Elżbieta Ryżek Rehabilitacja zawodowa i jej znaczenie w integracji osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych określa rehabilitację osób niepełnosprawnych jako zespół działań organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia przy aktywnym uczestnictwie tych osób możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej. Realizowane jest to w ramach kompleksowej rehabilitacji, na którą składa się rehabilitacja lecznicza, zawodowa i społeczna. Rehabilitacja lecznicza osób niepełnosprawnych odbywa się na podstawie odrębnych przepisów i realizowana jest przez służbę zdrowia. Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Do realizacji tych celów niezbędne jest: dokonanie oceny zdolności do pracy poprzez przeprowadzenie badań lekarskich i psychologicznych, umożliwiających określenie sprawności fizycznej, psychicznej i umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę możliwości zwiększenia tej sprawności oraz ustalenia kwalifikacji, doświadczeń zawodowych, uzdolnień i zainteresowań; prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę zdolności do pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia; przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia; dobór odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie; określenie środków technicznych umożliwiających wykonywanie pracy. Rehabilitacja społeczna ma na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym i realizowana jest przez: wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej; wyrabianie umiejętności samodzielnego pełnienia funkcji społecznych;
8 Elżbieta Ryżek likwidację barier: architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych w komunikowaniu się i dostępie do informacji; kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi. Zasady rehabilitacji zawodowej W organizowaniu dla osób niepełnosprawnych różnych form pracy zawodowej należy kierować się zasadami rehabilitacji zawodowej: 1. Wykonywanie pracy zawodowej przez osobę niepełnosprawną uwarunkowane jest możliwością wykonywania różnych czynności, stopniem indywidualnej sprawności, specjalnych zdolności i umiejętności, cech osobowości. Należy pamiętać, że żadna praca nie wymaga od człowieka, który ma ją wykonywać pełnej sprawności. Istnieją prace o różnej skali wymagań. Jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej lub manualnej, inne intelektualnej lub specjalnej zdolności i umiejętności, a nawet określonych cech osobowości. Osoby niepełnosprawne na skutek uszkodzenia organizmu nie tracą wszystkich możliwości, zachowując umiejętności wykonywania. Wyjątki stanowią osoby niepełnosprawne całkowicie niezdolne do pracy i na skutek poważnego uszkodzenia i znacznego obniżenia sprawności organizmu. 2. Osoby niepełnosprawne mają możliwość uruchomienia pewnych mechanizmów kompensacyjnych. Kompensacja polega na zastąpieniu uszkodzonych lub zaburzonych sprawności organizmu przez inne czynności. U podstaw kompensacji leży fakt, że organizm ludzki charakteryzuje się pewną dynamiką i zdolnością adaptacji do zaistniałych zmian. Dysponuje on także rezerwami, które mogą być uruchomione i wykorzystywane w razie potrzeby. 3. Istnieją możliwości adaptacji stanowiska i miejsca pracy stosownie do potrzeb pracownika niepełnosprawnego. Adaptacja stanowiska i miejsca pracy obejmuje: fizyczną adaptację stanowiska i miejsca pracy, dokonanie zmian lub modyfikacji polegających na zastosowaniu dodatkowych elementów, dodatkowego oprzyrządowania, zlikwidowania barier architektonicznych; wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w odpowiedni, dostosowany do rodzaju niepełnosprawności sprzęt rehabilitacyjny, umożliwiający wykonywanie czynności i zadań zawodowych. Niepełnosprawność prowadzi do ograniczeń w pełnieniu określonych funkcji społecznych, do których należy niezależność ekonomiczna i integracja społeczna. Rehabilitacja zawodowa według Międzynarodowej Organizacji Pracy jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie niepełnosprawnej takich usług, jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie w celu umożliwienia uzyskania, utrzymania i awansu w odpowiedniej pracy, a przez to integracji lub reintegracji w życie społeczne. Rehabilitacja zawodowa przebiega wieloetapowo, rozpoczyna się oceną zdolności do pracy i poradą doradcy zawodowego, a następnie polega na przygotowaniu do pracy, utrzymaniu tej osoby w miejscu pracy i uzyskania przez nią ewentualnego awansu zawodowego. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych Pierwszym etapem rehabilitacji zawodowej jest poradnictwo zawodowe proces polegający na udzieleniu pomocy osobom z ograniczoną zdolnością do pracy w podjęciu decyzji zawodowej, czyli wyborze odpowiedniej kariery zawodowej. Proces ten powinien się rozpocząć w gimnazjum, gdzie uczniowie otrzymują informacje o szkołach ponadpodstawowych, placówkach edukacji specjalnej i kształceniu integracyjnym. Profesjonalnych porad w tym zakresie udzielają poradnie psychologiczno-pedagogiczne, centra informacji zawodowej, doradcy zawodowi urzędów pracy i stowarzyszeń niepełnosprawnych. Poradnictwa zawodowego wymagają osoby w różnym wieku:
Rehabilitacja zawodowa i jej znaczenie w integracji osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy 9 młodzież niepełnosprawna, która staje przed wyborem odpowiedniej szkoły zawodowej, uczelni lub innej formy przygotowania do pracy zawodowej i nie wie, jaki zawód jest dla niej najbardziej odpowiedni, dorosłe osoby niepełnosprawne wymagające rehabilitacji zawodowej, które nie mają przygotowania do pracy i dotychczas nie były aktywne zawodowo lub w czasie zatrudnienia stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu. Udzielenie przez doradcę prawidłowej porady zawodowej poprzedza poznanie możliwości zawodowych osoby niepełnosprawnej oraz poznanie wymagań różnych zawodów i stanowisk pracy dostępnych na rynku pracy. W wyniku poradnictwa zawodowego i określenia oceny zdolności do pracy należy ustalić przeciwwskazania do wykonywania pracy zawodowej, tj. określić, jakich rodzajów pracy osoba niepełnosprawna z uwagi na naruszoną sprawność organizmu nie powinna wykonywać oraz w jakich warunkach środowiska nie może świadczyć pracy. Określa się to jako diagnozę negatywną. W przypadku ustalania warunków, w jakich osoba niepełnosprawna zachowała zdolność do świadczenia pracy przy uwzględnieniu jej możliwości psychofizycznych i zachowanych funkcjach organizmu, które mogą być użyteczne w procesie pracy określa się to jako diagnozę pozytywną. Szkolenie zawodowe Przygotowanie do pracy jest drugim etapem rehabilitacji zawodowej, opartym na kompleksowej ocenie zdolności do pracy i ustalonej diagnozie zawodowej. Przygotowanie do pracy może obejmować różny zakres wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych, które decydują o poziomie kwalifikacji zawodowych. Szkolenie zawodowe obejmuje przygotowanie zawodowe do wykonywania konkretnych, nieskomplikowanych zadań zawodowych na określonym stanowisku pracy. Przeprowadza się je zwykle w ramach form pozaszkolnych, w ramach szkolenia przywarsztatowego, szkolenia wewnątrzwarsztatowego lub kursach zawodowych. Kształcenie zawodowe obejmuje pełny i wszechstronny program nauczania, dający kwalifikacje w określonym zawodzie lub specjalności zawodowej realizowane jest w formach szkolnych, placówkach kształcenia integracyjnego i specjalnego. Przekwalifikowanie stworzenie możliwości przejścia do innej działalności zawodowej, nabycie nowych umiejętności, wiedzy i sprawności. Programy celowe PFRON umożliwiają podwyższenie kwalifikacji i wejście w życie zawodowe osobom niepełnosprawnym (Junior, Edukacja, Student). Pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych Pośrednictwo pracy lub zatrudnianie osób niepełnosprawnych to działanie polegające na udzielaniu pomocy osobie poszukującej pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, a zakładom pracy znalezienie odpowiednich pracowników. Z uwagi na szczególne problemy zawodowe tych osób pośrednictwem pracy zajmują się specjalne służby. Sprawności fizyczne i psychiczne osób niepełnosprawnych są ograniczone, co stwarza trudności w znalezieniu dla nich odpowiednich stanowisk pracy oraz pracodawców, którzy chcieliby ich zatrudnić.
10 Elżbieta Ryżek Pośrednictwo osób niepełnosprawnych opiera się na trzech przesłankach: poznaniu osoby niepełnosprawnej, poznaniu stanowiska pracy, doborze stanowiska pracy do specyficznych potrzeb osoby niepełnosprawnej. Otwarty rynek pracy dla osób niepełnosprawnych Obecnie występuje tendencja do zatrudniania osób niepełnosprawnych razem z pełnosprawnymi w zwykłych warunkach pracy. Uznaje się, że niepełnosprawni poszukujący zatrudnienia powinni uczestniczyć w normalnych, otwartych formach zatrudnienia zgodnie z rozsądnymi oczekiwaniami i celami osobistymi. Jest to konsekwentne dążenie do realizacji zasady integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Sukces tych działań zależy jednak w dużym stopniu od rynku pracy. Przy wysokim bezrobociu i rozwoju małych firm, które niechętnie zatrudniają niepełnosprawnych z powodu wciąż jeszcze występującego w społeczeństwie przekonania, że są oni z reguły niezdolni do pracy, a jeśli już pracują, to ich praca ma niższą wartość. Niepełnosprawny ma duże trudności ze znalezieniem pracy. Z reguły otwarty rynek pracy umożliwia uzyskiwanie wyższych zarobków niż praca chroniona, pozwala na pracę w bardziej zróżnicowanej grupie zawodów i daje większe szanse awansu. Wymaga jednak konkurencji osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi. Potencjalny pracownik musi być atrakcyjny dla pracodawcy, oferować jak największe umiejętności, kwalifikacje i wydajność, a tym wymaganiom niepełnosprawny nie zawsze może sprostać. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych uzależnione jest od stopnia niepełnosprawności, chęci i motywacji, wykształcenia i możliwości uzyskania zatrudnienia stosownie do wskazań i przeciwwskazań zdrowotnych. W zależności od stopnia uszkodzenia organizmu i przygotowania do pracy osoby niepełnosprawne mogą być zatrudniane w zwykłych zakładach pracy, czyli na otwartym rynku pracy: na warunkach konkurencyjnych to znaczy, że osoba niepełnosprawna jest przyjmowana i pracuje na takich samych zasadach i warunkach, jak osoby pełnosprawne, z takim samym zakresem obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień; na stanowiskach pracy specjalnie dobranych i przystosowanych do psychofizycznych potrzeb i możliwości pracownika niepełnosprawnego, wyposażonych w odpowiedni sprzęt rehabilitacyjny, narzędzia, urządzenia, elementy stanowiska, w zależności od rodzaju i zakresu niepełnosprawności, z prawem do korzystania ze specjalnych uprawnień przysługujących pracownikom niepełnosprawnym; w formie zatrudnienia wspomaganego, które polega na zatrudnianiu osób ciężko poszkodowanych na dobranym i przystosowanym stanowisku pracy, z pomocą tzw. zawodowego asystenta lub instruktora wspomagającego, który pomaga osobie niepełnosprawnej przystosować się do fizycznego i społecznego środowiska i opanować niezbędne umiejętności. Osoby niepełnosprawne zaliczone do znacznego i umiarkowanego stopnia niepełnosprawności mają określoną w definicji zdolność do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej. Aby umożliwić osobom pełną integrację z osobami realizującymi aktywność zawodową na otwartym rynku pracy, dopuszcza się możliwość podjęcia przez te osoby zatrudnienia u pracodawcy nie zapewniającego warunków pracy chronionej zgodnie z art. 4, ust. 5 ustawy o rehabilitacji. Na pracodawcę nałożony został obowiązek uzyskania pozytywnej opinii Państwowej Inspekcji Pracy o przystosowaniu stanowiska zatrudnionej osoby do potrzeb wynikających z jej niepełnosprawności. Obowiązek uzyskania pozytywnej opinii PIP ma zastosowanie w stosunku do osób podejmujących zatrudnienie, jak również pozostających w zatrudnieniu, które uzyskały orzeczenie o zaliczeniu do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, wydane od 1 lutego 2003 roku. W stosunku do osób zaliczonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności istotne obniżenie zdolności do wykonywania pracy dokonywane jest w drodze oceny wydajności pracy na danym stanowisku, osiąganej przez osobę z naruszoną sprawnością organizmu w porównaniu do wydajności pracy wykonywanej przez osoby
Rehabilitacja zawodowa i jej znaczenie w integracji osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy 11 o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością fizyczną i psychiczną. Osoby niepełnosprawne, które ze względu na naruszenie sprawności organizmu nie mogą podjąć zatrudnienia na otwartym rynku pracy mogą znaleźć pracę w zakładach pracy chronionej oraz aktywności zawodowej. Niepełnosprawni mogą być także zatrudniani w systemie pracy nakładczej. Jest to praca bez specjalnych rygorów co do czasu i miejsca jej wykonywania i zwykle jest wykonywana poza zakładem pracy, na ogół we własnym mieszkaniu, często z pomocą rodziny. Podobny charakter, jednak z wykorzystaniem technik informatycznych, ma również szeroko propagowana obecnie telepraca. Rozważając możliwości wykonywania pracy zawodowej przez osobę niepełnosprawną na konkretnym stanowisku, należy przede wszystkim uwzględnić przeciwwskazania zdrowotne, wskazane przez lekarza specjalistę medycyny pracy. Należy jednak nadmienić, że istnieją bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy: 1. Ze strony osób niepełnosprawnych: ograniczone kwalifikacje zawodowe i wykształcenie ogólne, brak wiary we własne możliwości zawodowe, trudności w adaptowaniu się do nowego środowiska oraz nowych sytuacji zawodowych, wygląd zewnętrzny (widoczne kalectwo, protezy, oszpecenia), środowisko społeczne często odradzające osobie niepełnosprawnej podjęcie zatrudnienia, renty i inne świadczenia pieniężne, stanowiące antybodźce do przystosowywania się do warunków otwartego rynku pracy. 2. Ze strony pracodawców i środowiska pracy: obawy pracodawców, że zatrudnienie osób niepełnosprawnych przysporzy wiele problemów, niechęć do przystosowywania stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych mimo zachęt ekonomicznych, ochrona prawna, ulgi i uprawnienia osób niepełnosprawnych (skrócony czas pracy, dodatkowy urlop, specjalne normy pracy), brak tolerancji współpracowników wobec zatrudniania osób niepełnosprawnych. Bezczynność zawodowa wpływa negatywnie na stan zdrowia osób niepełnosprawnych, sprzyjając powstawaniu nowych schorzeń i nasilaniu się istniejącej niepełnosprawności. Mając to na uwadze, należy uznać rehabilitację osoby niepełnosprawnej za proces ciągły, mający na celu poprawę i regenerację jej możliwości zgodnie z założeniem, że nie ma trwałych barier i stałych zdolności. Reasumując, rehabilitacja osób niepełnosprawnych jest złożonym, wieloetapowym i wielowymiarowym procesem zmierzającym do maksymalnego usprawniania osób dotkniętych niepełnosprawnością. Usprawnienie to odbywa się na drodze wielu profesjonalnych działań o charakterze leczniczym, psychologicznym, pedagogicznym, społecznym i zawodowym przy istotnym współudziale samych osób niepełnosprawnych. Ostatecznym celem rehabilitacji jest osiągnięcie najwyższego możliwego poziomu samodzielności i niezależności osoby niepełnosprawnej, przejście z pozycji biorcy na pozycję dawcy, osoby produktywnej i tworzącej społeczne wartości, a więc pełna integracja ze społeczeństwem, znajdująca wyraz w pełnym uczestnictwie w życiu społecznym.