Galeria portretów obywateli, czyli jak obywatele uczestniczą w życiu publicznym? Podstawą demokracji jest uczestnictwo obywateli w życiu publicznym. Może ono wyrażać się udziałem w wyborach, w sprawowaniu władzy na wszystkich szczeblach, w poparciu dla działań władz lub w różnych formach protestu, w zakładaniu stowarzyszeń, w działaniach jednorazowych i długofalowych, lokalnych i obejmujących całe społeczeństwo. Aktywność obywatelska jeżeli mieści się w ramach prawa jest zawsze dla państwa demokratycznego znacznie lepsza niż obywatelska bierność. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wymienić i rozpoznać różne formy uczestnictwa obywateli w życiu publicznym; uzasadnić, dlaczego aktywność obywatelska nawet uciążliwa dla władz jest dla demokracji lepsza niż bierność. Środki dydaktyczne 1. Teksty Galeria portretów obywateli. 2. Ćwiczenie Kto bierze udział w życiu publicznym?. 3. Jak przeprowadzić debatę oksfordzką? Przebieg zajęć 1. Poproś, aby uczniowie wyobrazili sobie, że są obywatelami demokratycznego kraju o nazwie Civiland, w którym ostatnio rząd wydał bezsensowny zakaz używania samochodów starszych niż 3-letnie. Czy obywatele, a zwłaszcza właściciele starszych samochodów, mogą wpłynąć na zmianę tej decyzji i co mogą zrobić? Wypisz na tablicy podawane przez uczniów przykłady możliwych działań. 2. Wyjaśnij, że podstawą demokracji, w odróżnieniu na przykład od ustroju totalitarnego, jest aktywność obywateli. Bez niej demokracja zaczyna zamierać. Wszyscy obywatele mają prawo do udziału w rządzeniu krajem. Oczywiście, nie można nikogo zmusić do udziału w wyborach, założenia stowarzyszenia lub do innej formy aktywności, np. do napisania listu do władz miasta w obronie wycinanych bezmyślnie drzew. Obywatele mogą uczestniczyć w życiu publicznym w rozmaity sposób i w różnym stopniu. Mówi o tym materiał pomocniczy nr 1 Galeria portretów obywateli. Podziel klasę na grupy i każdej wręcz jeden z portretów całkowicie fikcyjnych postaci, które w uproszczony sposób ilustrują odmienne style obywatelskiej aktywności. 3. Poproś, aby przedstawiciel każdej z grup zaprezentował postać swojego obywatela i odpowiedział na pytania: czy obywatel X interesuje się sprawami, które wykraczają poza jego bezpośredni interes? w co się angażuje? jaki jest jego stosunek do działalności władzy? Pozostali uczniowie po zapoznaniu się z portretem obywatela mają natomiast spróbować przewidzieć: czy osoba ta weźmie ich zdaniem udział w najbliższych wyborach? czy wierzy w to, że zwykli ludzie mają wpływ na sprawy publiczne? Jeśli chcesz przeznaczyć na to ćwiczenie więcej czasu, zaproponuj zespołom, by opracowały teraz portret młodego obywatela najlepiej ich rówieśnika, którego można by określić jako programowego obywatelskiego abnegata lub innego dobrze znanego młodym ludziom typu obywatela. Uczniowie mogą wzbogacić swoje opisy rysunkami satyrycznymi, a nawet krótką historyjką w formie komiksu. Inny pomysł na rozwinięcie tej części zajęć to sporządzenie galerii portretów rysunkowych ilustrujących różne style bycia obywatelem. 4. Niech uczniowie zapiszą na tablicy pojawiające się w poprzednim ćwiczeniu kategorie obywateli. Wyjaśnij, że podobne kategorie można spotkać w wielu krajach oraz że wśród rozmaitych form uczestniczenia obywateli w życiu publicznym da się wyróżnić takie sposoby, które pozwalają obywatelom bezpośrednio wpływać na władze, a także takie, które stwarzają szansę tylko pośredniego choć czasem bardzo ważnego oddziaływania. Pierwsze to przede wszystkim udział w wyborach i referendach osoba głosująca ma bezpośredni wpływ na ich wynik. Drugie to takie formy uczestnictwa w życiu publicznym, jak działalność w partiach politycznych, stowarzyszeniach, związkach zawodowych, praca na rzecz społecz- 11
ności lokalnej, udział w zgromadzeniach, wywieranie nacisków na osoby sprawujące władzę, np. przez pisanie listów czy petycji, zgłaszanie wniosków do Rzecznika Praw Obywatelskich i wiele innych. 5. Poproś uczniów o zapoznanie się z materiałem pomocniczym nr 2 Kto bierze udział w życiu publicznym? oraz o odpowiedź na pytanie, czy opisane w nim działania ludzi są przykładami uczestnictwa obywateli w życiu publicznym. Sprawdź poprawność odpowiedzi, wyjaśnij wątpliwości. 6. Zaproponuj, aby uczniowie wymyślili dalszy ciąg ćwiczenia, czyli kolejne zdania opisujące zachowania obywateli. Uczniowie mogą tę pracę wykonywać indywidualnie, w parach lub w 3 4- -osobowych zespołach. Następnie autorzy (wszyscy lub wybrani) odczytują na głos swoje zdania, a reszta klasy (bądź wyznaczona przez autora osoba) ma określić, czy zdanie to ilustruje jakąś formę obywatelskiego uczestnictwa, czy też nie, a jeśli tak, to jaką. 7. Podsumowując dotychczasowy przebięg zajęć zwróć uwagę, że demokracja to nie tylko sprawnie działające instytucje, ale także uczestnictwo obywateli w sferze publicznej. Powiedz, że na określenie niezależnej od państwa aktywności obywateli politolodzy używają pojęcia społeczeństwo obywatelskie. Na kolejnych zajęciach z tego działu omawiane będą różne elementy, które się nań składają. 8. Zapowiedz, że uczniowie wezmą teraz udział w klasowej debacie na temat Czy warto angażować się w sprawy publiczne?. Zostanie ona przeprowadzona zgodnie z regułami tzw. debaty oksfordzkiej (patrz instrukcja zawarta w materiale pomocniczym nr 3) bądź w formie uproszczonej (patrz lekcja z części I Edukacji prawnej i obywatelskiej pt. Czy państwo jest potrzebne? ). Pojęcia i terminy życie publiczne wybory referendum zgromadzenie partia polityczna stowarzyszenie organizacje pozarządowe inicjatywa obywatelska petycje zgromadzenia MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Galeria portretów obywateli WYBORCA Obywatelka W. bierze zawsze udział w wyborach do samorządu lokalnego, parlamentu oraz w wyborach prezydenckich. Czasem nawet chodzi na spotkania przedwyborcze z kandydatami do rady gminy. Lubię wiedzieć, z kim będę miała do czynienia powiedziała sąsiadowi. Uczestniczy w wyborach nawet nie dlatego, iż wierzy, że jej głos coś zmieni uważa po prostu, że na wybory się chodzi. Pamięta czasy, kiedy frekwencja wyborcza wynosiła oficjalnie 99% i dziwi się ludziom, którzy teraz kiedy można głosować naprawdę, a nie na niby nie biorą udziału w wyborach. Uważa, że prawo narzekania na decyzje władz przysługuje tylko tym, którzy głosowali. BOJOWNIK PARTYJNY Obywatel B.P. jest urodzonym działaczem. Przed Okrągłym Stołem nie robił co prawda zbyt wiele, bo uważał, że działanie w państwie niedemokratycznym nie ma wielkiego sensu, ale po 1989 roku zaczął działać na rzecz jednej z partii. Organizował kampanię wyborczą, pracował w biurze wyborczym, rozlepiał plakaty kandydatów. Uważa, że nie można patrzeć z założonymi rękami na to, co się dzieje, i wierzy, że polityka to nie tylko sprawa prezydenta, parlamentu i rządu, ale także takich ludzi jak on. Być może w następnych wyborach będzie kandydował z listy swojej partii do rady gminy, a na razie przy każdej okazji przekonuje znajomych, aby w zbliżających się wyborach do parlamentu głosowali na jego ugrupowanie. STRAŻNIK DEMOKRACJI Obywatel S.D. zawsze lubił wiedzieć, co słychać w polityce. Ogląda wiadomości telewizyjne, czyta gazety, chętnie rozmawia o bieżących wydarzeniach ze znajomymi, uwielbia dobre polityczne kawały. Interesuje go właściwie wszystko i to, co robią tam, w Warszawie, i to, jak działają władze w jego gminie i województwie. Jeszcze w latach siedemdziesiątych, gdy na jednej z głównych ulic miasta wycięto 20 starych drzew, napisał pełen oburzenia protest do 12
władz miasta, choć znajomi ostrzegali go, że przecież drzew to już nie uratuje, a jemu może zaszkodzić. Teraz też czasem pisze listy do gazet albo do władz. Ostatnio pomógł znajomemu napisać prośbę do Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności z prawem jakiejś decyzji urzędu wojewódzkiego. Jeżeli obywatele nie będą bronić swoich praw, to kto ma to zrobić za nich? Władzy trzeba zwracać uwagę jest tak zajęta rządzeniem, że nieraz nie ma czasu na myślenie mawia ironicznie. BUNTOWNIK Obywatel B. uważa, że po to, by przeciwstawić się decyzjom władz i lokalnych, i państwowych trzeba przestać pisać listy lub odwołania, zacząć natomiast rzeczywiste działanie. Gdy w jego gminie wydano decyzję o czasowej likwidacji placu handlowego, B. wziął udział w demonstracji, domagając się cofnięcia decyzji albo natychmiastowego wyznaczenia innego miejsca na plac. Jeśli władza wydaje złe decyzje, nie należy im się podporządkowywać. Gdyby nie strajki, demonstracje i protesty, do tej pory mielibyśmy w Polsce komunizm tłumaczył policjantowi, który akurat stał koło niego w czasie demonstracji. Gdy ostatnio ktoś planował zorganizowanie marszu osób protestujących przeciw piastowaniu urzędów publicznych przez jak to określił starą nomenklaturę, zwrócił się do B. z prośbą o pomoc w zorganizowaniu tej akcji. ORGANIZATOR Obywatelka O. mieszka na skraju wsi i nie ma telefonu. Jej podanie leży w urzędzie od kilkunastu lat. Właściwie straciła już nadzieję ciągle brakuje funduszy na centralę i kable. Gdy okazało się jednak, że istnieje możliwość uzyskania pomocy finansowej i technicznej od Funduszu Telefonizacji Wsi, zwołała zebranie w tej sprawie, a ostatnio pojechała nawet do siedziby Fundacji jako przedstawicielka komitetu mieszkańców swojej wsi. Kiedy osoby z sąsiedniej miejscowości zwróciły się do niej z prośbą o pomoc w zorganizowaniu podobnej inicjatywy, śmiała się: Co wy robicie ze mnie taką działaczkę?, ale była zadowolona, że ktoś docenia jej wysiłek. Zawsze bierze udział w wyborach, ale mimo namów chyba nie zgodzi się kandydować do rady gminy. OBYWATELSKI LEŃ Obywatel O.L. nie interesuje się niczym, co wykracza poza jego własne prywatne życie. Nie czyta gazet, gdy ma do wyboru wiadomości i serial w telewizji, zawsze decyduje się na serial, nie lubi nawet dyskusji o polityce. Kiedy zwołano zebranie mieszkańców jego bloku w sprawie zakładania domofonu, też nie chciało mu się na nie pójść. Gdy córka zapytała go dlaczego, odpowiedział: Jeszcze czego, będę tracił sobotę na takie rzeczy. Nie uczestniczy w wyborach i dziwi się głosującym, że im się chce w to bawić. Nie ufa ludziom, którzy w coś się angażują, i omija ich z daleka, żeby przypadkiem nic od niego nie chcieli. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Ćwiczenie Kto bierze udział w życiu publicznym? Przeczytaj poniższe zdania i odpowiedz, które z nich opisują jakąś formę aktywnego uczestniczenia obywateli w życiu publicznym. Określ tę formę. A. Antoni L. zgłosił kandydaturę swojego dobrego znajomego uczciwego i kompetentnego człowieka na prezesa spółdzielni mieszkaniowej. B. Marta H. podpisała petycję do parlamentu, protestując przeciw opóźniającym się reformom służby zdrowia. C. Janek stale narzeka, że telewizyjne Wiadomości są za długie. D. Zofia i Iwona założyły na swoim osiedlu klub dla dzieci niepełnosprawnych. E. Wojciech K. rozkleja plakaty wyborcze partii, w której działa od roku. 13
F. Alicja P. ma dosyć obecnego rządu i powiedziała o tym swojej sąsiadce. G. Heniek skończył w tym roku 18 lat i namówiony przez brata wziął udział w wyborach do parlamentu. H. Mieszkańcy Górek Słonecznych wystąpili do władz samorządowych z propozycją zbudowania przystani żeglarskiej nad pobliskim jeziorem. MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Instrukcja do uproszczonej wersji debaty oksfordzkiej Główne zasady debaty oksfordzkiej: W debacie biorą udział dwa kilkuosobowe zespoły, które zajmują przeciwstawne stanowisko w dyskutowanej sprawie. Debatę prowadzi marszałek, wskazane jest także powołanie sekretarza debaty. Temat debaty musi być sformułowany w postaci jasno określonej tezy (np. Ta strona uważa, że w Polsce należy wprowadzić powiaty samorządowe albo: Ta strona uważa, że warto się angażować w sprawy publiczne). Jako pierwszy zabiera głos mówca broniący tezy, potem do głosu dochodzi jej przeciwnik, następnie zabierają głos na przemian, aż wystąpią wszyscy członkowie obu zespołów. Tę część debaty kończy mówca atakujący tezę. Czas jednego wystąpienia musi być z góry określony. Marszałek winien pilnować, by mówcy go nie przekraczali. Po wystąpieniach głównych mówców udział w dyskusji mogą wziąć słuchacze, którym głosu udziela marszałek (ich wystąpienia są krótsze), pamiętając, że i słuchaczy obowiązuje zasada zabierania głosu na przemian przez zwolenników i przeciwników tezy aż do wyczerpania listy chętnych lub czasu przeznaczonego na dyskusję. W czasie trwania każdego wystąpienia słuchacze mogą zażądać głosu, chcąc o coś zapytać lub uzupełnić fakty związane z wypowiedzią mówcy. Mówca może udzielić głosu słuchaczowi, nie ma jednak takiego obowiązku wtrącenia bez zgody mówcy są ściśle zabronione (wtrącenia powinny być bardzo krótkie). Ukoronowaniem debaty jest głosowanie publiczność decyduje wtedy, czyje argumenty bardziej ją przekonały. Ocenie głosujących powinna podlegać nie tyle sama teza, co argumenty i sztuka retoryczna reprezentowana przez obie strony. Głosować można przez podniesienie rąk, przeliczenie osób, które po debacie zajęły miejsca w ławach zwolenników lub przeciwników tezy. Tradycyjną angielską metodą było liczenie osób wychodzących przez drzwi opatrzone napisem Tak i Nie. Dobrym pomysłem jest przeprowadzenie sondażowego głosowania przed rozpoczęciem debaty wtedy jeszcze lepiej widać, która strona argumentowała w sposób bardziej przekonujący. Marszałek i sekretarz mają obowiązek zachowania ścisłej bezstronności. W szczególnych przypadkach marszałek może wyprosić z sali osobę łamiącą zasady debaty. Do obowiązków sekretarza należy informowanie mówców o czasie, jaki pozostał im do końca wystąpienia (np. przez pokazywanie kartki z liczbą minut). Ważna jest przestrzenna organizacja sali. Ławy zwolenników i przeciwników tezy ustawione są naprzeciw siebie. Główni mówcy zasiadają w pierwszych rzędach, za nimi zajmują miejsca osoby, które sympatyzują z jedną bądź z drugą stroną. Na ławach ustawionych prostopadle do debatujących stron zasiadają ci, którzy jeszcze nie zdecydowali, którą stronę chcą poprzeć. W przeciwległym końcu sali, najlepiej na podwyższeniu, siedzą marszałek i sekretarz debaty. (Patrz schemat.) Uczestnicy debaty mogą zmieniać miejsca tylko w przerwach między wystąpieniami. Debaty typu oksfordzkiego, których kolebką jest Oksford (od 1823 r. działa nawet Oksfordzka Unia Debatancka), najbardziej popularne są na uniwersytetach w krajach anglosaskich, ale od kilku zdobywają zwolenników także w Polsce. 14
Układ sali podczas debaty oksfordzkiej Opracowano na podstawie materiałów przygotowanych przez Stowarzyszenie Szkoła Liderów pt. O sztuce debatowania 15