ORLICZ-SZCZĘSNA Grażyna 1 SZCZĘSNY Piotr 2 Wpływ przyjmowania leków psychotropowych przez kierowców na bezpieczeństwo ruchu drogowego WSTĘP Leki psychotropowe, to duża grupa preparatów farmakologicznych, bardzo często stosowanych w leczeniu wielu schorzeń oraz objawów patologicznych. Działają przeciwdepresyjnie, przeciwlękowo, neuroleptycznie, nasennie, normotymicznie, prokognitywnie i nootropowo. Substancje lecznicze tej grupy leków mają jednak wiele objawów ubocznych, wpływających na funkcje psychomotoryczne. Powodują senność i znużenie, zawroty głowy, zaburzenia widzenia, obniżają koncentrację oraz wydłużają czas reakcji na bodźce. Do objawów niepożądanych tych leków należą również omamy, omdlenia, euforia, parestezje, migrena, niedoczulica, bóle w klatce piersiowej oraz bóle stawów. Wszystkie te symptomy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa ruchu drogowego (BRD), jeśli przyjmuje je pacjent, będący kierowcą i prowadzi pojazd w okresie działania tych leków [1, 2]. W ostatnich latach coraz częściej dostrzega się problem wpływu przyjmowanych przez kierowcę leków na bezpieczeństwo ruchu drogowego. Dotyczy to nie tylko preparatów stosowanych w chorobach i zaburzeniach psychicznych, ale również wielu leków kardiologicznych, hipotensyjnych, hormonalnych (w tym - insuliny), przeciwkaszlowych, przeciwalergicznych, przeciwbólowych i znieczulających. W 1999 roku wydany został przez Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne Urzędowy wykaz środków farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce. Środki farmaceutyczne wpisane do rejestru środków farmaceutycznych i materiałów medycznych [3]. Dokument ten zawiera opis 328 leków, podzielonych na dwie grupy, na podstawie wpływu substancji na bezpieczne zachowanie kierowcy w ruchu drogowym. Pierwszą grupę stanowią leki, po których istnieje bezwzględny zakaz prowadzenia pojazdów przez 24 godziny, drugą grupę - leki, mogące znacząco upośledzać funkcje psychomotoryczne, zależnie od dawki i drogi podania leku - ich przyjmowanie przez kierowców musi być skonsultowane z lekarzem w aspekcie bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Rozpowszechnienie stosowania leków psychotropowych, przepisywanych nie tylko przez psychiatrów, ale również przez lekarzy rodzinnych oraz specjalistów innych dziedzin medycyny, stanowi istotny problem interdyscyplinarny, którego wypadkową jest bezpieczeństwo na drodze, po której poruszają się kierowcy, przyjmujący leki tej grupy farmakologicznej. Ocena zagrożenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym jest więc w tym aspekcie problemem medycznym, prawnym, inżynieryjno-technicznym, psychologicznym i logistycznym. Celem niniejszej pracy była ocena znajomości zagrożeń dla bezpieczeństwa ruchu drogowego wśród kierowców przyjmujących leki psychotropowe oraz stosowania się tej grupy kierowców do zaleceń, wynikających z informacji o leku. 1 MATERIAŁ I METODYKA Przeprowadzono badania ankietowe na grupie 60 pacjentów kilku Poradni Internistycznych w województwie lubelskim, podzielonych na trzy przedziały wiekowe: grupa I: 25-30 lat, grupa II: 45-50 lat, grupa III: 65-70 lat. Wszyscy respondenci byli czynnymi kierowcami niezawodowymi oraz podawali w wywiadzie chorobowym przyjmowanie leków psychotropowych. Ankieta, opracowana przez autorów na potrzeby niniejszej pracy, była w pełni anonimowa, a uczestnicy 1 Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych; 20-080 Lublin, ul.staszica 16. Tel: + 48 81 5327717 pisz57@op.pl 2 Politechnika Lubelska, Wydział Mechaniczny, Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii; 20-618 Lublin, ul.nadbystrzycka 36. Tel: + 48 81 5384261, p.szczesny@pollub.pl 8129
badania byli poinformowani o celu naukowym opracowania zbieranych danych. W ankiecie zamieszczono następujące pytania: 1) Wiek ankietowanego 2) Choroba lub dolegliwość, z powodu której przyjmuje leki psychotropowe 3) Nazwy zażywanych leków, dawki oraz okres leczenia tymi preparatami 4) Czy pacjent otrzymał od lekarza, przepisującego receptę, informację o wpływie stosowanych leków na BRD? 5) Czy pacjent czytał ulotkę leku? 6) Czy pacjent - kierowca zastosował się do zaleceń odnośnie do prowadzenia pojazdu po zażyciu leku psychotropowego? Analizie poddano zależność uzyskanych odpowiedzi od wieku ankietowanych. 2 WYNIKI BADAŃ Powodem przyjmowania przez badanych respondentów leków psychotropowych były różne przyczyny: stany depresyjne, stany lękowe, objawy nerwicowe, bezsenność. Pacjenci przyjmowali preparaty psychotropowe o zróżnicowanych mechanizmach oddziaływania na funkcje psychiczne: Mozarin, Asertin, Hydroxyzinum, Doxepin, Pramolan, Lerivon, Tranxene, Estazolam, Stilnox, Nasen, Nitrazepam, Afobam, Relanium. Wszystkie stosowane leki wpływają na reakcje psychomotoryczne kierowcy, stwarzając zagrożenie dla BRD (Tabela 1). Tab. 1. Przyczyny stosowania leków psychotropowych wg objawu dominującego stany depresyjne stany lękowe objawy nerwicowe bezsenność Gr.I n=20 2 (10%) 2 (10%) 16 (80%) 0 Gr.II n=20 8 (40%) 3 (15%) 3 (15%) 6 (30%) Gr.III n=20 4 (20%) 12 (60%) 0 4 (20%) Pacjenci - kierowcy nie zawsze otrzymywali informację od lekarza o wpływie przyjmowanego leku psychotropowego na BRD. Najczęściej informowani byli kierowcy młodzi, z grupy I (70%), a najrzadziej z grupy III, najstarszej (zaledwie 25%). Jest to wynik zaniedbania prawidłowej procedury ordynowania leków (Tabela 2). Tab. 2. Czy pacjent otrzymał od lekarza, przepisującego receptę, informację o wpływie stosowanych leków na bezpieczeństwo ruchu drogowego (BRD)? Gr.I n=20 14 (70%) 6 (30%) nie Gr.II n=20 12 (60%) 8 (40%) Gr.III n=20 5 (25%) 15 (75%) Sami pacjenci - kierowcy często nie czytali ulotek przyjmowanych leków psychotropowych, zwłaszcza w grupie I (75%). Kierowcy starsi, z grup II i III, zdecydowanie częściej zapoznawali się z informacją o leku. Nie czytało ulotek w tych grupach odpowiednio: 45% i 35% (Tabela 3). 8130
Tab. 3. Czy pacjent czytał ulotkę leku? Nie Gr.I n=20 5 (25%) 15 (75%) Gr.II n=20 11 (55%) 9 (45%) Gr.III n=20 13 (65%) 7 (35%) Mając nawet wiedzę o negatywnym wpływie na BRD przyjmowanych leków (od lekarza lub z ulotki), duża liczba kierowców z grup I i II lekceważyła niebezpieczeństwo na drodze, prowadząc samochód. Najbardziej ostrożnie zachowywali się respondenci z grupy III, zdecydowanie częściej przestrzegając zasad dotyczących ostrzeżeń o leku (86%). Tab. 4. Czy pacjent-kierowca zastosował się do zaleceń odnośnie prowadzenia pojazdu po zażyciu leku psychotropowego? (uzyskanych od lekarza lub z ulotki leku)* Gr.I n=16 4 (25%) 12 (75%) nie Gr.II n=18 8 (44%) 10 (56%) Gr.III n=14 12 (86%) 2 (14%) *) Uwzględniono liczbę pacjentów-kierowców, którzy wg ankiety mieli wiedzę o wpływie leku na BRD od lekarza lub/i z ulotki niektórzy respondenci otrzymali informację od lekarza oraz przeczytali ulotkę leku stąd wynika inna liczba n w grupach przy analizie tego pytania ankietowego 3 DYSKUSJA Na bezpieczeństwo ruchu drogowego składa się wiele czynników - stan techniczny pojazdu, stan techniczny drogi, warunki atmosferyczne, widoczność, natężenie ruchu. Niewątpliwie najważniejszym jednak ogniwem, warunkującym bezpieczeństwo na drodze, jest kierowca - jego stopień wyszkolenia w prowadzeniu pojazdu, samopoczucie, stan zmęczenia, doświadczenie [9, 10]. Wyjeżdżając na drogę, kierujący pojazdem musi zdawać sobie sprawę z tego, że od jego zachowań zależy życie i zdrowie jego samego, ale i innych użytkowników drogi. Zmieniające się bardzo często sytuacje na jezdni w ruchu drogowym, wymagają od kierowcy pełnej sprawności psychicznej oraz fizycznej, gwarantujących szybkie i adekwatne reakcje za kierownicą pojazdu. Problem pojawia się w przypadku wpływu na kierowcę różnych środków zewnętrznych, ich jak alkohol, narkotyki, substancje psychoaktywne oraz leki. Szczególną grupą leków są leki psychotropowe, które zdecydowanie wpływają na funkcje psychiczne, powodując objawy ważne dla kierowcy, zmniejszające bezpieczeństwo na drodze. Obniżają koncentrację i refleks, powodują senność, znużenie, zaburzenia widzenia i słuchu, dają uczucie niepokoju, zawroty głowy, zmiany nastroju. Dane z ostatnich lat wykazały,że 20% kierowców nie uwzględnia ostrzeżeń na ulotkach i prowadzi pojazd po zażyciu leków psychotropowych [4]. Według przedstawionych wyników badań własnych, liczby te są średnio dużo wyższe (50%), ale wyraźnie zależy to od wieku kierowcy, i najbardziej niesubordynowani są kierowcy młodzi, a najstarsi badani kierowcy (grupa wiekowa 65-70 lat)- wykazywali największą ostrożność i tylko 14% respondentów nie stosowało się do zaleceń z informacji o leku. W powszechnej świadomości społecznej wyraźnie dominuje wiedza o szkodliwym 8131
wpływie alkoholu i narkotyków na BRD, natomiast zdecydowanie wymaga nagłośnienia, nawet medialnego, problem prowadzenia pojazdów pod wpływem leków psychotropowych. W Polsce aktualne akty prawne nie precyzują w jasny sposób szczególnej sytuacji, jaką jest wpływ leków psychotropowych na kierowcę. W kodeksach używa się określeń : po użyciu środka działającego podobnie do alkoholu i stanu pod wpływem środka odurzającego [5,6]. Bardziej precyzyjnie określa ten problem Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11.06.2003 r. w sprawie wykazu środków działających podobnie do alkoholu oraz warunków i sposobu przeprowadzania badań na ich obecność w organizmie (wraz z późniejszą nowelizacją z dnia 11.03.2004 r.) [7]. Dokument wymienia grupy substancji, które mają podobne do alkoholu działanie i jednocześnie które mogą być oznaczane również ilościowo. Do tych substancji należą: opiaty, amfetamina i jej analogi, kokaina, tetrahydrokannabinole, benzodiazepiny. Najnowszą ustawą, podejmującą temat substancji psychoaktywnych, jest Ustawa z dnia 29.07.2005 o przeciwdziałaniu narkomanii [8]. Dokonano w tym akcie podziału na substancje odurzające i substancje psychotropowe, przez co podkreślono ważność odrębnej kategorii, jaką są np. leki psychotropowe. Wymieniono w załączniku do ustawy te środki farmakologiczne - należą do nich preparaty używane przez badaną w niniejszej pracy grupę kierowców. Ważnym momentem prewencyjnym w odniesieniu do bezpieczeństwa na drodze po użyciu przez kierowcę leków psychotropowych, jest kont lekarza z pacjentem i procedura przepisywania recepty. Właśnie wtedy należy przestrzec pacjenta-kierowcę przed niebezpieczeństwem negatywnego wpływu leku na jego możliwości psychofizyczne do prowadzenia pojazdu. Z przeprowadzonej analizy wynika, że lekarze często nie dopełniali tego obowiązku. Częściej informowali młodych kierowców, a rzadko kierowców w wieku 65-70 lat. Być może sprawia to stereotyp myślenia o ludziach starszych, jako nieaktywnych życiowo. Tymczasem wydłuża się średnia długość życia, zmienia się sposób funkcjonowania współczesnego pokolenia seniorów i stąd na naszych drogach spotyka się wielu kierowców w wieku emerytalnym. Są oni często leczeni psychotropowo, ale zapomina się o ich aktywności w ruchu drogowym jako kierowcy. Niepokojącym faktem jest, że duża grupa kierowców świadomie nie przestrzegała zasad bezpieczeństwa, wynikających z zażywania leków psychotropowych (mając informację od lekarza lub czytając ulotkę leku). Można by określić to niefrasobliwością, gdyby nie chodziło o poważną sprawę, jaką jest bezpieczeństwo w ruchu drogowym. Wobec ich zagrożeń i lekceważenia zaleceń, jedynym sposobem opanowania tego zjawiska wydaje się wprowadzenie podobnych procedur prawnej odpowiedzialności za wypadek lub kolizję, jak w przypadku nadużycia alkoholu. Wyniki prezentowanych badań wykazują, że stosowanie leków psychotropowych przez kierowców jest poważnym problemem interdyscyplinarnym i wymaga on działań w wielu obszarach prawa, medycyny i logistyki transportu. WNIOSKI 1. Brak informacji dla pacjenta o zagrożeniu BRD po lekach psychotropowych jest istotnym czynnikiem zwiększającym zagrożenie wypadkiem na drodze. Większej uwagi wymaga ten problem w trakcie kształcenia zawodowego lekarzy. 2. Wielu kierowców, zwłaszcza młodych i w średnim wieku, lekceważy zagrożenia farmakologiczne, wynikające z przyjmowania preparatów psychotropowych. Prowadzenie pojazdu pod wpływem tych leków wymaga uregulowań prawnych, zwiększających odpowiedzialność kierowcy w tym zakresie. 3. Należy w większym stopniu prowadzić akcję uświadamiania społeczeństwa o zagrożeniach BRD po lekach psychotropowych oraz wprowadzić wyraźne i czytelne oznakowania na opakowaniach leków, będące ostrzeżeniem dla kierowców. Streszczenie Leki psychotropowe wywierają wpływ na kierowcę oraz na bezpieczeństwo ruchu drogowego. Ta grupa leków zmniejsza koncentrację, wywołuje senność, wydłuża czas reakcji. Artykuł przedstawia badania autorów, którzy za pomocą ankiety analizowali zachowania kierowców w trzech grupach wiekowych (25-30 lat, 45-50 8132
lat oraz 65-70 lat), przyjmujących leki psychotropowe. Pytania ankietowe dotyczyły: informacji od lekarza o wpływie negatywnych objawów po lekach psychotropowych na bezpieczeństwo ruchu drogowego, czytania przez pacjentów-kierowców ulotki z informacją o leku oraz przestrzegania, jako kierowca, zaleceń ostrożności po przyjęciu tych leków. Badania wykazały, że wielu kierowców, szczególnie młodych i w średnim wieku, lekceważy farmakologiczne niebezpieczeństwo po lekach psychotropowych i uczestniczy czynnie w ruchu drogowym. Istotnym elementem tej sytuacji jest często brak informacji od lekarza na temat negatywnych objawów tych leków oraz ich wpływu na bezpieczeństwo ruchu drogowego. The influence of ing psychotropical medicine by drivers on the road traffic safety Abstract The psychotropic medicine exert an influence on the driver and road traffic safety. This group of drugs decreases a concentration, gives sleepiness, prolongs a time of reaction. This paper shows, that authors examined the problem by analysis of questionnaires for drivers in the three groups of age (25-30 years, 45-50 years and 65-70 years), which were en psychotropic medicine. The questions were following: information from doctor about influence of negative symptoms for traffic safety after psychotropic medicine, reading of drug s leaflet by patients-drivers and their conforming to warnings about danger symptoms after psychotropic medicine. It showed, that many drivers, especially young and middle-age, disregard the pharmacological dangerous after psychotropic medicine and e part in the road traffic. The important element of this situation there is often the absence of medical information from doctor about drug s accessory symptoms and their negative influence on the road traffic safety. BIBLIOGRAFIA 1. Kostowski W., Herman Z.S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakologii. T.II, Wyd.III. PZWL, Warszawa 2003. 2. Pharmindex. Kompendium leków. CMP Medica, Warszawa 2009. 3. Urzędowy wykaz środków farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce. Środki farmaceutyczne wpisane do rejestru środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Stan na dzień 31 grudnia 1999 r. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, 1999. 4. Moto.pl/Porady/1,115890, 8967464, Bezpieczeństwo ruchu drogowego_za kółkiem po lekach.html-19.01.2011]. 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. 1997 nr 88 poz.553. 6. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami. Dz.U.2011 nr 30 poz.151. 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 czerwca 2003 r. w sprawie wykazu środków działających podobnie do alkoholu oraz warunków i sposobu przeprowadzania badań na ich obecność w organizmie. Dz.U. 2004 nr 52 poz. 524. 8. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Dz.U. 2005 nr 179 poz. 1485. 9. Humeniuk E.: Wpływ czynników osobowych na bezpieczeństwo ruchu drogowego. VII Lubelska Konferencja BRD. Bezpieczeństwo ruchu drogowego na polskich drogach. Zagrożenia-skutkidziałania. Wyd. Tylda, 2008, 25-35. 10. Krystek R. (red.): Zintegrowany system bezpieczeństwa transportu. Tom I. Diagnoza bezpieczeństwa transportu w Polsce. Wyd. Komunikacji i Łączności. Wyd.1. Warszawa 2009. 8133