MUZEUM MIEJSKIE XIV OGÓLNOPOLSKA SESJA NUMIZMATYCZNA W NOWEJ SOLI Upieniężnienie kiedy moneta staje się pieniądzem NOWA SÓL 2011
MUZEUM MIEJSKIE W NOWEJ SOLI XIV OGÓLNOPOLSKA SESJA NUMIZMATYCZNA Upieniężnienie kiedy moneta staje się pieniądzem Redakcja Projekt okładki i skład Muzeum Miejskie w Nowej Soli Copyright by Muzeum Miejskie w Nowej Soli, ul. Muzealna 20, 67100 Nowa Sól tel. 68 387 36 40, email: muzeum.arch@nowasol.net, www.muzeumnowasol.pl ISBN 978 83 60681 13 8 Druk Printgroup Sp. z o.o. ul. Mieszka I 63/64, 71011 Szczecin www.booksfactory.pl
Program XIV Ogólnopolskiej Sesji Numizmatycznej w Nowej Soli Upieniężnienie kiedy moneta staje się pieniądzem 2526 listopada 2010 r. 1. Piotr Jaworski Rola ciętych monet brązowych w systemie monetarnym Cyrenajki w początkach Cesarstwa Rzymskiego na przykładzie znalezisk z Ptolemais. 2. Marcin Rudnicki Prestiż czy ekonomia? Funkcja monet celtyckich na północ od Karpat i Sudetów w okresie lateńskim i na początku okresu rzymskiego. 3. Agata Kluczek Concordia ordinum, czyli o społecznych funkcjach pieniądza w Cesarstwie Rzymskim. 4 Aleksander Bursche Funkcja monet rzymskich w środkowoeuropejskim Barbaricum. 5. Tadeusz Szczurek Proces upieniężniania na Dolnych Łużycach do 1. połowy XIV wieku. 6. Jiří Militký Peněžní oběh v době laténské v českých zemích. 7. Mateusz Bogucki Główne etapy upieniężnienia rynków na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. 8. Roman Zaoral Reformy měr, vah a mince 12681270: indikátor obchodní revoluce 13. století v Čechách? 9. Piotr Guzowski Upieniężnienie gospodarki wiejskiej (chłopskiej i szlacheckiej) na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. 10 Jarosław Dutkowski Dukat, uniwersalny pieniądz XVI wieku. 11. Witold Garbaczewski Kiedy moneta staje się dziełem sztuki. Klipa strzelecka Augusta II z przedstawieniem Herkulesa 12 Agnieszka Murawska Dukaty lokalne. Czy stają się pieniądzem? 13 Zbigniew Bartkowiak Kiedy monety przestają być pieniądzem. Kilka uwag o monetach z wykopalisk na placu Kolegiackim w Poznaniu. 3
Wstep 5
6
Piotr Jaworski Rola ciętych monet brązowych w systemie monetarnym Cyrenajki w początkach Cesarstwa Rzymskiego na przykładzie znalezisk z Ptolemais Udział ciętych monet brązowych w obiegu na terenie Cyrenajki stanowi jedno z najciekawszych zagadnień w dziejach funkcjonowania pieniądza na tym obszarze. Dzięki podjęciu badań archeologicznych w Ptolemais 1, mieście założonym w 1 poł. III w. p.n.e., bedącym jednym z pięciu miast regionu i stolicą późnoantycznej prowincji Libya Superior 2, znana dotychczas grupa opublikowanych 3 znalezisk reprezentujących proceder dzielenia monet, złożona z ok. 20 egzemplarzy (tabela 1), wzbogacona została o ponad 80 nowych zabytków (tabela 2). Są to przede wszystkim 54 monety pochodzące z wykopalisk oraz 5 znalezisk luźnych z terenu miasta, znajdujących się w zbiorach miejscowego muzeum. W ostatnim czasie udało się ponadto zarejestrować 21 egzemplarzy ciętych monet przywiezionych z Cyrenajki w ostatnich dziesięcioleciach przez pracowników kontraktowych i znajdujących się obecnie w zbiorach prywatnych w Polsce. 1 T. Mikocki, Polskie wykopaliska w Ptolemais w Libii [Xenia Posnaniensia 29], Poznań 2006; J. Żelazowski, Ptolemais w Cyrenajace i polskie badania archeologiczne, [w:] Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 200815 stycznia 2009, red. P. Jaworski, Warszawa 2008, s. 1224. 2 Monografia Ptolemais: C.H. Kraeling, Ptolemais. City of the Libyan Pentapolis [The University of Chicago, Oriental Institute Publications, XC], Chicago 1962. Patrz także: T. Mikocki, Ptolemais. Archaeological Tourist Guide, Warszawa 2006; D. White, Ptolemais, [w:] The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, red. E.M. Meyers, t. 4, New YorkOxford 1997, s. 355356. 3 T.V. Buttrey, The Roman coinage of the Cyrenaica, first century BC to first century AD, [w:] Studies in Numismatic Method presented to Philip Grierson, red. C.N.L. Brooke i in., Cambridge 1983, s. 30; idem, The Coins, [w:] Apollonia, The Port of Cyrene. Excavations by the University of Michigan, 19651967, red. J. H. Humphrey, Tripoli 1976, s. 346, nr kat. 54, 56; idem, The Coins, [w:] The Extramural Sanctuary of Demeter and Persephone at Cyrene, Libya. Final Reports [University Michigan Monograph, 97], red. D. White, t. VI, Philadelphia 1997, nr kat.: 199 (1/4 didrachmy), 737, 742; R. Reece, The Coins, [w:] Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice) [Supplements to Libya Antiqua 5], t. 1, red. J.A. Lloyd, Tripoli 1977, s. 229230. 7
hellenistyczne Cyrenajka rzymska republika rzymska cesarstwo rzymskie Kyrene inne Lollius Pupius Rufus Kleopatra/Antoniusz Scato Berenike Kyrene Apollonia 1/2 1/4 1/2 1/4 1/2 1/4 1 6 1 1 3 1 2 1 1 asy 2 1 I w. n.e. 3 Tab.1. Przegląd znalezisk ciętych monet brązowych z Cyrenajki, znanych z literatury. Wykopaliska w Ptolemais prowadzone są w obrębie jednej z insul położonych w centralnej części miasta, w niewielkiej odległości od agory. Zabudowę badanej insuli stanowi zwarta architektura mieszkalna o złożonej strukturze, powstałej wskutek długotrwałego funkcjonowania i wielokrotnie podejmowanych przebudów. Cechą charakterystyczną badanej insuli, szczególnie zaś jej części przylegających do ulic, są warsztaty i sklepy, działające we wtórnie wykorzystanych ruinach domów zniszczonych w trzęsieniach ziemi z 262 lub 365 r. n.e. Struktura znalezisk monetarnych pozyskanych w trakcie wykopalisk w Ptolemais dobrze odzwierciedla zarówno przeszłość badanego obszaru, jak i całego miasta. Łącznie, w latach 20022009 pozyskano ok. 1100 monet 4, nie licząc blisko 600 egzemplarzy wchodzących w skład skarbu 5 odkrytego w 2006 r. 4 Dwie dominujące grupy wśród znalezisk monetarnych stanowią: mennictwo Cyrenajki ptolemejskiej (40%) oraz rzymskie (48%, z czego aż 66% obejmują monety IVV w. n.e.). Zdecydowanie mniej liczebne grupy reprezentują: monety rzymskiej Cyrenajki (8%), bizantyńskie (2%) i obce (2%). Patrz także: P. Jaworski, Ancient coins from the Warsaw University Institute of Archaeology excavations at Ptolemais, Libya (20022004), Archeologia 56, 2005, s. 7790; idem, Ancient coins from the Warsaw University excavations at Ptolemais (20012005), [w:] Cirene e la Cirenaica nell antichità [Monografie di Archeologia Libica, 30], red. M. Luni, Roma 2010, s. 213217; idem, Coins, [w:] T. Mikocki et al., Polish archaeological research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 20012007, Libya Antiqua, vol. 5, 19982008 (2010), s. 102. 5 Na temat skarbu i zagadnień konserwatorskich, m.in.: P. Jaworski, Skarb monet rzymskich z Ptolemais w Libii, BN 2007, nr 1 (345), s. 1926; idem, M. Kołyszko, K. Misie 8
wykopaliska muzeum zb. prywatne 1/2 1/4 inne 1/2 1/4 inne 1/2 1/4 inne łącznie Cyrenajka grecka Barka Kyrene nieczytelne 3 1 1 1 1 1 2 1 8 1 Lollius 1 1 1 1 4 Pupius Rufus 7 1 1 3 3 15 Cyrenajka rzymska Kleopatra/Antoniusz Scato Palikanus Tyberiusz Marek Aureliusz 4 3 1 1 4 1 1 2 1 6 8 1 2 1 nieczytelne 1 3 3 1 1 9 mennictwo greckie Syrakuzy Kreta Aleksandria 1 2 1 1 1 2 2 mennictwo rzymskie I w. p.n.e.i w. n.e. II w.1 poł. III w. 2 poł. III w. IVV w. 9 1 3 1 1 1 2 11 2 2 3 mennictwo bizantyńskie Kyzikos 1 1 łącznie 38 14 2 3 1 1 13 5 3 80 Tab. 2. Nowe znaleziska monet ciętych w Cyrenajce: wykopaliska polskie w Ptolemais (20022009), zbiory muzeum w Ptolemais, zbiory prywatne w Polsce. Szczególna wartość znalezisk z Ptolemais polega na możliwości wicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologicznokonserwatorskiej, część I: ibidem, 2008, nr 1 (349), s. 2738, część II: ibidem, 2008, nr 2 (350), s. 95102; P. Jaworski, Skarb z Ptolemais, [w:] Skarb z Ptolemais, op. cit., s. 4050; M. Zawadzki, Skarb z Ptolemais znalezisko niezwykłe, [w:] Skarb z Ptolemais, ibidem, s. 5153; M. Kołyszko, Konserwacja skarbu monet rzymskich z Ptolemais, [w:] ibidem, s. 5664; P. Jaworski, E. Walczak, Katalog, [w:] ibidem, s. 104107; idem, A hoard of Roman coins from Ptolemais, [w:] Archeologia a Tolemaide. Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 2728 maggio 2008 [Accademia Polacca delle Scienze, Bibliotecae Centro di Studi a Roma. Conferenze 125], red. E. Jastrzębowska, M. Niewójt, Roma 2009, s. 146156. 9
wejrzenia w strukturę masy monetarnej pozostającej w obiegu na terenie wielkiego, portowego miasta Cyrenajki, podczas gdy w pełni opublikowane zostały dotychczas jedynie monety z wykopalisk amerykańskich w sanktuarium Demeter i Persefony w Kyrene (specyficzna funkcja tego stanowiska wpłynęła także na zawartość materiału numizmatycznego, w którym okres rzymski jest stosunkowo słabo reprezentowany). Odczuć można niedosyt danych na temat znalezisk z wykopalisk w Apollonii i Tokrze; nic zaś nie wiadomo na temat monet odkrytych na terytoriach wiejskich. O ile zatem w świetle badań nad ekonomiką miast antycznych 6 dość bezpiecznie sformułować można tezę o znacznym upieniężnieniu rynków miejskich libijskiej Pentapolis, w których koncentrowała się aktywność gospodarcza całego regionu, oraz o dużej skali codziennego użycia monet w transakcjach handlowych, o tyle wszelkie rozważania na temat stopnia monetyzacji terytoriów wiejskich Cyrenajki, przy jednoczesnym niedostatku innych kategorii źródeł, mogą być dziś jedynie spekulacjami. Proceder dzielenia monet występował wielokrotnie na różnych terenach i w różnych okresach dziejów 7. Prosta czynność podzielenia monety mogła być dokonana w razie potrzeby w każdej chwili i przez każdego (il. 1). Rozmaite bywały powody takiego postępowania, choć czynniki pozaekonomiczne wydają się ustępować, w świetle masowego charakteru znalezisk, potrzebie zapobieżenia negatywnym skutkom niedoboru monet o niskich nominałach, niezbędnych w transakcjach dnia codziennego 8. Wprawdzie zjawisko dzielenia wyższych nominałów brązowych na mniejszą skalę występowało już w okresie Republiki 9, jednak za panowania Augusta (od ok. 6 Na temat upieniężnienia miast antycznych: C. Katsari, The Monetization of Rome s Frontier Provinces, [w:] The Monetary Systems of the Greeks and Romans, red. W.V. Harris, Oxford 2008, s. 242266. Patrz także: M. Crawford, Money and Exchange in the Roman World, JRS 60, 1970, s. 4243 oraz passim (w artykule tym Crawford sformułował słynną tezę, że jako środek wymiany moneta była używana jedynie w ograniczonym zakresie); C. Howgego, The Supply and Use of Money in the Roman World 200 B.C. to A.D. 300, JRS 82, 1992, s. 34 oraz passim (autor polemizuje z tezą Crawforda). Przekonujący obraz wysokiego stopnia monetyzacji miast antycznych przynoszą znaleziska z miast Wezuwiusza, gdzie katastrofa pogrzebała wraz z ludźmi monety codziennego użytku, przede wszystkim brązy, wśród nich także drobnych nominałów: L. Breglia, Circolazione monetale ed aspetti di vita economica a Pompei, [w:] Pompeiana. Raccolta di studi per il secondo centenario degli scavi di Pompei, Napoli 1950, s. 4156. 7 T.V. Buttrey, Halved Coins, The Augustan Reform, and Horace, Odes I.3, AJA 76, 1972, nr 1, s. 31. 8 A. Kunisz, Pieniądz zastępczy i jego rola w ekonomice państwa rzymskiego w początkach Cesarstwa (27 r. p.n.e.68 r. n.e.) [Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 663], Katowice 1984, s. 128130. 9 Ibidem, s. 129. 10
20 r. p.n.e.) przerodziło się w prawdziwy fenomen masowego cięcia monet, trwający zapewne do końca lat 30. I w. n.e. 10 Dzielone były w szczególności miedziane asy, cięte na połówki i ćwiartki w ten sposób uzyskiwano surogaty semisów i kwadransów. Proceder ten miał miejsce wszędzie tam, gdzie w obiegu lokalnym brakowało dostatecznej ilości monet drobnych nominałów, szczególnie intensywnie w zachodniej części cesarstwa na terenach alpejskich, germańskich, galijskich i hiszpańskich, a w mniejszym zakresie także w Italii i na Sycylii. Wydaje się, że administracje poszczególnych prowincji tolerowały proceder pozwalający na usprawnienie procesu wymiany handlowej, a jednocześnie nie zwiększający masy monetarnej pozostającej w obiegu 11. Jeszcze do niedawna wielu badaczy 12, biorąc pod uwagę rozwiniętą na Wschodzie tradycję menniczą i obfitą produkcję monet przez liczne ośrodki greckie, nie brało poważnie pod uwagę wzmianek o znaleziskach ciętych monet brązowych na tych terenach. Jako pierwszy znaleziskami ciętych monet brązowych z terenu libijskiej Pentapolis zainteresował się T.V. Buttrey, który w ważnym także pod wieloma innymi względami artykule dotyczącym rzymskiego mennictwa Cyrenajki 13, podjął próbę zestawienia dotychczasowych znalezisk przepołowionych monet, zwracając uwagę na obecność w tej niewielkiej wówczas grupie m.in. monety ptolemejskiej. Na podstawie zarówno zebranych przez Buttreya informacji o znaleziskach ciętych monet, jak również najnowszych odkryć, stwierdzić dziś można istnienie w Cyrenajce, w pierwszych dziesięcioleciach cesarstwa rzymskiego, procederu dzielenia dużych nominałów brązowych na dużą skalę. Przyjrzyjmy się wewnętrznej sytuacji Cyrenajki w początkach władzy rzymskiej: w 96 r. p.n.e. stała się ona własnością Republiki, ale dopiero w 75 r. p.n.e. stała się zorganizowaną prowincją (od 67 r. wspólnie z Kretą). Królestwo Ptolemeusza Apiona przekazane w testamencie ludowi rzymskiemu składało się z trzech części: miast (poleis) z wiodącą pozycją Kyrene, 10 Buttrey (Halved Coins, op. cit.) wyrażał przekonanie o istnieniu dwóch niezależnych procederów cięcia monet. Pierwszy przypadek (od ok. 20 r. pn.e.) dotyczyć miał wczesnych asów republikańskich, asów Sekstusa Pompejusza i asów Augusta bitych w Nemausus, noszących na awersie podwójne głowy Janusa oraz Augusta i Agryppy. Biorąc pod uwagę, że monety te cięte były z reguły wzdłuż osi biegnącej pomiędzy wyobrażeniami, zaś lżejsze asy bite przez Augusta posiadały na rewersie jeden wizerunek, Buttrey doszedł do wniosku, że wcześniejsze asy, znacznie cięższe, zostały zrewaloryzowane jako dupondiusy. Dopiero drugi przypadek (lata 30. I w. n.e.) miał zdaniem Buttrey a związek z potrzebą pozyskania drobnych nominałów. Część badaczy odrzuciła argumenty Buttreya, por. Kunisz, ibidem, przypis 76 (s. 120). 11 Kunisz, op. cit., s. 127128. 12 Por. ibidem, s. 133134. 13 Buttrey, The Roman coinage of the Cyrenaica, op. cit., s. 2346. 11
które otrzymały wolność od Senatu, terytorium wiejskiego (chora) oraz posiadłości królewskich (ge basilike) 14. Nie ustanowienie rzymskiej administracji w Cyrenajce zaowocowało wkrótce zaostrzeniem się wewnętrznych konfliktów i spustoszeniem ekonomicznym (by wymienić tylko tyranię Nikokratesa, ataki plemion koczowniczych czy wreszcie działania piratów). Wśród powodów podjęcia decyzji o utworzeniu prowincji w Cyrenajce w 75 r. p.n.e. wymienia się konieczność zlikwidowania piractwa w regionie, ale również wzrost zapotrzebowania na zboże i zamiar zwiększenia przez Rzym możliwości fiskalnych 15. Pierwszym namiestnikiem nowej prowincji został kwestor, P(ublius) Lentulus Marcellinus 16. Poważną akcję przeciwko piratom w regionie podjął Marcus Antonius Creticus w 74 r., jednak dopiero kampania Pompejusza w 67 r. zakończyła się sukcesem. Wyludniona Ptolemais, która utraciła uprzywilejowaną pozycję z czasów ptolemejskich, zasiedlona została po zwycięstwie Pompejusza przez pokonanych piratów 17. Na nienajlepszą, jak się uważa, sytuację ekonomiczną Cyrenajki w początkach Cesarstwa wpływ miały niewątpliwie długotrwałe spory obywateli miast greckich i samych miast z ludnością rzymską i administracją prowincji, toczące się wokół obciążeń fiskalnych oraz własności tzw. agri Apionis 18. Konflikt z władzą rzymską o własność ziemską dotyczył bezpośrednio także samej Ptolemais: misję przywrócenia ziem zawłaszczonych przez to miasto Domicjan zlecił w latach 8889 prokonsulowi Pomponiusowi Gallusowi Didiusowi Rufusowi 19. Pieniądzem występującym w tym czasie w obiegu na terenie Cyrenajki w olbrzymich ilościach były drobne brązowe monety wybite przed 96 r. p.n.e. Od czasów Ptolemeusza I nie bito w Cyrenajce nominałów złotych, zaś od czasów rewolty Magasa srebrnych. Liczne znaleziska mocno wytartych monet srebrnych z początku III w. p.n.e. wskazują na ich obieg jeszcze co najmniej w I w. p.n.e. 20 Niemałą rolę w obiegu srebrnych monet na terenie 14 S.I. Oost, Cyrene, 9674 B.C., Classical Philology 58, 1963, nr 1, s. 11; P. Romanelli, La Cirenaica romana (96 a.c.642 d.c.) [Studia Historica 104], Verbania 1943, s. 3135. 15 D. Braund, The Social and Economic Context of the Roman Annexation of Cyrenaica, w: Cyrenaica in Antiquity [BAR International Series 236], red. G. Barker, J. Little, J. Reynolds, Oxford 1985, s. 319325. 16 G. Perl, Die römischen Provinzbeamten in Cyrenae und Creta zur Zeit der Republik, Klio 52, 1970, s. 328329; por. Oost, op. cit., s. 21. 17 J. Reynolds, Cyrenaica, Pompey and Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus, JRS 52, 1962, s. 102; por. Braund, op. cit., s. 321. 18 A. Laronde, La Cyrénaïque romaine, des origines à la fin des Sévères (96 av. J.C. 235 ap. J.C.) [ANRW II, 10.1], BerlinNew York 1988, s. 10151018. 19 Ibidem; por. Kraeling, op. cit., s. 1114. 20 T.V. Buttrey, Crete and Cyrenaica, w: The Coinage of the Roman World in the Late 12
Cyrenajki musiały pełnić również rodyjskie drachmy tzw. plinthophoroi 21 oraz monety Związku Achajskiego 22, które znaleziono m.in. w skarbach: na agorze Kyrene (datowany na czasy Trajana) 23 oraz w Aksos na Krecie 24. Po połączeniu w jedną prowincję Cyrenajki i Krety w 67 r. p.n.e., krótki wspólny rozdział w dziejach mennictwa obu obszarów 25, przypadający na ostatnie lata rzymskiej wojny domowej, stworzyły dostosowane do rzymskich standardów wagowych emisje urzędników Lolliusa 26 i Crassusa 27, którzy wypuścili przed 34 r. p.n.e. pewną ilość brązowej monety równolegle dla Krety (legendy łacińskie, mennica w Knossos) oraz Cyrenajki (legendy greckie, mennica w Kyrene; Crassus także w Ptolemais). Wspólne mennictwo ustało ok. 34 r. p.n.e., po tym jak Cyrenajka została podarowana Kleopatrze Selene przez Marka Antoniusza 28. Jednak kreteńskie asy Lolliusa 29 oraz wybite w Knossos asy Kydasa 30, dzięki standaryzacji nominałów znajdowały się w obiegu również na terenie Cyrenajki, o czym zdają się świadczyć znalezione w Ptolemais przepołowione egzemplarze wymienionych emisji (il. 2). Pierwszym urzędnikiem, który prowadził emisję brązo Republic, red. A.M. Burnett, M.H. Crawford [BAR International Series 326], Oxford 1987, s. 165. 21 Wykopaliska polskie w Ptolemais przyniosły do 2009 r. odkrycie czterech monet rodyjskich. Na temat plinthophoroi patrz: G.K. Jenkins, Rhodian Plinthophoroi A Sketch, [w:] KraayMørkholm Essays. Numismatic studies in Memory of C.M. Kraay and O. Mørkholm [Numismatica Lovaniensia 10], red. G. Le Rider i in., LouvainlaNeuve 1989, s. 101119. 22 Hemidrachma Związku Achajskiego (wybita w Elidzie) została znaleziona w trakcie polskich wykopalisk w Ptolemais. Zakup w Ptolemais innej hemidrachmy odnotowuje Kraeling, op. cit., s. 268. Więcej o monetach Związku Achajskiego: M.G. Clerk, Catalogue of the Coins of the Achaean League, London 1895. 23 Skarb odkryty w 1934 r. składał się z 1158 monet brązowych i 116 srebrnych, w tym 32 monet Związku Achajskiego i Rodos: F. Spagnulo, Documenti dell archivio Breccia relativi alla Cirenaica, Studi Ellenistici 8, 1996, s. 203210; por. M. Asolati i in., Le emissioni provinciali di Traiano per la Cirenaica: nuove evidenze dalle indagini archeometriche e dall analisi dei coni, RIN 110, 2009, s. 319 i przypis 8. 24 Skarb datowany na wczesny I w. p.n.e., zawierający small silver of Greek mainland, especially Achaean League, and of Rhodes : Buttrey, Crete and Cyrenaica, op. cit., s. 166. 25 Ibidem, s. 167169; idem, The Roman coinage of the Cyrenaica, op. cit., s. 2341; A.E. Chapman, Some First Century B.C. Bronze Coins of Knossos, NC 8 (seria 7), 1968, s. 1326; P. Jaworski, Rzymskie mennictwo Cyrenajki (I w. p.n.e.i w. n.e.). Odkrycia misji Instytutu Archeologii UW w Ptolemais, BN 2006, nr 4 (344), s. 254259. 26 RPC 908913; BMCCyr, s. 114116. 27 RPC 914918; BMCCyr, s. ccviccvii, 117 oraz 127. 28 Laronde, op. cit., s. 1013. 29 RPC 909. 30 RPC 934. 13
wych monet z przeznaczeniem wyłącznie dla Cyrenajki był Aulus Pupius Rufus (3431 p.n.e.) 31. Schemat mennictwa tego urzędnika opierał się na emisji asów, semisów i kwadransów w standardzie semiuncjalnym, każdy w dwóch typach 32. Znaczący dla rzymskiego mennictwa w Cyrenajce był rok bitwy pod Akcjum, w którym w Cyrenajce wybito nie mające miejscowej tradycji asy i semisy noszące jedynie legendę odnoszącą się do Kleopatry VII i Marka Antoniusza 33. Mennictwo Cyrenajki w czasach Augusta związane jest z działalnością trzech urzędników: Scatona 34, Capitona 35 i Palikanusa 36, którzy zerwali z lokalną ikonografią monetarną, czerpiąc w swych emisjach z wzorów rzymskich (Scato jedynie częściowo) i stosując legendy łacińskie. Dopiero za panowania Tyberiusza, po wieloletniej przerwie w emitowaniu przez mennicę w Kyrene monety brązowej, ok. 23 r. n.e. 37 wyprodukowano pewną ilość pieniądza w trzech nominałach, dostosowanych do standardów wagowych ustanowionych reformą Augusta 38. Emisje Tyberiusza nie noszą imion rzymskich urzędników, powrócono natomiast do legend w języku greckim. Kończą one krótką historię rzymskiego mennictwa Cyrenajki. Wróćmy do ciętych monet brązowych znalezionych w Cyrenajce: łącznie znanych jest obecnie ok. 100 egzemplarzy. Przypuszczalnie wszystkie one znalezione zostały na stanowiskach miejskich; także bowiem monety kupowane do zbiorów prywatnych oferowane są turystom w pobliżu największych stanowisk. Nie ma pewności co do ram chronologicznych funkcjonowania podzielonych monet ptolemejskich, z których aż 8 reprezentuje rozpowszechniony w Cyrenajce typ z głową Libii na rewersie, o wadze ok. 8 g i średnicy ok. 22 mm, produkowany w 2 poł. III w. p.n.e. 39 (il. 3). Ciekawym znaleziskiem jest przepołowiony hemilitron Hierona II, władcy Syrakuz 40 (il. 4), którego cięte monety są charakterystyczne dla znalezisk z terenu 31 RPC 919923; BMCCyr, s. 117119. 32 P. Jaworski, An Unknown Coin of Pupius Rufus struck in Cyrenaica, WN 53, 2009, z. 2 (188), s. 183192. 33 RPC 924925; Buttrey, The Roman coinage of the Cyrenaica, op. cit., s. 2627, 34. 34 RPC 942945; BMCCyr, s. 119120. 35 RPC 938939; BMCCyr, s. ccviiccviii. 36 RPC 940941; BMCCyr, s. 120121. 37 RPC, s. 225; por. s. 226227. 38 RPC 946949; BMCCyr, s. ccxxvccxxvi oraz 121; por. M. Asolati, A proposito di alcune questioni di numismatica cirenaica, Quaderni Ticinesi 38, 2009, s. 187189, fig. 14. 39 Svoronos 870871. Por. Jaworski, Ancient coins, op. cit., nr 6. 40 BMCSicily 593. Por. Jaworski, ibidem, nr 66. 14
Sycylii 41. Rodzi on pytanie, czy dotarł on do Ptolemais w tej postaci, czy też został podzielony dopiero na miejscu. Podobne pytanie dotyczy wspomnianych już dwóch przepołowionych asów kreteńskich oraz połówek asów rzymskich, z których aż pięć reprezentuje typ z Westą bity za panowania Kaliguli, ok. 3738 r. n.e. 42 (il. 5), zaś trzy należą do serii ołtarzowej Tyberiusza z lat 22/2330 n.e. 43 Warto tu wspomnieć, że w Ptolemais nie znaleziono jak dotąd asów julijskoklaudyjskich w całości. Najliczniejsza grupa ciętych monet brązowych znalezionych w Cyrenajce reprezentuje emisje pochodzące z mennicy w Kyrene. Najstarsze wśród nich, choć nieliczne, są monety Lolliusa 44 (il. 6), najmłodsze zaś Tyberiusza 45 (il. 7). Najliczniej reprezentowane są asy Pupiusa Rufusa 46 (il. 8), dalej Scatona 47 (il. 9) oraz Kleopatry i Antoniusza 48 (il. 10). Jak dotąd nie znaleziono jedynie podzielonych asów Capitona. Zwracają też uwagę pochodzące z Ptolemais znaleziska ciętych semisów Pupiusa Rufusa 49 oraz Palikanusa 50 (il. 11), które każą postawić pytanie, czy mamy tu do czynienia z intencją uzyskania kwadransów wskutek przecięcia semisów, czy też raczej ze zwykłymi pomyłkami. Znaleziska połówek przeważają liczebnie nad ćwiartkami monet. Cięte asy rzymskiej Cyrenajki stanowią znaczący odsetek wśród znalezisk należących do tej kategorii (w Ptolemais na przykład nie znaleziono całych asów Lolliusa, Scatona i Palikanusa). Zestawienie najnowszych znalezisk monet ciętych z Cyrenajki wykazuje ograniczone istnienie procederu cięcia monet także w 2 poł. II i 1 poł. III w. n.e. (il. 12). Najmłodszą monetą jest przepołowiony brąz Justyna II z mennicy w Kyzikos z lat 574575 n.e. 51 (il. 13). Materiał numizmatyczny pochodzący z badań archeologicznych prowadzonych w Ptolemais ujawnia niedobór także wyższych nominałów 41 W tej grupie znalezisk dominuje litra Hierona II typu Posejdon/Trójnóg (BMCSicily 598): R. Ross Holloway, Numismatic Notes from Morgantina II. Half Coins of Hieron II in the Monetary System of Roman Sicily, ANSMN 9, 1960, s. 6573; por. Buttrey, Halved Coins, op. cit., s. 32, 39. 42 RIC 38. Por. Jaworski, Ancient coins, op. cit., nr 68, 69. 43 RIC 81. 44 RPC 911, 912. Por. Jaworski, Walczak, op. cit., nr 55. 45 RPC 947. 46 RPC 919, 920. Por.: Jaworski, Ancient coins, op. cit., nr 47; Jaworski, Walczak, op. cit., nr 57. 47 RPC 943. Por. Jaworski, Ancient coins, ibidem, nr 50. 48 RPC 924. Por.: ibidem, nr 49; Jaworski, Walczak, op. cit., nr 62. 49 RPC 921. 50 RPC 941. 51 MIB 90. Por. Buttrey, Halved Coins, op. cit., s. 32. 15
pieniądza brązowego w tym mieście za panowania Klaudiusza i Nerona 52. Przyczynami niedoboru były, z jednej strony niedostateczny napływ monet z mennicy stołecznej, charakteryzujący także inne prowincje Cesarstwa i zaprzestanie produkcji pieniądza brązowego w mennicy w Kyrene za panowania Tyberiusza, z drugiej zaś przypuszczalnie wzmożone zapotrzebowanie rynku lokalnego na nominały brązowe w tym okresie. O zapotrzebowaniu tym świadczą licznie znajdowane w Ptolemais i innych miastach Cyrenajki 53 brązy mennicy aleksandryjskiej, głównie Kleopatry VII, Augusta i Tyberiusza, adaptowane zapewne jako ekwiwalenty asów (brązy o średn. ok. 25 mm) i semisów (brązy o średn. ok. 20 mm) 54, na co zdaje się wskazywać przepołowiona moneta Augusta 55 znaleziona w Cyrenajce (il. 14). Trudno ocenić, jaki wpływ miało masowe dzielenie asów na zwiększenie się niedoboru dużej monety brązowej w Cyrenajce. Administracja prowincji próbowała zapobiec zmniejszaniu się w obiegu ilości monet brązowych wyższych nominałów poprzez podjęcie akcji kontramarkowania zużytych dupondiusów Tyberiusza wybitych w Kyrene, w celu przedłużenia ich obiegu 56. Można założyć, że proceder kontramarkowania miał miejsce w latach 40. 60. I w. Sytuacja uległa radykalnej poprawie dopiero w czasach Trajana, który w Rzymie bił dla Cyrenajki pieniądz brązowy i srebrny 57, zaś do obiegu na terenie Cyrenajki jak pokazuje skarb monet odkryty w Ptolemais trafiły również znaczne ilości monet z mennicy rzymskiej. Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji, że tak jak miało to miejsce na Zachodzie przyczyną rozkwitu zjawiska cięcia monet w Cyrenajce był dotkliwy niedobór na lokalnym rynku monet reprezentujących drobne nominały brązowe 58. Interpretację taką zdaje się potwierdzać znikoma ilość znalezisk tego rodzaju w Ptolemais, odkryto tu bowiem zaledwie jeden semis i dwa kwadransy pochodzące z mennicy lokalnej, brak zaś dla omawianego okresu monet reprezentujących najniższe nominały, wybitych w mennicy rzymskiej (najstarszy znaleziony kwadrans pochodzi z czasów 52 P. Jaworski, Countermarks on the coins struck in Cyrenaica under Tiberius, Palamedes 5, 2010, s. 175. 53 Por. Buttrey, The Coins (Cyrene), op. cit., s. 6. 54 Por. RPC, s. 689690. 55 RPC 5001. 56 P. Jaworski, Countermarks, op. cit., s. 167176. 57 Asolati i in., Le emissioni provinciali, op. cit., s. 317363. 58 Por. Howgego, op. cit., s. 18: The importance of imitations and halving is that they show that there was a demand for coin which needed to be satisfied. Na temat niedoboru monet brązowych, por. także uwagi D.B. Hollander, Money in the Late Roman Republic [Columbia Studies in the Classical Tradition, vol. 29], Leiden Boston 2007, s. 2430. 16
Klaudiusza). Choć wiele zagadnień dotyczących obiegu monetarnego na terenie Cyrenajki w początkach władzy rzymskiej nie zostało dostatecznie zbadanych, można pokusić się o stwierdzenie, że funkcjonowanie procederu cięcia monet brązowych, przedstawionego na przykładzie znalezisk z Ptolemais, łączy się bezpośrednio z powszechnością transakcji monetarnych i dużym zapotrzebowaniem na monety zdawkowe w wielkim mieście greckim w pierwszych dziesięcioleciach funkcjonowania jego gospodarki w realiach ekonomicznych Cesarstwa. Wykaz skrótów: AJA American Journal of Archaeology ANSMN American Numismatic Society Museum Notes BN Biuletyn Numizmatyczny JRS The Journal of Roman Studies NC The Numismatic Chronicle RIN Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini WN Wiadomości Numizmatyczne BMCCyr E.S.G. Robinson, Catalogue of the Greek Coins of Cyrenaica [in the British Museum], London 1927 BMCSicily R.S. Poole, Catalogue of the Greek Coins [in the British Museum]. Sicily, London 1876 MIB W. Hahn, Moneta Imperii Byzantini. Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptischtabellarischer Grundlage, vol. II, Wien 1975 RIC C.H.V. Sutherland (red.), The Roman Imperial Coinage, t. 1, London 1984 RPC A. Burnett, M. Amandry, P.P. Ripollès, The Roman Provincial Coinage, t. I.1, LondonParis 1992 Svoronos J. Svoronos, Ta Nomismata tou Kratous ton Ptolemaion, Athens 19041908 17
il. 1. Jedna z metod cięcia blachy brązowej. Doświadczenie przeprowadzone przez konserwatora Radosława Tusznio (ASP w Warszawie) w Ptolemais wiosną 2010 r. Fot. P. Jaworski. il. 2. il. 3. il. 4. il. 5. il. 6. 18
il. 7. il. 8. il. 9. il. 10. il. 11. il. 12. il. 14. il. 13. 19
Agata A. Kluczek Concordia ordinum, czyli o społecznych funkcjach pieniądza w Cesarstwie Rzymskim Uwagi o motywie concordia w mennictwie lat 268 282 Do tematu concordia nawiązano w mennictwie rzymskim wprost po raz pierwszy w 62 roku p.n.e., pokazując na denarze L. Emiliusza Lepidusa Paullusa jej portret jako kobiety w welonie, opisany: concordia 1. W okresie 268 282, którego dotyczy niniejszy artykuł, Concordia ma już więc za sobą ponad trzystuletnią obecność w mennictwie rzymskim. W tym rozległym przedziale czasu, przynależąc najczęściej do sfery społecznopolitycznych skojarzeń, występowała na monetach w różnych kontekstach, wskazanych i analizowanych wnikliwie np. przez Barbarę Levick, Paolę Zanzarri, Jeana Bérangera, Lesława Morawieckiego 2. Wyrażała koncepcję concordia ordinum, jako concordia ( ομόνοια) patronowała pojednaniu społecznemu, wzywała walczące strony do pogodzenia się i zakończenia walk domowych, wyrażała jedność w łonie rządzącej dynastii, słowem: symbolizowała ogólną ideę pojednania. Piętnastolecie 268282, naznaczone rywalizacją wodzów i oddziałów wojskowych, ścieraniem się pretensji armii i ambicji senatu, tworzyło szczególnie dynamiczne tło dla aktualizacji tematu concordia. W artykule daję krótkie przedstawienie wyzyskiwania ówcześnie idei concordia, wskazuję kontekstualne uwarunkowania przywoływania w mennictwie cesarskim tej metafory pojednania i na tej bazie podejmuję próbę zastanowienia się nad kwestią: moneta pieniądz. W latach 268282 odnotowuje się stałą obecność Concordii na rewersach monet, to utwierdza w przekonaniu o jej roli w aktualnie rozgry 1 RRC, nr 415/1. 2 J. Béranger, Remarques sur la Concordia dans la propagande monétaire et la nature du principat, w: Idem, Principatus. Études de notions et d histoire politiques dans l Antiquité grécoromaine, ed. F. Paschoud, P. Ducrey, Genève 1975, s. 367382; B. Levick, Concordia at Rome, [w:] Scripta Nummaria Romana. Essays presented to Harold Sutherland, ed. R.A.G. Carson, C.M. Kraay, London 1978, s. 217233; P. Zanzarri, La Concordia romana. Politica e ideologia nelle monetazione dalla tarda Repubblica ai Severi, Roma 1997; L. Morawiecki, Pax et Concordia polityczne i religijne aspekty personifikacji w republikańskim Rzymie, [w:] Religia i polityka w świecie antycznym, red. R. Sajkowski, Ostróda 2005, s. 132156. 21
wających się ówcześnie wydarzeniach. Temat eksponowany był wówczas w legendach rewersowych: concordia Augusti / Augustorum, concordia exercituum / exercitus, concordia legionum, concordia / concordiae militum. W ikonografii zamieszczano spersonifikowaną Concordię, czasem albo postacie cesarza i Concordii, albo cesarza i cesarzowej w geście dextrarum iunctio, bądź parę sylwetek: cesarza i Jowisza lub cesarza i Victorii. W każdym z aspektów, definiowanych przez dopełnienie napisu oraz model ikonograficzny, Concordia pozostaje orędowniczką pojednania między walczącymi siłami albo wyrazicielką ogólnie pojmowanej zgody. Te ogólne uwagi konweniują z rekonstrukcjami Francesco Gnecchiego w jego syntetycznych tablicach ilustrujących popularność poszczególnych tematów w mennictwie rzymskim. Z zestawień tych wynika, że wątek concordia należał w ogóle do najbardziej eksponowanych. Pod względem liczby emitentów, którzy przywołali go na swych monetach, ustępuje jedynie idei victoria 3. Concordia w wyobrażeniach monet wymowa liczb Zasadnicze moje spostrzeżenia wynikają z analizy liczbowej zawartości skarbów monetarnych. Można bowiem podjąć próbę określenia ujmowanej w procentach struktury typologicznej emisji monetarnych, zatem w rozważanym przypadku proporcjonalnej wielkości udziału monet z grupy tematycznej concordia w mennictwie wydzielonego okresu lub w mennictwie poszczególnych władców. U założeń metodologicznych takich analiz tkwi reguła Thordemana, która głosi, że zawartość każdego ze skarbów nich stoi w określonym stosunku do wielkości mennictwa w okresie objętym skarbem i że zgodnie z prawem wielkich liczb reprezentatywność stosunku rośnie proporcjonalnie do wielkości skarbu 4, można zatem założyć, że dysproporcja w znaleziskach różnych typów monet jest odzwierciedleniem nierównomierności ich produkcji. Im wyższa okazała się wartość procentowa oznaczająca udział monet danego typu, jego wariantu lub odmiany, tym większa była intensywność emitowania tych monet, które podejmowały konkretny wątek tematyczny 5. 3 F. Gnecchi, The CoinTypes of Imperial Rome, London 1908, reprint Chicago 1978, s. 2935. 4 A. Ziółkowski, Numizmatyka republikańskiego Rzymu, [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. 1/2: Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, red. E. Wipszycka, Warszawa 2001, s. 339, przypis 5. 5 Założenia metody wnioskowania z liczby egzemplarzy danych typów, obecnych w skarbach monetarnych, o preponderancji tematów i intensywności ich lansowania w mennictwie cesarskim A.A. Kluczek, Virtus Augusti dans le monnayage et la propagande de l empereur Aurélien (270 275 apr. J.C.), w: Haec mihi in animis vestris templa. Stu 22
Materiał do takich badań dostarczył zespół 68 043 monet (głównie antoniniani i aureliani, mało liczne denarii, pojedyncze brązy), bitych w latach 268282 w imieniu władców legitymizowanych przez senat 6, a zachowanych w kilkunastu skarbach złożonych niegdyś na ziemiach Imperium Romanum: Normanby, Blackmoor, Thibouville, Reichenstein, NiederRentgen, Sainte Pallaye, Lochhausen, Maravielle, La Venèra, Sirmium, Svetozarevo, Pleven, Ig, Komin, Dunaújváros, Šimanovci, skarb bałkański, Rjaževo, Çanakkale, skarby P i B, skarb antoninianów syryjski 7. Są to na ogół dobrze rozpoznane zespoły, chociaż w odniesieniu do niektórych bazować trzeba na ich opracowaniach starszych, przynoszących niepełne, a niekiedy już nieaktualne dane na temat struktury chronologicznonominałowej tych znalezisk oraz miejsca wyemitowania wchodzących w ich skład monet. Sumarycznie traktowane zespoły te zróżnicowane są pod względem typologii, proweniencji menniczej, zakresu chronologicznego tworzących je numizmatów, ich przynależności do poszczególnych emisji, zatem spełniają, nazwijmy to, warunek reprezentatywności typów i ich wariantów. Analiza statystyczna numizmatów, ujętych w zestawieniach odnośnych skarbów, przekonuje, że w rozważanym okresie dziejów Cesarstwa emitowanie monet podejmujących temat concordia było intensywne: to około 9% analizowanego zespołu. Wartości procentowe określające obecność takich monet w mennictwie poszczególnych władców są jednak mocno zróżnicowane (por. wykres 1). Szczególnie wysoki wskaźnik określa udział takich monet w mennictwie Aureliana i Floriana: około 20%, niższy, ale nadal stosunkowo wysoki, był udział takich monet w mennictwie Kwintyllusa (ponad 10%) i Probusa (około 8%). Na tym tle uderzająco niski w hierarchii tematów był udział grupy concordia w mennictwie Tacyta (niespełna 3%) i Klaudiusza II (0,1%). Najwyższy wynik dotyczy mennictwa cesarzowej Seweryny: tu prawie 72% to monety z grupy tematycznej concordia. dia Classica in Memory of Professor Lesław Morawiecki, ed. P. Berdowski, B. Blahaczek, Rzeszów 2007, s. 323324; eadem, Cesarz rzymski Aurelian jako paedagogus militum, w: Wieki Stare i Nowe, t. 1 (6), red. I. Panic, M.W. Wanatowicz, Katowice 2009, s. 8083. 6 Zespół obejmuje monety Klaudiusza II, Kwintyllusa, Aureliana i Seweryny, Tacyta, Floriana, Probusa. Natomiast chociaż podział taki ma charakter czysto formalny poza tym zbiorem pozostają monety uzurpatorów, nie uwzględniam tu mennictwa Waballata, Domicjana i władców Imperium Galliarum. 7 Odnośna literatura por. A.A. Kluczek, Cesarz rzymski..., s. 8182; eadem, Sfera topiczna wyobrażeń w mennictwie cesarza rzymskiego Floriana (276 rok), [w:] Wieki Stare i Nowe, t. 3 (10), red. S. Fertacz, M.W. Wanatowicz, Katowice 2010 (w druku). Dane liczbowe, które w dalszej części artykułu zamieszczam bez odesłania do literatury, podawane są na podstawie moich własnych wyliczeń. 23
Wykres 1. Udział monet grupy tematycznej concordia i pozostałych wątków tematycznych (varia) w mennictwie lat 268282. 100 80 60 40 20 0 Klaudiusz II Kwintyllus Aurelian Seweryna Tacyt Florian Probus concordia varia Wśród wymienionych, najbardziej wymowny w omawianym zakresie wydaje się przypadek Floriana. Podjęto dwa wątki: w Ticinum emitowano aureliani typu concordia exercit 8 stosowne skarby dostarczają kilku egzemplarzy, natomiast w Siscii i Kyzikos emitowano aureliani typu concordia militvm 9 te stanowią większość wydzielonej tematycznej grupy monet Floriana. Warto tu zauważyć, że to odnotowana w skarbach monetarnych masa aureliani z Kyzikos, typu concordia militvm 10 wpływa na wskazaną wysoką daną określającą udział tematu concordia w mennictwie tego władcy. W całym zbiorze jego numizmatów, objętym statystyką, aureliani z Kyzikos, podejmujących temat concordia militum jest prawie 14%. Wskaźnik ten sam w sobie wysoki wydaje się zaniżony w stosunku do faktycznej produkcji takich monet. Ta była, jak sądzę, jeszcze intensywniejsza. Na korzyść takiego założenia przemawia to, że prawidłowością jest, że w skarbach z ziem zachodnich czy naddunajskich Imperium monety z Kyzikos reprezentowane są zazwyczaj w niedużych ilościach 11, z kolei stan skatalogowania i opracowania znalezisk w azjatyckich prowincjach Imperium jest niewystarczający, by statystykę udziału produkcji z tej mennicy podnieść. Jednakże mimo 8 RIC 5/1, Fl., nr 58. Por. S. Estiot, Monnaies de l Empire romain: XII,1. D Aurélien à Florien (270276 après J.C.), Paris 2004, s. 338339. 9 RIC 5/1, Fl., nr 57 (atrybucja: Ticinum) i 116. Por. S. Estiot, Monnaies..., s. 378381, 429. 10 RIC 5/1, Fl., nr 116, odnotowuje antoniniani iovi statori, nie komentuje ich Sylviane Estiot, zestawiając grupę tematyczną monet Floriana z Kyzikos, por. S. Estiot, Monnaies..., s. 429. 11 Por. dane w pracach: A. Kunisz, La circulation des antoniniens sur les territoires de la Péninsule Balkanique du déclin du III e siècle (270 294), Polish Numismatic News 1986, 4, tabl. 14; S. Estiot, Monnaies..., s. 5051. 24
tych barier i ograniczeń, w przypadku monet Floriana, wskaźnik określający udział monet z Kyzikos w poszczególnych skarbach jest zadziwiająco duży (por. tabela 1) 12. Nie wydaje się więc nadużyciem konstatacja, że to Concordia była zasadniczym apelem kierowanym w imieniu Floriana, bądź przez Floriana, do odbiorców jego monet. Tabela 1 Udział procentowy produkcji mennicy w Kyzikos w wybranych skarbach. Przypadek mennictwa Floriana (aureliani) na tle mennictwa jego bezpośrednich poprzedników. cesarz Blackmoor Maravielle La Venèra SaintePallaye Pleven Svetozarevo Sirmium Aurelian 6,1 6,9 6,9 1 35,1 34,8 15,7 Tacyt 0 0,7 1,2 3,3 32,2 29,3 9,7 Florian 10 6,1 5,7 0 82,6 56,2 17,5 W przypadku mennictwa Aureliana gdzie wskaźnik, określający udział monet grupy concordia, był porównywalnie wysoki (ponad 20%) chociaż zasadnicza ich intencja ideologiczna pozostawała taka sama: nawoływanie do zgody, to jednak rozmaitość wątków tematycznych realizowanych w konkretnych emisjach i, generalnie, bogactwo tematów, nieporównane z przypadkiem mennictwa Floriana, sprawiają, że idea concordia jawi się nam jako (tylko) jedna z wielu ważnych do przekazania w treściach monetarnych. Także w tym przypadku w grupie tematycznej concordia przoduje hasło concord(ia) mili(tvm). Podejmujące je antoninianiaureliani wyemitowane w Siscii, Kyzikos, Mediolanie, Serdice i w mennicy bałkańskiej 13, wypełniają ponad 95% tej grupy monet. Skromniejszy był udział bitych 12 Mylące byłoby więc wrażenie małej aktywności ośrodka w Kyzikos w stosunku do aktywności innych mennic: Siscii i Rzymu (z każdej z nich pochodzi ponad 30% numizmatów zgromadzonych w analizowanych skarbach). Wydaje się też logiczne, że małoazjatycka mennica w Kyzikos z uwagi na swe położenie geograficzne zapewne najprędzej zareagowała na zmianę polityczną, jaką przyniosła śmierć Floriana (która nastąpiła na ziemiach Azji Mniejszej) i już niepodzielne rządy Probusa, i szybciej niż inne, np. zachodnie ośrodki mennicze, zaprzestała produkcji w imieniu Floriana. Ta sama logika, oparta na geografii, sugeruje jednak również argument przeciwny: po śmierci Tacyta zmianę osoby panującego na korzyść Floriana odnotowano w Kyzikos z kolei szybciej niż w innych, sytuowanych w oddaleniu od tego teatru wydarzeń, mennicach. Natomiast kontrolę nad mennicami w Antiochii, Tripolisie i Aleksandrii przejął, po śmierci Tacyta, Probus. 13 RIC 5/1, Aurel., nr 25, 59, 60, 75, 82, 106, 107, 118, 120, 192203, 214219, 244, 245, 273, 342, 343, 356, 391, 392, 409, 410. Por. S. Estiot, Monnaies, s. 318323, 341 344, 358365, 384387, 398, 417, 420421. 25
w Mediolanie antoniniani opatrzonych legendą conc(o) exer 14 i antoniniani z Siscii oraz Mediolanu, które głosiły hasło concord(ia) legi 15. Te dwa przypadki, ale także wyniki uzyskane dla mennictwa innych władców, pokazują regułę, że przywoływana Concordia dotyczy przede wszystkim układów z wojskowymi (por. wykres 2). Albowiem w rozważanej grupie tematycznej najczęściej podejmowane były wątki: concordia exercituum, concordia militum i concordia legionum, mające wszystkie swą dłuższą lub krótszą historię, datowaną na okres Cesarstwa 16. Wszystkie one nie tylko zrodziły się, ale i najczęściej były realizowane w momentach szczególnych napięć społecznopolitycznych, przy wyjątkowo silnie ukazującej się roli wojska. Także w omawianym okresie geneza takich rozwinięć namonetnych uwarunkowana była zdarzeniami składającymi się na poszczególne rządy, atmosferą wówczas panującą, a także rangą szeroko pojmowanego środowiska wojskowych w kreowaniu ówczesnych zjawisk i rolą oddziałów armii rzymskiej w rozstrzygnięciach politycznych. Wykres 2 Mennictwo lat 268282: udział monet concordia exercituum, concordia legionum, concordia militum, concordiae militum, i monet innych typów z grupy tematycznej concordia. 14 RIC 5/1, Aurel., nr 101, 191. Por. S. Estiot, Monnaies, s. 319. 15 RIC 5/1, Aurel., nr 102105, 117. Por. S. Estiot, Monnaies, s. 319321, 341342. 16 Pierwsze z nich wystąpiło na emisjach Nerwy RIC 2, Nerva, nr 2, 3, 14, 15, 26, 27, 5355, 69, 70, 7981, 9597; drugim po raz pierwszy posłużono się w mennictwie Kommodusa RIC 3, Comm., nr 107; 126127, 457, 459cd, 465; ostatnie natomiast zrodziło się na monetach stosunkowo niedawno: w okresie współrządów Waleriana I i Galliena RIC 5/1, Val., nr 236; RIC 5/1, Gall., JR, nr 376. Temat concordia w znaczeniu porozumienia między wojskiem a dowódcą podejmowano w literaturze antycznej już dla okresu Republiki Liv. 22.33.7; 23.21.7; Cic., fam. 11.13a.5. 26
Najpełniej pokazują to dwie sytuacje. Pierwsza z nich dotyczy okoliczności rządów cesarza Floriana, całkowicie wypełnionych staraniem o akceptację senatu i wojska oraz o utrzymanie się u władzy mimo wystąpienia rywala. Powstanie monet concordia militum, emitowanych w Kyzikos, dominujących, jak wiadomo, w zbiorze numizmatów tego władcy, było czytelnie związane z wydarzeniami z lipca sierpnia 276 r. Florian, wyniesiony na Wschodzie do władzy po śmierci Tacyta, kontynuował kampanię przeciw Gotom 17, kiedy z roszczeniami do władzy wystąpił Probus, poparty przez część oddziałów rzymskich. Niemniej, centrum strefy wpływów Floriana pozostawały ziemie Azji Mniejszej. To tu przebywał sam cesarz i stacjonowało jego wojsko, chimeryczne, jeżeli chodzi o akceptację zwierzchnika, skłonne w swych sympatiach do nagłej wolty, a nawet buntu, wypowiedzenia posłuszeństwa i przeniesienia swej aprobaty na osobę innego oraz wsparcia go siłą swego oręża. Chociaż po stronie Floriana stało prawo i państwo rzymskie: nominalnie pozostawał legalnym panem Imperium 18 i uznawany był na obszarze rozciągającym się od Cylicji do Hiszpanii i Brytanii, wraz z Afryką 19, to jednak pozycja jego rywala Probusa była silna. Niewykluczone, że echem tego stanu rzeczy jest notata w Historia Augusta: [ ] wszystkie wojska na Wschodzie obwołały Probusa cesarzem (omnis orientalis exercitus eundem imperatorem fecerunt), wiedziano bowiem, że nikt nie może godniej panować niż Probus. Tak więc bez żadnego przymusu powierzono mu władzę nad całym światem, zgodnie z wolą żołnierzy i senatu (neminem dignius posse imperare, quam Probum. Ita ei sine ulla molestia totius orbis imperium et militum et senatus iudicio delatum est) 20. Nie mamy punktu odniesienia w innym źródle aniżeli w równie mętnej wzmiance Zosimosa o losach tej rywalizacji o purpurę: według słów tego autora podczas jedynej bitwy, w której spotkały się siły dwóch rywali do władzy, żołnierze Probusa pojmali Floriana, ten już w niewoli ponownie zgłosił swe pretensje, na koniec zabili go 17 Nawiązują do tych walk, lub co najmniej świadczą o chęci otoczenia osoby Floriana splendorem zwycięzcy nad Gotami, podejmując temat victoria Gotthica, aurei z Serdiki i Kyzikos S. Estiot, L or romain entre crise et restitution, 270276 ap. J.C., II: Tacite et Florien, JS 1999, fasc. 2, Fl., nr 9 i 18. 18 Zos. 1.64.1; Zon. 12.29. Wypomniano mu, że przejął władzę bez uchwały senatu, a jego rządy określono jako dominatio tak Aurel.Vict., caes. 36.2; 37.1. 19 Por. Zos. 1.64.1; inskrypcje z Achaji, Akwitanii, Betyki, Brytanii, Dalmacji, Germanii Inf., Numidii, Pannonii Inf. RIB 2275, 2280; EE 09, s. 634 = CIL 07, 1156 = ILS 592 = RIB 2235; IG 05/2, s. 5, nr 132 = SEG 35 (1985) 375; IG 05/1, 449; AE 1960, 104; AE 1969/70, 495; AE 1995, 1409; CIL 03, 10061 = 14019; 15086; CIL 13, 9155 = 17/2, 580; CIL 13, 8895 = 17/2, 369; CIL 02, 1115 = ILS 593; oraz monety z ośrodków: Rzym, Lugdunum, Ticinum, Siscia, Serdika i Kyzikos. 20 HA Pr. 10.1 i 89. Tłum. H. Szelest. 27
właśni podwładni 21. Wobec sygnalizowanych tu okoliczności, w sumie mało klarownych, wypada jednak przyjąć, że odwołanie do Concordii czynione było w mennictwie Floriana w poczuciu słabości swej pozycji. To być może również wyraz prawdopodobnych, chociaż nieznanych w szczegółach, możliwe że dramatycznych zabiegów o porozumienie między wojskowymi oraz negocjacji między oddziałami wojska a imperatorem. Bez wątpienia bowiem Florian zależny był w sensie praktycznym od ich wsparcia istotnego w kontekście nieuniknionej rozprawy z rywalem i umożliwiającego utrzymanie się u władzy. Zwierciadłem numizmatycznym tych poszukiwań stały się dla nas monety concordia militum, trafiające, w tym przypadku, bezpośrednio w ręce adresatów, bo wyemitowane w Kyzikos. Druga wspomniana sytuacja dotyczy mocno dyskutowanego w literaturze współczesnej okresu 2. połowy 275 roku, wiązanego bądź z tzw. interregnum po zabójstwie Aureliana 22 bądź jeszcze z końcową fazą rządów tego władcy 23. I dotyczy silnie wyeksponowanej w dosyć niejasnych okolicznościach postaci Ulpii Seweryny Augusty. Cesarzowa obecna była bowiem w mennictwie Aureliana prawdopodobnie już od połowy 272 roku, kiedy to w ikonografii awersowej antoniniani z Serdiki pancerz ukazanego tam w popiersiu władcy zyskał zdobienia w postaci biustów pary cesarskiej 24. Jednak wyjątkowe miejsce w historii mennictwa rzymskiego Seweryna zajmuje dopiero od 2. połowy 274 roku aż po rok 275. Mnożą się wtedy powstałe w imieniu cesarzowej różne typy monetarne, niektóre podejmują temat concordia Augustorum, inne concordia Augusti, bardzo dużo jest aureliani typu concordiae militvm. W tym kontekście Sylviane Estiot pozwala sobie na opinię, że cesarzowa staje się inkarnacją Concordii, zwłaszcza Concordii militarnej 25. Także źródła epigraficzne potwierdzają rolę Seweryny w dzie 21 Zos. 1.64.24; por. HA Tac. 14.2; HA Pr. 10.8; 13.4; Malal. 12, s. 301302 (ed. B.G. Niebuhr); Aurel.Vict., caes. 37.1; Zon. 12.29; ale por. wersje E.de caes. 36.2; Cassiod., chron., s. 148, 996 (ed. T. Mommsen); Georg.Sync., chr., s. 722 (ed. G. Dindorf); Ioh.Ant., fr. 158, s. 600 (ed. C. Müller). 22 J.P. Callu, L interrègne de Séverine, w: Orbis Romanus Christianusque ab Diocletiani aetate ad Heraclium. Travaux sur l Antiquité tardive rassemblés autour des recherches de Noël Duval, Paris 1995, s. 13 31. 23 A. Watson, Aurelian and the Third Century, London New York 1999, s. 113116. 24 Typ iovi conser R. Göbl, Die Münzprägung des Kaisers Aurelianus (270/275), Wien 1993, pl. 111, nr 243 mh (8)2; S. Estiot, Monnaies..., s. 26, przypis 146, s. 393 i pl. 32, 1000; nie jest przekonany do tak wczesnej obecności Seweryny w mennictwie Robert Suski (Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego za panowania Aureliana 270275, Kraków 2008, s. 317 i przypis 99), ale badacz ten bazuje na innych monetach, typ concordia avg postać cesarzowej (?) i cesarza w ikonografii rewersowej. 25 S. Estiot, Monnaies..., s. 26. Także R. Suski (Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego, s. 317) wskazuje, że na monetach z wizerunkiem Seweryny najczęściej gości Concordia. 28
dzinie militarnej. Obdarzona została mianem Thea Niké w tekście inskrypcji z Tracji 26, mater castrorum określa ją z kolei napis z Italii 27, w Hiszpanii natomiast odnajdujemy w tekście inskrypcji kumulację tytułów cesarzowej: mater castrorum et senatus et patriae 28. Jej pozycja w państwie musiała więc być silna, a łączyłaby się nie tylko ze związkami cesarzowej z senatem czy ojczyzną (mater senatus et patriae), ale wynikałaby przede wszystkim z jej związków z wojskiem, kiedy Seweryna występuje w roli matki obozów (mater castrorum), czy, szerzej, kiedy wiąże się jej osobę z ideą zwycięstwa (Thea Niké). Wypływające natomiast przede wszystkim z wnikliwych analiz numizmatycznych hipotezy, formułowane przez np. S. Estiot, Jean Pierre Callu, zakładają, że rola Seweryny, patronującej idei pojednania i jedności wojsk, oddziałów, bądź pojedynczych żołnierzy, zyskała aktualności po zabójstwie Aureliana, wtedy, gdy przez bliżej nieokreślony czas między senatem a legionami trwały targi i dyskusje na temat przyszłości tronu. Odnotował te działania, spory i próby kompromisu autor starożytny, pisząc: [ ] I tak spierali się ze sobą, okazując skromność i umiarkowanie (Ita utrimque pudore ac modestia certabatur) 29, ostatecznie tron zyskał Tacyt. Nie roszcząc sobie tu pretensji ani do głosu, ani do rozstrzygnięć w dyskusji o samodzielnej, bądź nie, pozycji politycznej Seweryny w tym czasie, chcę jedynie zauważyć, że, niezależnie od rozwiązań tych kwestii, tak pokaźny zbiór powstałych w imieniu cesarzowej w 275 roku monet typu concordiae militum dotyka problematu roli politycznej armii i układów na linii rządzący wojsko. Interesujące jest również, że poza denarii z Rzymu typu venvs felix 30, aureliani z Serdiki typu concordia avgg 31 oraz z Antiochii typu concordia avg 32, późną jesienią 275 roku emitowano wyłącznie monety typu concordiae militvm 33. Temat ten realizowano w postaci dwóch nominałów: aureliani i aurei, w kilku mennicach: Ludgunum, Rzymie, Ticinum, Siscii i Kyzikos. To symptomatyczne ograniczenie typologii w stosunku do wcześniejszego, bardzo zróżnicowanego tematycznie mennictwa Seweryny, przy 26 AE 1927, 81. 27 CIL 05, 29 (Pola). 28 AE 1930, 150 (Tarragona). 29 Aurel.Vict., caes. 35.11. Tłum. P. Nehring. 30 RIC 5/1, Severina, nr 5, 6; S. Estiot, Monnaies, s. 300. 31 RIC 5/1, Severina, nr 17; S. Estiot, Monnaies, s. 401. 32 RIC 5/1, Severina, nr 19; S. Estiot, Monnaies, s. 434435. 33 RIC 5/1, Severina, nr 4, 8, 13, 18, 20; S. Estiot, L or romain entre crise et restitution, 270276 ap.j.c., I. Aurélien, JS 1999, fasc. 1, nr 79 81, 152, 153, 161; Eadem, Monnaies, s. 278, 302 303, 308 309, 328 329, 364 365. W sprawie monet RIC 5/1, Severina, nr 20 nieco wcześniejszych, podobnie monet concord milit z Lugdunum, por. chronologię proponowaną przez S. Estiot (Monnaies, s. 277278, 434435). 29