w przekładzie na j francuski w Szwajcarii, a obszerne fragmenty w tłumaczeniach na ukraiński i niemiecki W latach osiemdziesiątych zeszłego stulecia twórczość eseistyczna pisarza otrzymała nagrodę polskiego Pen-Clubu oraz nagrodę polskich środowisk niezależnych im Barbary Sadowskiej W 2003 roku zbiór jego esejów Europa po deszczu wyróżniono nagrodą Solidarności oraz katowickiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich Wiersze, powieści, opowiadania i eseje tłumaczone były na: angielski, niemiecki, francuski, serbochorwacki, czeski i ukraiński O twórczości Paźniewskiego powstało kilka prac magisterskich Najobszerniejszą analizą twórczości pozostaje wydana w 2000 roku książka Elżbiety Dutki Ukraina w twórczości Włodzimierza Odojewskiego i Włodzimierza Paźniewskiego Jest to praca doktorska, powstała w Uniwersytecie Śląskim Włodzimierz Paźniewski föddes 1942 Han avslutade studier vid Mikolaj Kopernik Universitetet i Toruń Journalist och publicist, poet, författare, essäist Medverkade i underjordiska kullturellaaktiviteter Han skrev också många pjäser och radiopjäser som sändes i polsk radio samt publicerades i i tidskriften Dialog Författare till 26 böcker Medarbetare till en ansenlig tidskrift Twórczość Włodzimierz Paźniewskis roman Krótkie dni (Korta dagar) fick Jarosław Iwaszkiewicz pris För sina essäer prisades han av bl a Pen-Club Paźniewskis dikter, romaner, noveller och essäer översattes till engelska, tyska, franska, serbokroatiska, tjeckiska och ukrainska Armbandsuren karriär i strid publicerad här intill är hans första text på svenska (övers Lisa Mendoza Åsberg) 16
Vinbärstället Tam, gdzie rosną porzeczki To zaczęło się w Suecii Polonii Bezpretensjonalne opowieści Leo Kantora, które z dumą drukowaliśmy (każda redakcja by to robiła), powstawały nie tyle z powodu literackich ambicji autora, lecz raczej, by oddać hołd przedstawianym w nich ludziom, ziemi i czasom Potencjału zawartego w tych opowieściach nie domyślał się z początku zapewne i sam autor, człowiek o skromności niezwykłej a nieraz, powiedzmy to sobie szczerze, nawet budzącej w nas, przyjaciołach (mam nadzieję, że mogę się tak określać), zakłopotanie A jednak tak to czasem bywa z dziełami powstałymi bezinteresownie zaczęły one szybko żyć własnym życiem: przekraczać swoje granice, łączyć się i dzielić, ujawniać nowe sensy losu osobnego, indywidualnego, niepowtarzalnego i jednocześnie malować obraz losu zbiorowego, demonstrując w ten sposób, jak trafną i przejmującą są metaforą Były to opowieści o losach rodziny autora i jego samego w wojennej Rosji: rodzice spędzający wakacje na Krymie tuż przed wojną, młody człowiek na fotografii pod skałą o złowróżbnej nazwie Czarci Palec to jedyny wizerunek zaginionego na froncie ojca, jaki ma Leo Kantor; ucieczka matki z Charkowa na Ural ostatnim eszelonem Później autor, jego matka i ojczym w powojennej Polsce, na świeżo przyłączonym do Polski Dolnym Śląsku Małe idylliczne miasteczko Strzegom pięć kilometrów od obozu koncentracyjnego Gross- Rosen z kamieniołomami i porzeczkami, właściwa mała ojczyzna Kantora, do dzisiaj ważniejsza niż jego okazały dom w dzielnicy willowej Sztokholmu (w ogrodzie przeflancowane porzeczki strzegomskie) Studia i praca w Opolu Losy wy- Det började med Suecia Polonia Leo Kantors okonstlade berättelser, som vi stolt publicerade (det skulle varje redaktion ha gjort), skapades inte så mycket för att tillfredsställa författarens litterära ambitioner som för att hedra de människor, länder och tider som skildrades Berättelsernas potential anade nog till en början inte ens författaren själv, vars ovanliga anspråkslöshet inte sällan, i ärlighetens namn, har besvärat de som kallar sig hans vänner (jag hoppas att jag får räknas dit) Och ändå som det ibland sker med verk som är sprungna från oegennyttan började de snart leva sitt eget liv: överskrida sina gränser, flätas ihop och dela sig, blotta nya betydelser i det personliga, individuella, unika ödet och samtidigt måla en bild av det kollektiva ödet för att på detta sätt lägga dem i dagen som en träffsäker och gripande metafor Det var berättelser om familjens och författarens öden i krigets Ryssland: föräldrarna på semester i Krim strax före krigsutbrottet; den unge manen fotograferad vid en klippa med det illavarslande namnet Djävulsfingret Leo Kantors enda bild av fadern som försvann vid fronten; moderns flykt med sista evakueringståget från Charkov till Uralbergen Senare om författaren, hans mor och styvfar i Efterkrigspolen, i Nedre Schlesien som nyss anslutits till Polen Småstadsidyllen Strzegom fem kilometer från koncentrationslägret Gross- Rosen med sina stenbrott och vinbär, Kantors egentliga lilla hemland, idag fortfarande viktigare än hans präktiga hem i en av Stockholms villaförorter (där vinbärsbuskar från Strzegom har planterats i trädgården) Studierna och arbetet i Opole Framstående violinisters livsöden berättelser om 17
bitnych skrzypków, znajomych autora, zmuszonych do opuszczenia Polski Wszystkie opowieści były pełne wojennego dramatyzmu lub codzienności spokojniejszej, lecz tylko na pozór, zawsze bowiem była to codzienność tymczasowa, niepewna Podszyta obecnością czarta albo może dybuka Opowieści Kantora zaczęły przekraczać swoje własne granice, także granice formalne, gatunkowe Zawarty w nich potencjał, elektryzujące napięcie domagały się nowego gatunku literackiego i stworzyły go tak oto powstał Kantora teatr dokumentalny Na zakończonym niedawno we Wrocławiu 43-tym Międzynarodowym Festiwalu Jednego Aktora dokumentalny monodram Kantora, Wyjechać ze skrzypcami, otrzymał nagrodę specjalną Wojewody województwa dolnośląskiego Imponujące osiągnięcie, szczególnie jeśli się weźmie pod uwagę, że jest to jednosobowego teatru pierwszy spektakl Jednak dla widzów, którzy przedstawienie widzieli już wcześniej, nagroda nie była w najmniejszym stopniu zaskakująca Nikt z nich nie miał wątpliwości, że dzieło tak oryginalne, pełne pasji i dojrzałe nie może pozostać niedostrzeżone Premiera Wyjechać ze skrzypcami odbyła się w Kazimierzu Dolnym, latem tego roku, w ramach dorocznego festiwalu kulturalnego Dwa Brzegi Na scenie: stolik, na nim skrzypce i stary żydowski modlitewnik ojca Leo, Grzegorza Kantora, podoficera Wojska Polskiego, wziętego do niewoli we wrześniu 1939 pod Modlinem, a obok fotel, przeważnie zresztą w czasie przedstawienia pusty Z tyłu ekran, na którym widzimy zmieniające się niespiesznie fotografie I Leo Kantor postać znacząco niejednoznaczna: narrator, aktor, komentator, opowiadacz, bohater ilustrowanej fotografiami historii snutej czasami w pierwszej osobie, czasami, by odwrócić od siebie uwagę, chowający się za gramatyczną osobą trzecią? I muzyka, znakomita i znakomicie wykonana przez koreańskiego skrzypka Soojina Hana, Wariacje na temat własny Henryka Wieniawskiego, który też jest jednym z bohaterów spektaklu; muzyka oszczędnie dozowana w krótkich antraktach na złapanie oddechu (przydają się bardzo) To właśnie oszczędność środków wyrazu tak pięknie wyróżnia ten spektakl Brak w nim wszelkiego zadęcia, moralnego szantażu, histerii, nadmiernego dramatyzowania i epatowania poplątanym życiorysem Ten umiar niezrównanie podkreśla dramatyzm i siłę narracji Kantora splotu niepowtarzalnych historii, warkocza środkowoeuropejskiego losu We Wrocławiu dla teatru Kantora znaleziono najlepsze z możliwych miejsce: synagogę Pod Białym Bocianem Odbiór był fantastyczny Przedstawienie doczekało się wielu omówień prasowych, m in wielkiego tekstu w Gazecie Wyborczej i reportażu w ogólnopolskim dzienniku telewizyjnym, wieczorem w dniu spektaklu Natychmiast pojawiły się propozycje, zaproszenia, wywiady Także propozycje nowych inscenizacji teatru dokumentalnego Najciekawszą z nich jest plan Grzegorza Jarzyny dyrektora artystycznego teatru Teatru Rozmaitosci w Warszawie (widział on spektakl w Kazimierzu Dolnym) wystawienia Wyjechać ze skrzypcami w warszawskim teatrze Nie można jednak wykluczyć, że Kantor ceni sobie najbardziej inną nagrodę Kilka dni przed przedstawienieniem wrocławskim teatr dokumentalny gościł w Opo- cd str38 författarens bekanta som hade fördrivits ur Polen Alla dessa historier var fulla av krigstidens dramatik eller av till synes lugnare vardaglighet men bara på ytan, då denna vardag alltid var provisorisk, oviss Man anade djävulens eller kanske dibbukens närvaro bakom kulisserna Kantors berättelser började skrida över sina egna gränser, även formens och genrens spärrar Deras inneboende potential, den elektrifierande spänningen krävde och skapade sin egen litterära genre så uppstod Kantors dokumentärteater Vid den nyligen i Wroclaw avslutade 43:e Internationella Enmansteaterfestivalen vann Kantors dokumentära ensamföreställning Resa iväg med sin fiol ett specialpris som stiftats av Nedre Schlesiens landshövding Detta är en imponerande framgång, inte minst om man beaktar att detta var enmansteaterns första spektakel För de åskådare, som redan hade sett föreställningen tidigare, var dock priset inte det minsta oväntat Ingen av dem tvivlade på att ett så originellt, passionerat och moget verk måste bli uppmärksammad Resa iväg med sin fiol hade sin premiär i Kazimierz Dolny i somras inom ramarna för den årliga kulturfestivalen De två kusterna På scenen: ett litet bord, på bordet en violin och en gammal judisk bönebok en gång tillhörig Leos far Grzegorz Kantor, underofficer i Polska armén, tillfångatagen vid Modlin i september 1939, och bredvid en fåtölj som kommer att förbli tom för det mesta I bakgrunden en duk där foton rullar på i maklig takt Och Leo Kantor en gestalt av betydande mångtydighet: berättaren, skådespelaren, kommentatorn, huvudrollsinnehavaren i en av fotografierna ledsagad historia som han ibland förmedlar i jagform och ibland, för att avleda uppmärksamheten från sig själv, gömmer sig bakom tredje person Och musiken, förträfflig och förträffligt framförd av den koreanske violinisten Soojin Han: Variationer på eget tema av Henryk Wieniawski, själv en av rollfigurerna; musiken serveras i sparsamma doser i korta mellanspel för att skapa utrymme för andhämtning (det behövs) Spektaklet utmärker sig just genom sin sparsamhet med uttrycksmedlen Det saknar varje spår av uppblåsthet, moralisk utpressning, hysteri, överdramatisering och koketteri med den trassliga levnadsbeskrivningen Denna måttfullhet understödjer på ett oöverträffat sätt den dramatiska kraften i Kantors berättelse de unika historierna hoptvinnade i ett centraleuropeiskt ödes fläta I Wroclaw har man hittat det allra bästa stället för Kantors teater: synagogan Under den vita storken Mottagningen blev överväldigande Föreställningen fick många pressrecensioner, bla en stort uppslagen artikel i Gazeta Wyborcza, samt ett reportage i den nationella tv-kanalens nyhetssändning redan samma kväll Uppslag, inbjudningar, intervjuer dök omedelbart upp, även förslag till nya iscensättningar för dokumentärteatern Grzegorz Jarzyna, konstnärlig ledare för Teatr Rozmaitości i Warszawa, som hade sett föreställningen i Kazimierz Dolny, stod för det mest intressanta förslaget: att uppföra Resa iväg med sin fiol på hans teater Man kan dock inte utesluta att Kantor mest av allt uppskattar ett annat pris Några dagar före föreställningen i Wrocław gästspelade dokumentärteatern i Opole, där den visades på den i hela Polen kända och respekterade fort sid 38 18
Harry Duda Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte En kantat för fotografier och sprucken violin W darze Leo Leszkowi Kantorowi, który jako cantus firmus wyśpiewał w swym kadisz pamięć gorzką i słodką 20112009 I gåva till Leo Leszek Kantor som likt cantus firmus i sin kaddish har besjungit det bitterljuva minnet 20112009 Czarci palec i Ojca kropla w morzu wojny, i ucieczka matczyna z Charkowa I losy partytury tajemne: żołnierz bogobojny spod Modlina i piękna z Jekaterynburga, jak wdowa, rychły powrót, choć głodny i bosy, do Ojczyzny w zachodnich kresach I nadzieje nowe wnet zalęknione, zaś ręka Demiurga już ze smyczkiem przy strunach, a dziecko się śmieje Strzegom i krajobrazy serca, i żołnierz w bóżnicy, Niemka Luśka niemowa od wojny szalona i płacz Matki uwięzły w pianina tęsknicy Wreszcie miejsce pod słońcem radosne Opole, nim jad marca wypisze zeń bilet nim skona, co zakwitło, choć w gruzach przetrąconych kręgów życiorysu tułacza co jak straszne wole albo garb odrzucenia pod żelazem cęgów Gdzieś tam skrzypce, co trwały dwoma stuleciami i źle bardzo wraz z nimi Pan Spiro widziany, chociaż tajga rąbana artysty palcami słyszała z nich mazurka serca Dąbrowskiego Na nic wiemość i pamięć, bo korzeń wyrwany Dobrzy ludzie dla skrzypiec wywozu papiery sfałszowane mu dali Lecz dnia pamiętnego celna pieczęć potwora niby cios siekiery ze skrzypeczek tych duszę utoczy i zgnębi I znów Norwid na bruku fortepian Szopena zobaczy, a Wieniawski sprzed stulecia głębi jakże gorzko zaszlocha Pozostaly groby tu i tam, we Wrocławiu i w Szwecji; i scena dla kadisz; modlitewnik z ojcem wywieziony ten znak nieuleczalnej już nigdy choroby: w Polsce czcionką hebrajską niegdyś wytłoczony Djävulsfingret, fadern en droppe i krigshavet, modern som tar till flykt från Charkov Och ödena hemliga partityrer: den fromme soldaten vid Modlin och den vackra från Jekaterinburg, som änka; snart tillbaka hungriga, barfota till hemlandet vid västra gränsen Förhoppningar förvandlas strax till fruktan medan barnet skrattar, håller demiurgen redan stråken mot strängarna Strzegom och hjärtats landskap, soldaten i templet, den stumma tyskan Luśka som kriget gjort galen och moderns gråt infångat i pianots trängtan Till sist en glädjens plats under solen Opole, innan marsgiftet ger dem respass innan det, som har blommat bland ruinerna av flyktingödets knäckta kotor, förgås som en avskyvärd struma, en avstötningens puckel i tängernas järngrepp Någonstans där finns en fiol, två sekel gammal, och jämte den herr Spiro, vilket starkt ogillas trots att tajgan, som huggits med artistens händer hört den spela Dąbrowskis älskade mazurka Trohet, minne förslösas, ty roten är uppryckt Goda mänskor gav honom ett förfalskat intyg för violinens utförsel Men på ödesdagen fördriver och förspiller odjurets träffsäkra stämpel, som yxans tvärrhugg, själen ur fiolen Ännu en gång skall Norwid se Chopins piano nå gatstenen och bittert skall Wieniawski gråta bortom det gångna seklet Återstår gravarna här och där, i Wrocław och i Sverige; och scenen för kaddish; böneboken som fadern tog med sig detta tecken på sjukdom som aldrig kan botas: i Polen en gång präntad med hebreiskt typsnitt Översättning: Jurek Hirschberg 19
część 2/ del 2 Foto: commonswikimediaorg Mannen som lurade ödet En berättelse om Alexander Orlowskis ovanliga livsöde Człowiek, który oszukał los Opowieść o niezwykłym losie Aleksandra Orłowskiego Jozef Baran Hans, mój wspólnik w szmuglerskim fachu, ujawnił moją tożsamość swoim rodzicom dużo później, gdy pod koniec 1944 r front był już blisko i przeczuwaliśmy, że Niemcy przegrają wojnę Jeździliśmy wtedy na Węgry do miejscowości nazywającej się Dzio, jeździliśmy na Słowację i do Krakowa, byliśmy już mocno wciągnięci w przemyt, mieliśmy swoje punkty kontaktowe, swoich ludzi Pewnego razu nie zdążyłem wrócić na czas, spóźniłem się trzy dni Wtedy rodzice Hansa uznali, żę wziąłem całą forsę i zwiałem Na co Jaś mówi: nie martwcie się, on na pewno wróci Przy okazji musiał zdradzić, iż wrócę dlatego, że jestem Żydem Powstała niebezpieczna sytuacja Ojciec Hansa okropnie się wystraszył i uznał, że trzeba się mnie w jakiś sposób pozbyć Nie wspomniałem o tym wcześniej, że byłem po zęby uzbrojony w różne pistolety, które kupowałem od Włochów Miałem cały arsenał broni i gdy, po powrocie do Wiednia dowiedziałem się o zajściu, postanowiłem uważać Tu wypada mi się również przyznać do pewnego wstydliwego epizodu, który zwykle pomijam Mianowicie ostrzegła mnie przed starym macocha Jasia, z którą żyłem potajemnie Uwiodła mnie po prostu jak miałem 15 lat i kręciłem się po ich domu Nigdy bym sam na to nie wpadł, interesowały mnie dziewczyny w moim wieku, a ona miała przecież ponad 40 lat Dodajmy jeszcze, iż w tych intymnych momentach musiałem uważać, żeby nie zorientowała się, że jestem obrzezany Sytuacja była więc podwójnie niebezpieczna Jednak trzeba przyznać, że wtedy macocha Hansa wykazała się wobec mnie lojalnością: uważaj na siebie, stary może ci coś zrobić! Uzbroiłem się więc w najlepszy pistolet, jaki miałem i przez jakiś czas, kiedy z nim wychodziłem, uważałem, by nie dawać mu okazji Nigdy nie pozostawiałem go z tyłu; szedłem obok albo puszczałem go przodem Nie wiem, czy on to zauważył, czy nie, w każdym razie po tygodniu, dwóch uspokoił się Hans, min kompanjon i smugglarverksamheten, berättade att jag var jude för sina föräldrar först i slutet av 1944, då frontlinjen var långt framskriden och vi kände på oss att tyskarna skulle förlora kriget Vi reste då till Ungern, till en ort som hette Dzio, till Slovakien och till Krakow Vi var djupt indragna i smuggelaffärerna, vi hade egna ställen, egna människor En gång hann jag inte tillbaka i tid, jag blev tre dagar försenad Hans föräldrar trodde att jag har dragit med alla pengarna Men då sa han: Var inte oroliga, han kommer säkert tillbaka Samtidigt avslöjade han att jag kommer tillbaka eftersom jag är jude Situationen blev riskabel Hans far blev väldigt förskräckt och kom fram till att man på något sätt måste bli av med mig Jag har inte nämnt det tidigare, men jag var upp till tänderna beväpnad med olika slags pistoler som jag köpte av italienarna Jag hade en hel vapenarsenal och då jag kom tillbaka till Wien och fick reda på vad som hade inträffat bestämde jag mig för att vara på min vakt Här måste jag också erkänna en ganska pinsam episod som jag vanligen brukar förtiga Det var nämligen så att jag i hemlighet hade ett förhållande med Hans styvmor och hon varnade mig för sin man Hon förförde mig helt enkelt då jag var 15 år och vi höll till hemma hos dem Jag skulle så klart aldrig komma på det själv, jag var intresserad av tjejer i min egen ålder och hon var ju över 40 Jag måste också tillägga att jag under intima stunder var tvungen att iaktta försiktighet för att hon inte skulle lägga märke att jag är omskuren Situationen var dubbelt farlig Jag måste dock erkänna att Hans mor i den situationen var lojal gentemot mig Var på din vakt Gubben kan göra dig något sa hon Jag beväpnade mig alltså med den bästa pistolen jag hade och under en tid såg jag till att inte ge honom något tillfälle Jag lät honom aldrig gå bakom mig, jag gick alltid bredvid 20