Funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych w Niemczech W Niemczech do sektora przedsiębiorstw gospodarki społecznej należy wiele organizacji, a ich początki sięgają nieraz połowy XIX wieku, kiedy to powstały pierwsze towarzystwa pomocy wzajemnej. Wieloletnia jest też tradycja wolontariatu i działalności w stowarzyszeniach. Niemcy jednak to kraj, w którym niemal nie rozpoznaje się działań w zakresie definicji gospodarki społecznej czy przedsiębiorstw społecznych, a w którym istnieje wysoki poziom ich rozwoju. Sektor obejmuje różne obszary działań i formy organizacyjne jak sektor towarzystw wzajemnych np. w ubezpieczeniach, sektor spółdzielczy (w tym podsektory bankowości, mieszkalnictwa, rolnictwa, wytwórczości itp.), stowarzyszenia (w szczególności w podsektorze służby zdrowie), fundacje oraz obszary powiązane, jak np. niewielka działalność alternatywna czy społeczna. Udział przedsiębiorstw społecznych jest w wielu obszarach gospodarki na poziomie 10-20% danego rynku, a np. w niemieckiej opiece zdrowotnej sięga 36% w przypadku szpitalnictwa, 60% domów spokojnej starości czy aż 84% domów opieki i warsztatów dla niepełnosprawnych. Dla działalności przedsiębiorstw społecznych ważna jest przede wszystkim definicja zawarta w niemieckiej ordynacji podatkowej definiującej działanie podmiotu na rzecz interesu publicznego jako podmiotu działającego w interesie publicznym wówczas, gdy koncentruje się na altruistycznym wspieraniu interesu społecznego w sposób materialny, moralny lub duchowy. Interes publiczny ogranicza się do takich sektorów jak: działalność naukowa, badawcza, oświatowa, pomoc społeczna, działalność artystyczna, kulturalna i sportowa. Status podmiotu działającego w interesie publicznym nadawany jest przez właściwe miejscowo organy skarbowe i wiąże się ze zwolnieniem z podatku dochodowego od osób prawnych i podatku VAT czy jego obniżonej stawki oraz możliwością wystawienia przez organizacje rachunku za darowizny, co daje donatorom i sponsorom możliwość odliczenia od podatku. 1. Podstawowe formy prawne w sektorze gospodarki społecznej w Niemczech: 1.1. Stowarzyszenie Typowa formą stowarzyszenia jest stowarzyszenie zarejestrowane (niem. eingetragener Verein - e.v.). Każda grupa może być określana mianem Verein, natomiast z rejestracją jako eigetragener Verein wiążą się liczne korzyści natury prawnej, ponieważ zarejestrowane stowarzyszenie może legalnie działać jako osoba prawna, a nie jako grupa osób fizycznych. W niemieckim Kodeksie cywilnym zawarte są odmienne regulacje dotyczące zarejestrowanych stowarzyszeń działających na zasadach non-profit lub w celu osiągania zysku, uznawanych za osoby prawne. Rejestracja stowarzyszenia odbywa się we właściwym miejscowo sądzie rejonowym i jest tylko formalnością. W celu rejestracji stowarzyszenie musi ustalić status i posiadać co najmniej 7 członków. 1.2. Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Status towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (niem. Versicherungsverein auf Gegenseitigkeit - VVaGs) jest formą prawną dla ubezpieczycieli. Posiadacze polis ubezpieczeniowych są członkami i właścicielami takiej instytucji. Podstawą prawną ich działania są przepisy niemieckiego kodeksu cywilnego dotyczącego stowarzyszeń (BGB 21ff). Uregulowania szczegółowe dotyczące działalności ubezpieczeniowej VVaGs zawiera Ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym. Obowiązkiem towarzystw jest działalność w interesie swoich członków i zaspokajanie ich potrzeb ubezpieczeniowych. 1
1.3. Spółdzielnia Zarejestrowana spółdzielnia (niem. eingetragene Genossenschaft - eg) jest strukturą zbliżoną do zarejestrowanego stowarzyszenia (e.v) i/lub do struktury spółki akcyjnej (AG). Ramy prawne działalności w Niemczech reguluje Ustawa o spółdzielniach z 1 maja 1889r. Ustawa była wielokrotnie zmieniana, a ostatnia najważniejsza nowelizacja miała miejsce w 2006r. Spółdzielnia, żeby zaistnieć musi posiadać co najmniej trzech członków i należeć do spółdzielczego stowarzyszania rewizyjnego. W przypadku banków spółdzielczych, spółdzielni mieszkaniowych i spółdzielni konsumenckich członkowie są jednocześnie użytkownikami lub klientami, w spółdzielniach handlowych, rolniczych i rzemieślniczych członkowie są przedsiębiorcami lub innymi osobami prawnymi. 1.4. Fundacje Niemieckie prawo rozróżnia fundację ponoszącą odpowiedzialność prawną (niem. rechtsfähige Stiftung) i fundację pod zarządem powierniczym (niem. trauhänderische Stiftung). Fundacje posiadają obowiązek płacenia podatków. Wyjątkiem jest uznanie ich za organizację użytku publicznego. Większość fundacji służy interesowi publicznemu. Do założenia fundacji niezbędnym jest posiadanie kapitału nie niższego niż 25 tys. EUR, które mają zapewnić jej długoterminowe istnienie. Statut określa cel fundacji oraz jej organy. Fundacja zostaje faktycznie utworzona, gdy uzna ją urząd nadzoru. Organizacjami stosującymi w Niemczech nazwę fundacja i przyjmującymi formę prawną stanowiącą odmianę standardowego statusu fundacji są: fundacja-spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (Stiftungs-GmbH), fundacja- spółka akcyjna (Stiftung-AG) lub fundacjastowarzyszenie (Stiftung-Verein). Większość z nich klasyfikowana jest jako organizacje działające w interesie publicznym. Fundacje-stowarzyszenia, powiązane są często w Niemczech z partiami politycznymi (np. Konrad Adenuer-Stiftung czy Heinrich Böll- Stiftung). 1.5.Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działająca na rzecz interesu publicznego Ich funkcjonowanie określają ramy prawne dotyczące zwykłych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH), ale spółkom typu ggmbh (niem. gemeinnützige GmbHgGmbH) przysługują ułatwienia i ulgi podatkowe. Spółki ggmbh zobowiązane są do wykazania, że ich celem jest faktyczna działalność zgodna z wymaganiami określonymi w Ustawie o interesie publicznym (Gemeinnützigkeitsrecht). Jeżeli ggmbh częściowo lub całkowicie zostanie zwolniona z obowiązku podatkowego, zysk spółki musi być wykorzystany na działalność w interesie publicznym i nie może być wypłacany udziałowcom. Status spółki ggmbh musi być tak sformułowany, żeby można było zmienić jego treść tylko w wyjątkowych sytuacjach. Dla zapewnienia zgodności z przepisami prawa dotyczącymi spółek z ograniczona odpowiedzialnością muszą być spełnione następujące wymagania: minimalny kapitał zakładowy (25 tys. EURO), spółka musi posiadać co najmniej dwa organy, musi być jeden lub kilku wspólników. Dodatkowo w kwestii interesu publicznego muszą zostać spełnione następujące wymogi: firma musi służyć celowi dobroczynnemu lub religijnemu, statut musi gwarantować, że w przypadku utraty korzyści podatkowych przez firmę lub ogłoszenie jej upadłości, kapitał zakładowy nie trafi w ręce udziałowców. Spółce ggmbh przysługuje możliwość zwolnienia od obowiązku płacenia podatku VAT. Przykładami spółek ograniczoną odpowiedzialnością działających na rzecz interesu publicznego mogą być towarzystwa mieszkaniowe oraz organizacje świadczące usługi socjalne. 2
1.6.Spółka akcyjna działająca na rzecz interesu publicznego (niem. gemeinnützige gag) Spółki typu gag są traktowane jak spółki akcyjne według przepisów ustawy o spółkach akcyjnych (Aktiengegesetz), ale muszą także przestrzegać niemieckiej ustawy o interesie publicznym, której ograniczają dalsze wykorzystanie zysków. Spółka gag umożliwia zakładanie struktur komercyjnych w obrębie np. stowarzyszenia, o ile większość zysków pozostaje w przedsiębiorstwie i jest reinwestowana w działalność spółki na rzez interesu publicznego i nie podlega wypłacie na rzecz akcjonariuszy. W zamian spółce przysługują określone korzyści podatkowe. Do przyznawanych takim spółkom korzyści podatkowych należy zwolnienie z obowiązku zapłaty podatku dochodowego od osób prawnych i podatku obrotowego bądź obniżka jego stawki. 2. Charakterystyka i stan sektora przedsiębiorstw społecznych w Niemczech: 2.1. Stowarzyszenia Według stanu na koniec 2011 r. w Niemczech zarejestrowanych było 580 298 stowarzyszeń. Prawie połowa z nich to różnego rodzaje instytucje interesu publicznego typu Caritas czy Diaconal prowadzące działalność opiekuńczą, oświatowa czy zdrowotną, a pozostałe to grupy wspólnych zainteresowań hobbystycznych, sportowych i kulturalnych. Praca w nich ma w większości charakter wolontariatu, ale przypadku przychodów uzyskanych w nich w ramach etatu, są one zwolnione z opodatkowania do kwoty 2.100 EUR rocznie. 2.2. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (niem. Versicherungsvereine auf Gegenseitigkeit - VVaGs) Obecnie w Niemczech działa 268 takich towarzystw, z czego ok. 80 to znane i duże firmy ubezpieczeniowe (Alte Leipziger, Barmenia, Concordia, Gothaer, Signal czy Iduna), pozostałe mają bardziej regionalny bądź specyficznie branżowy charakter. Udział ww. towarzystw na niemieckim rynku ubezpieczeń wyniósł na koniec 2010 r. ok. 16%, w tym w obszarze ubezpieczeń wypadkowych i majątkowych 12,2% z sumą 55,2 mld EUR składek rocznie, w obszarze ubezpieczeń na życie 13% i 90 mld EUR składek, a na rynku ubezpieczeń zdrowotnych odpowiednio 44,2% i 33 mld EUR składek. Generalnie na rynku ubezpieczeń dominują prywatne spółki akcyjne z ponad 70% udziałem w rynku, a przeciętny ubezpieczony zwykle nie rozróżnia i nie zna istoty formy prawnej swego towarzystwa ubezpieczeniowego. 2.3. Fundacje Na koniec 2011 r. w Niemczech było zrejestrowanych 18 946 fundacji, z czego 817 zrejestrowano tylko w 2011 r. Większość fundacji działa na rzecz celów społecznych, oświatowych, rozwoju badań i nauki czy kultury, a jedynie ok. 5% dla celów prywatnych. Największe z nich zostały utworzone przez wielkie firmy i bogatych przedsiębiorców. Najbardziej znane fundacje to Robert Bosch Stiftung z kapitałem w wysokości 5,1 mld EUR i wydatkami w 2011 r. w wysokości 79 mln EUR, Dietmar-Hopp-Stiftung (odpowiednio 3,4 mld i 28 mln EUR) czy Volkswagen-Stiftung (2,5 mld EUR i 115 mln EUR). 2.4. Różne rodzaje przedsiębiorstw spółdzielczych Niemcy były prekursorem idei spółdzielczości, a pierwsze towarzystwa pomocy wzajemnej F. Raiffeisena czy kasy kredytowe dla rzemieślników Schulze-Delitzscha powstały w połowie XIX wieku. Również podstawowe ustawodawstwa dot. spółdzielni pochodzi z końca XIX wieku. Sektor spółdzielczy w Niemczech to głownie sektor spółdzielczości bankowej, ale także spółdzielczości rolnej, mieszkaniowej, konsumenckiej i handlu detalicznego. Nowymi obszarami zainteresowań staje się sektor energii odnawialnej, lokalnych zakładów energetycznych czy gospodarki odpadami. Obecnie w Niemczech działa prawie 7,6 tysięcy 3
spółdzielni, z 20,7 milionami członków oraz zatrudniających ok. 650 tysięcy osób. Ponad 5 tysięcy spółdzielni zrzeszonych jest w centralnym Niemieckim Związku Spółdzielni i Raiffeisen (DGRV). Do związku tego nie należą tylko spółdzielnie mieszkaniowe, mające odrębną reprezentację federalną. 2.4.1. Spółdzielczość bankowa Największym i najmocniejszym sektorem spółdzielczym w Niemczech jest sektor bankowości spółdzielczej, który liczy obecnie 1138 banków spółdzielczych (Volksbanken, Raiffeisenbanken, Sparda, PSD, kościelne banki spółdzielcze jak EKK, KD-Bank, Ligabank eg, Pax-Bank eg) posiadających 12 336 oddziałów bankowych oraz 2 banki centralne: DZ BANK i WGZ BANK. Suma bilansowa niemieckich banków spółdzielczych wyniosła w 2010 r. 706 mld EUR, a udział na rynku bankowym sięgnął prawie 25% (prywatnych wynosi ok. 40%, a kas oszczędnościowych ok. 35%). Banki te skupiają 16,7 mln członków i mają ok. 30 mln klientów. Obok ww. centralnych dwóch instytucji bankowych, w ramach wspólnej spółdzielczej grupy finansowej Volksbanken Raiffeisenbanken działają wyspecjalizowane sektorowo banki spółdzielcze takie jak banki hipoteczne (DG HYP, Münchner Hypothenkenbank), kasy mieszkaniowe Schwäbisch Hall, ubezpieczalnie (R+V Versicherung), banki leasingowe ((VR Leasing Gruppe), a także własna centrala rozliczeniowa, krat kredytowych oraz wydawnictwo DG Verlag. 2.4.2. Spółdzielnie na obszarach wiejskich (organizacje Raiffeisena) Kolejnym ważnym sektorem spółdzielczości niemieckiej jest spółdzielczość na obszarach wiejskich, licząca ponad 1,6 mln członków i zatrudniająca prawie 100 tysięcy pracowników. Na koniec 2010 r. zrejestrowanych było 2637 takich spółdzielni, w tym 1764 spółdzielni usługowo-towarowych 157 spółdzielni kredytowo-towarowych, 264 spółdzielni mleczarskich, 89 ogrodniczych, 209 uprawy winorośli i 834 spółdzielni-gospodarstw rolnych (w zdecydowanej większości w nowych krajach związkowych). Łącznie spółdzielnie te uzyskały w 2010 r. przychody w wysokości 43 mld EUR, z czego 19,6 mld EUR (45,8%) sektor towarowo-usługowy, następnie mleczarski (odpowiednio 11,9 mld i 27,8%), hodowlany (4,8 mld EUR i 11,2%) oraz warzywniczo-ogrodniczy (3,1 mld EUR i 7,3%). Typowe spółdzielnie rolnicze z produkcją roślinną uzyskały przychody w wysokości 1,7 mld EUR, co stanowiło tylko 3,9% przychodów całego sektora spółdzielczości obszarów wiejskich. Lokalne spółdzielnie łącza się w celach marketingowych i dla obniżenia niektórych kosztów w spółdzielnie regionalne jak np. AGRAVIS, BayWa, Raiffeisenwarenzentrale, Bayernland eg, Nordmilch eg czy Westfleisch eg. 2.4.3. Spółdzielnie mieszkaniowe W Niemczech funkcjonuje obecnie 1931 spółdzielni mieszkaniowych i mieszkaniowobudowlanych, liczących 2,8 mln członków i dysponujących 2,2 mln mieszkań. Mieszkania spółdzielcze stanowią ok. 10% całości zasobów mieszkaniowych na wynajem. W 2010 r. spółdzielnie mieszkaniowe oddały do użytku 4,2 tysiące nowych mieszkań o wartości 764 mln EUR. 48 spółdzielni prowadzi jednocześnie kasy budowlano-oszczędnościowe z wkładami oszczędnościowymi w wysokości 2,2 mld EUR. Wartość wkładów członkowskich spółdzielni sięga obecnie 3,4 mld EUR. Ponad 60% mieszkań spółdzielczych zostało już do tej pory objętych programem termoizolacji (głównie na terenach b. NRD). Mieszkania spółdzielcze stanowią atrakcyjną alternatywę posiadania własnego lokum dla osób o niższych dochodach, ale nie można mylić ich statusu z tzw. mieszkaniami socjalnymi, budowanymi przez lokalne samorządy ze wsparciem landowym i federalnym dla najuboższych warstw społeczeństwa (obecnie jest w Niemczech ok. 2 mln takich mieszkań). 4
2.4.4. Spółdzielnie konsumenckie Spółdzielnie tego typu mają w Niemczech również zarówno i długą tradycją, jak i mocną pozycją rynkową, skutecznie broniąc się przed ekspansją wielkich koncernów handlowych. Obecnie w Niemczech istnieją 32 spółdzielnie spożywców (niem. Konsumgenossenschaften) liczących 355 tysięcy członków oraz rocznym obrotem w wysokości 2 mld EUR. Do największych z nich zalicza się coop eg z Kilonii, Unser Laden Falenau eg, Zentralkonsum eg w nowych landach, Greenpeace Energy eg, Tageszeitung eg Berlin. 2.4.5. Spółdzielnie produkcyjno-usługowe i handlu detalicznego artykułami pierwszej potrzeby Obecnie w Niemczech istnieje 2009 spółdzielni produkcyjno-usługowo-handlowych, liczących 543 tysiące członków i osiągających roczny obrót rzędu 100 mld EUR. Spółdzielnie te działają w 48 branżach i skupiają handlowców, wytwórców, rzemieślników, taksówkarzy, usługi turystyczne, przewozowo-spedycyjno-parkingowe, a także niektóre wolne zawody (aptekarze, lekarze). Na szczeblu federalnym spółdzielnie te łączą się w związki branżowe jak np. ZEDACH eg krajowa spółdzielnia dekarska, DEUTAG tapicerska, ZENTRAG wędliniarsko-masarska (skupia łącznie 53 lokalne spółdzielnie) czy BÄKO piekarniczociastkarska (skupia łącznie ok. 13 tysięcy piekarzy i ciastkarzy). Ponadto istnieją 2 główne sieci handlu artykułami spożywczymi mającymi status spółdzielni handlowo-konsumenckiej. Są to EDEKA i REWE. Bazą EDEKA Group pozostaję 4,5 tysiąca samodzielnych kupców, zrzeszonych w 9 spółdzielniach regionalnych handlu hurtowego. Zaopatrują one 12 tysięcy sklepów detalicznych prowadzonych pod marka EDEKA i Netto z rocznym obrotem całej grupy w wysokości 45 mld EUR i zatrudnieniem 300 tysięcy pracowników. Struktura EDEKA jest jednak bardzo złożona i niecała działalność prowadzona jest w ramach statusu spółdzielczego. Dotyczy to także koncernu REWE, który jest trzecią co do wielkości europejską firmą handlu detalicznego z 15 tysiącami sklepów w całej Europie, w tym 11000 w samych Niemczech, o obrocie 36,5 mld EUR w 2010 r. (w całej grupie obroty wyniosły 53 mld EUR). Niemieckie sklepy zorganizowane są w strukturach spółdzielczych prowadzonych przez samodzielnych kupców i system filii. Ponadto jako organizacje spółdzielcze działają takie sieci handlowe jak Intersport, Ariston Ring, Bettenrig, Euronics czy Büroring. Specyficzna formą wytwórczości, ale występująca na mniejsza skalę są też tzw. spółdzielnie pracy (niem. Produktivgenossenschaften). 3. Uwagi i wnioski: - sektor przedsiębiorstw społecznych odgrywa bardzo ważną rolę w życiu społecznogospodarczym Niemiec (wiodące firmy handlowe, 44% rynku ubezpieczeń na zdrowotnych, 10% stanu mieszkań na wynajem, ponad 1/3 placówek służby zdrowia, istotny producent rolny); - sektor ten działa w sposób pragmatyczny, a walka na konkurencyjnych rynkach często przysłania ich funkcje i tożsamość jako podmiotów gospodarczych działających na rzecz poprawy jakości życia społecznego; - sektor ten otrzymuje istotne preferencje podatkowe ze strony państwa, jeśli podmioty w nim działające zostają uznane jako podmioty funkcjonujące dla dobra i na rzecz interesu publicznego; - sektor ten w Niemczech ma wyraźne umocowanie lokalne, a realizowane usługi zaspakajają głównie potrzeby społeczności lokalnych; 5
- sytuacja w sektorze jest w ostatnich latach dosyć dynamiczna, znikają jedne, tworzą się nowe podmioty, często w innowacyjnych bądź zupełnie nowych obszarach jak np. w branży energetyki odnawialnej, ochronie środowiska i bańkowości (banki ekologiczne i tzw. etyczne); - sektor ten funkcjonował i funkcjonuje zasadniczo bez wsparcia unijnego, poza niektórymi projektami po zjednoczeniu Niemiec (spółdzielczość mieszkaniowa i na obszarach wiejskich) i nie odgrywającymi obecnie specjalnej roli. Opracował: Radca Jan Masalski, WPHI Berlin, 8.02.2012 (w opracowaniu wykorzystano m.in. raport R. Bölke z Banku DnB Nord i Studium o spółdzielczości niemieckiej DZ Banku). 6