PROGRAM ROZWOJU PRZEDSIEBIORCZOŚCI GMINY LUBOWIDZ NA LATA 2015-2020

PROGRAM ROZWOJU PRZEDSIEBIORCZOŚCI GMINY LUBOWIDZ NA LATA 2015-2020 Lubowidz, 2015

Spis treści 1. Wstęp...3 2. Diagnoza przedsiębiorczości w Gminie Lubowidz...5 2.1. Charakterystyka podmiotów gospodarczych...5 2.2. Absorpcja środków unijnych... 10 2.3. Rynek pracy... 10 2.4. Instytucje otoczenia biznesu... 11 2.5. Zagospodarowanie przestrzenne... 13 2.6. Turystyka... 14 3. Cele Programu... 15 4. Monitoring Programu... 38 5. Ewaluacja Programu... 43 2

1. Wstęp Przedsiębiorczość jest aktywnością społeczną, która zapewnia lokalnemu środowisku rozwój w wymiarze zarówno społecznym jak i finansowym a z badań wynika, że obszary, na których działają aktywni gospodarczo mieszkańcy, charakteryzują się niższym bezrobociem, wyższymi dochodami budżetowym i skutecznie przyciągają inwestorów zewnętrznych. Podstawowym założeniem Programu Rozwoju Przedsiębiorczości Gminy Lubowidz na lata 2015-2020 jest pomoc mieszkańcom Gminy w kształtowaniu postaw przedsiębiorczych i dostarczenie informacji wspierających decyzje z zakresu rozwoju przedsiębiorczości. Z uwagi na charakterystykę Gminy Lubowidz, która jest gminą wiejską Program Rozwoju Przedsiębiorczości jest koncepcją systemowego wsparcia przedsiębiorczości wiejskiej, a podstawowym warunkiem jej rozwoju jest wzrost różnorodności pozarolniczych funkcji gospodarczych, tj. usług, turystyki, mieszkalnictwa, leśnictwa, rzemiosła, produkcji i drobnej wytwórczości i innych. Program Rozwoju Przedsiębiorczości jest ponadto opracowaniem wspierającym rozwój przedsiębiorczości rozumianej nie tylko jako zdolność do założenia i prowadzenia własnej firmy, lecz także jako zespół cech osobowych, takich jak: aktywność, wytrwałość, zapał do pracy, inicjatywa, kreatywność, zdolność do koncentracji, pewność siebie i wiara we własne siły, samodyscyplina, uczciwość, skłonność do wyważonego ryzyka oraz brania odpowiedzialności za siebie i innych oraz posiadana intuicja i umiejętności. Program w swoich założeniach jest także spójny z dokumentami strategicznymi wyższego szczebla, w tym, m.in. ze Strategią Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2030 oraz strategią Unii Europejskiej Europa 2020. W obydwu tych dokumentach promowana jest filozofia zakładająca konieczność koncentracji na obszarach tematycznych powiązanych z daną gospodarką. W wymiarze lokalnym oznacza to wykorzystywanie w większym stopniu lokalnej specyfiki przyrodniczej i społeczno-gospodarczej, co będzie sprzyjało większej efektywności i różnorodności przedsiębiorstw działających na tych obszarach. 3

Program Rozwoju Przedsiębiorczości Gminy Lubowidz 2015-2020 jest dokumentem sektorowym o charakterze wykonawczym, formułującym szczegółowe i konkretne zadania realizacyjne będące rozwinięciem i dopełnieniem działań wytyczonych w Strategia Rozwoju Gminy. Strategia Rozwoju Gminy Lubowidz na lata 2016-2025 identyfikuje trzy cele strategiczne, wokół których będą koncentrować się działania i zadania realizacyjne w perspektywie czasowej do roku 2020. Cel strategiczny 1. Trwały rozwój gospodarczy oparty na endogenicznym potencjale gminy zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju Cel strategiczny 2. Wzrost poziomu życia mieszkańców w oparciu o współdziałanie i oddolną aktywność Cel strategiczny 3. Ład przestrzenny łączący poszanowanie dla środowiska i wyzwania cywilizacyjne Celem strategicznym zawierającym najwięcej odniesień do wzrostu przedsiębiorczości jest Cel strategiczny 1. Trwały rozwój gospodarczy oparty na endogenicznym potencjale gminy zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju. Realizacja Programu Rozwoju Przedsiębiorczości i osiągnięcie zakładanych rezultatów będzie wprost przyczyniała się do osiągnięcia tego celu. 4

2. Diagnoza przedsiębiorczości w Gminie Lubowidz W części diagnostycznej Programu scharakteryzowano gospodarkę Gminy a także wyniki badań sondażowych przeprowadzonych wśród 285 mieszkańców gminy, w których mieszkańcy wskazywali m.in. czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w gminie. Diagnoza zawiera charakterystykę czynników wpływających na rozwój przedsiębiorczości w gminie, takich jak: potencjał gospodarczy, turystyczny i kulturowy gminy, lokalny rynek pracy oraz instytucje otoczenia biznesu. 2.1. Charakterystyka podmiotów gospodarczych W Gminie Lubowidz, pomimo trendu wzrostowego w skali kraju (wzrost ze 157,5 w 2010 r. do 170 w 2014 r.) i województwa mazowieckiego (wzrost ze 203,5 w 2010 r. do 224,6 w 2014 r.) od kilku lat mamy do czynienia z powolnym spadkiem liczby podmiotów gospodarczych. W 2014 roku na 1000 mieszkańców gminy Lubowidz w wieku produkcyjnym przypadały 102,2 przedsiębiorstwa, zaś w 2010 roku było to 106,5 przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę najbliższe otoczenie, ze spadkiem podmiotów gospodarczych borykają się również sąsiednie gminy. Najlepszymi wskaźnikami w tym zakresie w powiecie żuromińskim może pochwalić się gmina Żuromin, w której liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2014 roku wyniosła 136,1 przedsiębiorstw, co jednak było wartością niższą niż to miało miejsce w roku 2010 (137,3 przedsiębiorstwa). Liczbę podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014 przedstawiono na wykresie 1. 5

Wykres 1. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w latach 2010-2014 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 106,1 101,4 104,2 105,4 107,1 powiat żuromiński 106,5 97,8 97,9 99,0 102,2 111,3 109,6 113,0 115,1 111,5 137,3 131,2 134,4 135,1 136,1 63,2 63,7 65,3 67,7 71,3 39,0 36,0 44,0 44,0 46,0 69,7 64,7 60,5 62,0 67,4 Lubowidz Bieżuń Żuromin Kuczbork-Osada Lutocin Siemiątkowo 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Główny Urzędu Statystyczny Bank Danych Lokalnych, 2015r. Liczbę podmiotów gospodarki narodowej w latach 2010-2014 przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Podmioty gospodarki narodowej (rejestr REGON) w gminie Lubowidz w latach 2010-2014. Rodzaj podmiotu gospodarczego/rok 2010 2011 2012 2013 2014 Podmioty gospodarki narodowej ogółem 461 421 423 426 438 Sektor publiczny - ogółem 13 16 18 18 20 państwowe i samorządowe jednostki prawa budżetowego 11 14 16 16 18 Sektor prywatny - ogółem 448 405 405 408 418 osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 419 376 374 373 381 spółki handlowe 6 6 6 8 8 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego 1 1 1 1 1 Spółdzielnie 6 5 5 5 6 stowarzyszenia i organizacje społeczne 9 9 11 11 11 Źródło: Główny Urząd Statystyczny - Bank Danych Lokalnych, 2015 r. 6

W strukturze gospodarczej Gminy nie ma jednej dominującej branży. Można wskazać kilka gałęzi gospodarki, w których Gmina posiada potencjał rozwojowy. W 2014 roku w Gminie Lubowidz działało 438 podmiotów gospodarki narodowej. Najwięcej firm działało w sekcjach G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych: 130 przedsiębiorstw; F Budownictwo: 93 przedsiębiorstwa działające w kategorii; C - przetwórstwo przemysłowe przedsiębiorstw: 50 przedsiębiorstw. Szczegółową strukturę branżową podmiotów w Gminie Lubowidz przedstawiono na wykresie 2. Wykres nr 2. Struktura branżowa przedsiębiorstw w Gminie Lubowidz 1 3 9 2 7 11 5 20 9 10 19 8 15 42 1 50 2 2 Sekcja A Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja F 93 Sekcja G Sekcja H 130 Sekcja I Sekcja J Źródło: Główny Urząd Statystyczny - Bank Danych Lokalnych, 2015 r. 1 Schemat klasyfikacji wg. GUS: A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E Dostawa wody; Gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; Naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność z zakresu usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; Obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; Gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby (stan na 31.12.2014 r.). 7

Biorąc pod uwagę wielkość podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców w wieku produkcyjnym w Gminie zdecydowanie dominują podmioty zatrudniające do 9 osób. W 2014 roku było to 989,7 podmiotów, co stanowiło niemal 97% wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Gminie, co koresponduje z trendem ogólnokrajowym. Od 2011 roku zauważalny jest stały wzrost liczby podmiotów gospodarczych wszelkiej klasy wielkości. Na wykresie 3. przedstawione zostały dane dotyczące podmiotów gospodarczych wg klas wielkości w gminie Lubowidz na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2014. Wykres 3: Podmioty wg klas wielkości w gminie Lubowidz na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym w latach 2010-2014 1500,0 1300,0 1100,0 900,0 1064,7 978,2 978,9 989,8 1022,4 1041,6 950,3 951,2 957,2 989,7 700,0 500,0 300,0 100,0 23,1 27,9 27,8 30,2 30,3 0,0 0,0 0,0 2,3 2,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0-100,0 ogółem 0-9 10-49 50-249 250 i więcej 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: Główny Urząd Statystyczny - Bank Danych Lokalnych, 2015 r. Wskaźnik osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na 10 tys. ludności w 2013 r. wynosił w Gminie 525 osób i był niższy od wskaźnika dla powiatu, który wynosił 544 osoby. Zgodnie z danymi GUS jednym z największych wyzwań dla Gminy w sferze gospodarczej, będzie przyciąganie inwestycji zagranicznych. Od 1998 roku na terenie Gminy Lubowidz funkcjonuje tylko jedno przedsiębiorstwo z kapitałem zagranicznym, natomiast w całym powiecie żuromińskim znajduje się sześć podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego. 8

Z badań sondażowych przeprowadzonych wśród mieszkańców Gminy wynika, że dla największej części ankietowanych najistotniejsze prowadzeniu firmy są bariery finansowe (brak kapitału): 8,7 % wskazań zdecydowanie tak i 10,1% raczej tak. Drugą grupą barier na którą wskazało najwięcej osób są bariery rynkowe: 5,2 % wskazań zdecydowanie tak i 8,7 % raczej tak. Szczegółowe odpowiedzi zaprezentowano na wykresie 4. Wykres 4. Bariery w prowadzenia firmy w Gminie 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Finansowe (brak kapitału) Rynkowe (popyt, podaż, brak sieci powiązań kooperacyjnych i współpracy) Związane z dostępnością do informacji, doradztwa, edukacji, wykwalifikowana kadry Związane z rynkiem pracy i jego regulacją Administracyjne i prawne Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzieć Raczej nie Zdecydowanie nie Źródło: Badanie ankietowe przeprowadzone wśród mieszkańców Gminy, 2015 r. W kwestia atutów Gminy we wspieraniu lokalnej przedsiębiorczości, zdecydowanie dominującą odpowiedzią wybierana przez respondentów była odpowiedź trudno powiedzieć. Prawdopodobnie wynikało to z dotychczasowego braku realizacji programu Rozwoju Przedsiębiorczości w Gminie. Szczegółowe odpowiedzi dotyczące atutów Gminy we wspieraniu przedsiębiorczości przedstawiano na wykresie 5. Wykres 5. Ocena atutów Gminy we wspieraniu lokalnej przedsiębiorczości 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Infrastruktura Wykwalifikowane kadry Wsparcie ze strony lokalnych władz samorządowych Dostęp do usług finansowych Inne Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzieć Raczej nie Zdecydowanie nie 9

Źródło: Badanie ankietowe przeprowadzone wśród mieszkańców Gminy, 2015 r. 2.2. Absorpcja środków unijnych Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku otworzyło polskim przedsiębiorcom drogę do pozyskiwania funduszy unijnych, stanowiących alternatywną wobec kredytów bankowych, formę wsparcia finansowego przedsiębiorstw. Obecna perspektywa wydatkowania środków unijnych 2014-2020 będzie w znacznym stopniu skierowana do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, które będą mogły liczyć na wsparcie ze środków unijnych. Będzie to duża szansa dla tych przedsiębiorców, którzy zainwestują w badania, innowacje, nowe technologie i podnoszenie konkurencyjności swoich firm. W ostatnich latach znikoma liczba przedsiębiorców aplikowała o środki finansowe z funduszy strukturalnych UE. Natomiast wartość dofinansowanych z funduszy UE inwestycji realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w ramach wszystkich programów polityki spójności, PROW i PO Ryby 2007-2013 w przeliczeniu na 1 mieszkańca gminy Lubowidz w 2013 roku wyniosła 2 747,43 zł, co jest najniższą wartością spośród wszystkich gmin powiatu żuromińskiego. Wartość dofinansowanych z funduszy UE inwestycji w przeliczeniu na 1 mieszkańca przedstawia wykres 6. Wykres nr 6. Wartość dofinansowanych z funduszy UE inwestycji w przeliczeniu na 1 mieszkańca 7 000,00 zł 6 000,00 zł 5 000,00 zł 4 000,00 zł 3 000,00 zł 2 000,00 zł 1 000,00 zł 0,00 zł Powiat żuromiński Lubowidz Bieżuń Żuromin Kuczbork-Osada Lutocin Siemiątkowo 2011 2012 2013 Źródło: Główny Urząd Statystyczny - Bank Danych Lokalnych, 2015 r. 2.3. Rynek pracy 10

W Gminie Lubowidz od kilkunastu lat utrzymuje się wysokie bezrobocie, a to powoduje obniżanie się warunków życia mieszkańców Gminy i przyczynia się do rozwoju negatywnych zjawisk społecznych takich jak wykluczenie społeczne, patologie społeczne i konflikty z prawem. Niekorzystna sytuacja na rynku jest przede wszystkim skutkiem przemian gospodarczych, jakie zaszły w kraju po 1990 r. i spowodowały upadek większości zakładów pracy. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym bezrobocie są zmiany strukturalne w rolnictwie powodujące zmniejszenie liczby osób zatrudnionych w rolnictwie. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 1000 ludności w wieku produkcyjnym w Gminie Lubowidz w 2013 r. wynosiła 199,1 osób i była wyższa o 29,8 w stosunku do roku 2010 i była najwyższa w powiecie żuromińskim (GUS BDL). Stopa bezrobocia w powiecie żuromińskim w 2014 r. wynosiła 23,8% i należała do najwyższych w subregionie ciechanowsko-płockim. Udział osób bezrobotnych pozostających bez pracy ze względu na niskie lub zawodowo nietrafione wykształcenie oraz posiadany staż pracy lub jego brak (absolwenci) wynosi ok. 70% ogółu zarejestrowanych. W Gminie Lubowidz utrzymuje się także wysoki poziom bezrobocia długotrwałego, które dotyczy około 65% ogółu bezrobotnych. Za optymistyczną można uznać zmianę wskaźnika liczby zarejestrowanych bezrobotnych w Gminie Lubowidz na koniec 2014 r. gdyż wyniosła ona 724 osoby (331 mężczyzn i 393 kobiety) i była niższa o 133 osoby względem poprzedniego roku (2013 rok 857 osób, w tym 437 mężczyzn i 420 kobiet). W zestawieniu uwzględniającym udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności Gminy Lubowidz w wieku produkcyjnym za 2014 wartość wyniosła 16,9% (dla powiatu żuromińskiego 14,8%). W 2013 roku udział dla Gminy wynosił 19,9% a dla powiatu 16,6%. Spośród osób bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy w Żurominie na koniec 2014 roku odsetek osób z wykształceniem wyższym wyniósł 9,3%, średnim zawodowym, policealnym - 22% i zasadniczym zawodowym - 31,2%. 2.4. Instytucje otoczenia biznesu 11

Instytucje otoczenia biznesu (IOB) to podmioty dysponujące bazą materialną i techniczną oraz kapitałem intelektualnym niezbędne do świadczenia usług na rzecz sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Zadania instytucji otoczenia biznesu to m.in wspieranie przedsiębiorczości, ułatwianie rozpoczynania działalności gospodarczej i pomoc nowo tworzonym przedsiębiorcom - poprzez szkolenia i doradztwo, wsparcie powiązań kooperacyjnych przedsiębiorstw, tworzenie sieci współpracy, animacji środowiska innowacyjnego przedsiębiorstw, a także zapewnienie zewnętrznych źródeł finansowania. IOB to parki technologiczne, inkubatorów przedsiębiorczości, centrów transferu technologii które zazwyczaj zlokalizowane są w dużych miastach, natomiast w małych miejscowościach są to zazwyczaj organizacje pozarządowe lub przedsiębiorstwa, które za cel swojej działalności statutowej stawiają sobie wspomagające rozwoju gospodarczego, w tym rozwój przedsiębiorczości. Na terenie Gminy Lubowidz funkcjonuje jedna organizacja pozarządowa: Stowarzyszenie Na pograniczu, 09-304 Lubowidz, ul. Zielona 10, Więcej ośrodków wspierających przedsiębiorczość zlokalizowanych jest w mieście powiatowym Żurominie. Są to m.in.: Cech Rzemiosł Różnych w Żurominie Stowarzyszenie,,Praca Rozwój Edukacja w Żurominie Żuromińskie Stowarzyszenie Społeczno - Kulturalne w Żuromin Stowarzyszenie WAGON INICJATYW, w Żurominie Stowarzyszenie Informacja-Integracja w Żurominie - działalność Stowarzyszenia koncentruje się na podnoszeniu kwalifikacji, rozwoju wiedzy i kompetencji w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, który jest jednym z czynników rozwoju przedsiębiorczość Ponadto, z uwagi na położenie gminy Lubowidz na terenie województwa mazowieckiego, władze gminy jak i przedsiębiorcy mogą korzystać z wsparcie instytucji działających na szczeblu subregionu i województwa, takich jak: Mazowiecka Izba Gospodarcza w Ciechanowie, ul. Kraszewskiego 8a, 06-400 Ciechanów 12

Ciechanowskie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Mazowiecka Fundacja Rozwoju Fundacja Gospodarcza im. Karola Marcinkowskiego w Ciechanowie Stowarzyszenie Inicjatyw Gospodarczych Stowarzyszenie Aktywizacji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw Jedną z najważniejszych instytucji, ze wsparcia której mogą korzystać władze gminy oraz przedsiębiorcy jest Agencja Rozwoju Mazowsza S.A. Wparcie ze strony Agencji możliwe jest w czterech podstawowych obszarach: Wsparcie w zakresie obsługi inwestora i eksportera, pomoc w zakresie obsługi inwestorów zagranicznych w charakterze partnera wspomagającego proces rozpoczynania działalności gospodarczej, a także oferując firmom stałe usługi w zakresie rozpoczęcia i prowadzenia działalności gospodarczej, Wsparcie w działaniach na rzecz realizacji projektów dla społeczeństwa informacyjnego, Działalność szkoleniowa skierowana w szczególności do JST oraz doradztwo w zakresie pozyskiwania funduszy europejskich dla JST, przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych, Wspieranie doradcze projektów finansowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego zarówno w fazie koncepcyjnej, jak i w trakcie realizacji. Instytucje otoczenia biznesu, które aktywizują i wspomagają lokalnych przedsiębiorców są nierozerwalną częścią systemu przedsiębiorczości wiejskiej. Rozwój sieci współpracy przedsiębiorców i instytucji otoczenie biznesu będzie przyczyniała się do promowania regionalnej różnorodność i do poszerzania rynków zbytu dla lokalnych produktów i usług. 2.5. Zagospodarowanie przestrzenne Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego określają przeznaczenie, warunki zagospodarowania i zabudowy terenu, a także rozmieszczenie inwestycji celu publicznego. Stanowią podstawę planowania przestrzennego w gminie. Ustanawiają przepisy powszechnie obowiązujące na danym terenie, będące podstawą wydawania 13

decyzji administracyjnych (w przeciwieństwie do studium, które wyraża jedynie politykę przestrzenną gminy). Gminy posiadające miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są bardziej atrakcyjne dla biznesu. Im bardziej stabilne i przewidywalne warunki lokowania firm, tym większa szansa na przyciągnięcie inwestorów. Dlatego tak ważne jest systematyczne uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego przez poszczególne gminy. Potrzeba opracowania Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego została sklasyfikowana w Planu Rozwoju Lokalnego dla Gminy Lubowidz na lata 2005-2013 na pierwszym miejscu wśród działań w ramach celu strategicznego 2. rozwój gospodarczy. Powierzchnia geodezyjna Gminy Lubowidz wynosi 19 078 ha, z czego powierzchnia lądowa zajmuje 19 011 ha zaś grunty pod wodami 67 ha. 10 307 ha czyli 54% powierzchni gminy zostało zaklasyfikowane jako użytki rolne, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione zajmowały 7 866 ha, grunty zabudowane i zurbanizowane 563 ha, użytki ekologiczne 7 ha, nieużytki 266 ha i tereny różne 2 ha. Na koniec 2013 roku 128 ha powierzchni Gminy Lubowidz było objętych 4 miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, co stanowi ok. 0,68% powierzchni gminy. W 2014 roku w trakcie opracowania był 1 miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obejmujących łącznie 14 ha, co stanowi ok. 0,7% powierzchni gminy. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Lubowidz opracowane zostało w 1999 roku i obejmuje 1000 ha powierzchni gminy. 2.6. Turystyka Gmina Lubowidz charakteryzuje się dużym potencjałem rozwojowym w dziedzinie turystyki krajoznawczej, weekendowej i ekoturystyki. Świadczy o tym występowanie lokalnych walorów przyrodniczo-krajobrazowych jak rzeka Wkra, która może służyć m.in.: jako wodny szlak kajakowy. 18681,20 ha czyli niemal 97,9% całkowitej powierzchni Gminy Lubowidz należy do obszarów prawnie chronionych, z czego 13451,10 ha to parki krajobrazowe, 6,90 ha - rezerwaty i pozostałe formy ochrony 14

przyrody na obszarach chronionego krajobrazu oraz 6,90 ha użytki ekologiczne. Ponadto na terenie Gminy znajduje się 6 pomników przyrody i 2 zieleńce o powierzchni 0,30 ha. Mało zdegradowane środowisko naturalne sprawia, że lokalne walory przyrodniczo-krajobrazowe są tym bardziej cenne. Gmina Lubowidz, pretendując do bycia miejscowością turystyczną, powinna większy nacisk postawić na wykorzystanie i promowanie walorów turystyczno-rekreacyjnych w celu zwiększenia popytu na lokalne usługi turystyczne, agroturystyczne i ekoturystyczne oraz lokalne produkty ekologiczne. Rozwój turystyki i rekreacji uwzględniający potrzeby ochrony środowiska przy jednoczesnych działaniach marketingowych może również pomóc Gminie pozyskać inwestorów zewnętrznych. 3. Cele Programu Na podstawie diagnozy stanu gospodarki Gminy Lubowidz oraz architektury celów gospodarczych sformułowanych w Strategii Rozwoju Gminy Lubowidz 2015-2025 cel strategiczny Programu Rozwoju Przedsiębiorczości Gminy Lubowidz został określony jako: Wzrost konkurencyjności gospodarczej Gminy Lubowidz Osiągnięcie cel strategicznego Programu przyczynia się wprost do realizacji Celu strategicznego: Trwały rozwój gospodarczy oparty na endogenicznym potencjale gminy zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju Cel strategiczny Programu będzie wdrażany za pomocą projektów skorelowanych z czterema priorytetami sformułowanymi w Strategii Rozwoju Gminy Lubowidz 2015-2025: Priorytet 1. Rozwój infrastruktury gospodarczej umożliwiającej napływ inwestycji oraz wzmacniającej funkcjonowanie i współpracę małych i średnich przedsiębiorstw Priorytet 2. Rozwój funkcji turystyczno rekreacyjnej Priorytet 3. Rozwój przemysłu w oparciu o przetwórstwo rolne i kooperację Priorytet 4. Promocja gospodarcza Gminy 15

Priorytet 1. Rozwój infrastruktury gospodarczej umożliwiającej napływ inwestycji oraz wzmacniającej funkcjonowanie i współpracę małych i średnich przedsiębiorstw Dostęp do podstawowej infrastruktury technicznej jest warunkiem koniecznym rozwoju działalności gospodarczej. Rozwój infrastruktury gospodarczej będzie wspierany poprzez trzy grupy działań: Działanie 1.1. Wsparcie dla przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu świadczących usługi dla MŚP Wsparcie przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu świadczących usługi dla MŚP jest działaniem kompleksowym, którego istotnym elementem jest opracowanie zasad komunikacji Urzędu Gminy z przedsiębiorstwami, obejmujących środki komunikacji elektronicznej (utworzenie listy mailingowej, przesyłanie wiadomości pocztą elektroniczną, Facebook i inne.). Ponadto w ramach tego działania zakładane jest prowadzenie stałej akcji informacyjnej związanej z możliwościami pozyskania finansowania ze środków UE w ramach RPO, PROW i innych programów operacyjnych a także programów krajowych. Działaniem wspierającym powstawanie nowych przedsiębiorstw będzie utworzenie inkubatora przedsiębiorczości. Inkubator przedsiębiorczości to instytucja o różnej formie prawnej, której celem jest wspieranie przedsiębiorczości początkujących przedsiębiorców z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, rozpoczynających lub dopiero zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą, Tabela 1. Projekty w ramach Działania 1.1 Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany Koszt Źródła finansowania Działanie 1. Wsparcie dla przedsiębio Wspieranie usług doradczych dla przedsiębiorców i osób zamierzających podjąć konsultant zewnętrzny Przedsiębiorcy i osoby zamierzające podjąć 1000 zł / rok Urząd Gminy 16

rstw i instytucji otoczenia biznesu świadczący ch usługi dla MŚP działalność gospodarczą Zwiększenie dostępu do instrumentów finansowych - Przystąpienie Gminy Lubowidz do Mazowieckiego Funduszu Poręczeń Kredytowych Rozwój systemu konsultacji społecznych z lokalnymi przedsiębiorcami Organizowanie cyklicznych spotkań przedsiębiorców z Instytucjami Otoczenia Biznesu Zwiększanie absorpcji środków UE prze przedsiębiorstwa z terenu Gminy Utworzenie Inkubatora Przedsiębiorczości Urząd Gminy Urząd Gminy Instytucje Otoczenia Biznesu Instytucje Otoczenia Biznesu Instytucje Otoczenia Biznesu działalność gospodarczą Przedsiębiorcy i osoby zamierzające podjąć działalność gospodarczą Przedsiębiorcy i osoby zamierzające podjąć działalność gospodarczą Przedsiębiorcy i osoby zamierzające podjąć działalność gospodarczą Przedsiębiorcy i osoby zamierzające podjąć działalność gospodarczą Osoby zakładające działalność gospodarczą W zależności od wartości nabytych udziałów Urząd Gminy 500 zł / rok Urząd Gminy 1000 zł / rok Urząd Gminy 500 zł / rok Urząd Gminy Ok. 7 tys. zł / jedno stanowisko pracy Urząd Gminy Działanie 1.2. Współdziałanie w tworzeniu infrastruktury wspierającej Celem głównym projektów w ramach powyższego działania będzie przygotowanie / rozwój terenów inwestycyjnych w zakresie zapewnienie/ podniesienia standardu infrastruktury oraz polepszenia dostępności do informacji gospodarczej i technicznej oferowanych terenów inwestycyjnych, które mają istotne oddziaływanie na rozwój przedsiębiorczości w Gminie Lubowidz. Działania mogą obejmować 1. Wykup działek/uzbrojenie dwóch terenów o powierzchni ok. 5ha łącznie zlokalizowanych na terenie Gminy Lubowidz, 2. Przebudowa dróg gminnych ułatwiającej dojazd do miejsc pracy a także dojazd do terenów rekreacyjnych. Przewidywane do modernizacji odcinki dróg to: ulica Żuromińska w Lubowidzu; Zielona w miejscowości Konopaty; droga 17

Lubowidz - Mały Las Konopaty; ul. Piastowska w Zieluniu; droga Żarnówka- Purzyce; droga w miejscowości Cieszki oraz Dziwy Cieszki. Strategicznym przedsięwzięciem infrastrukturalnym prowadzonym przez Gminę w latach 2012-2016 jest budowa zalewu Lubowidz-Bądzyn na rzece Wkrze. W związku z jego budową, należy przeanalizować możliwości powstania nowych i rozwoju istniejących przedsiębiorstw związanych z funkcjonowaniem zalewu. Ponadto należy przeanalizować możliwości utworzenia w Gminie podstrefy Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Jednym z aspektów wzmacniania konkurencyjności MŚP jest prowadzenie przyjaznej dla przedsiębiorców polityki zarządzania nieruchomościami należącymi do Gminy. W chwili obecnej na terenie Gminy 1 osoba prowadząca działalność gospodarczą posiada w użytkowaniu wieczystym grunty Gminy Lubowidz o łącznej powierzchni 0,81 ha. Suma opłat rocznych z tytułu użytkowania wieczystego w roku 2014 wyniesie 1262,46 zł. W celu ułatwienia przedsiębiorcom nabywania na własność gruntów użytkowanych przez nich na podstawie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości, przewiduje się wprowadzenie bonifikaty od opłaty z tytułu przekształcenia tego prawa na własność. Uprawniony do uzyskania bonifikaty będzie przedsiębiorca, który dokona jednorazowej wpłaty należności z tytułu przekształcenia prawa użytkownika wieczystego we własność. Działanie to zostanie uruchomione w 2017 r. Wysokość bonifikaty zostanie określona w uchwale Rady Gminy. Istotnym elementem współdziałanie w tworzeniu infrastruktury może być także system zachęt i ulg podatkowych dla przedsiębiorców, np. pomoc de minimis - wprowadzenie zwolnień podatkowych w podatku od nieruchomości dla przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie Gminy pod warunkiem zrealizowania na terenie Gminy inwestycji początkowej (budowa, odbudowa, rozbudowa, nadbudowa budynków i budowli lub ich części) oraz zatrudnienia określonej liczby osób. 18

Na konkurencyjność gospodarki bardzo duży wpływ ma jej innowacyjność. W Gminie Lubowidz tradycyjnie zlokalizowane są przemysły charakteryzujące się niewielkim poziomem zaawansowania technologicznego, Dominującym sektorem jest rolnictwo, stąd też brak jest obecnie inicjatyw związanych z wsparciem innowacyjności. Na terenie gminy ukształtowała się lokalna specjalizacja którą są kurniki produkcyjne jaj konsumpcyjnych. Podejmowane działania będą koncentrowały się na wsparciu innowacyjności w obszarze lokalnej specjalizacji oraz rozwoju systemu wsparcia i zachęt do współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu oraz instytucjami naukowo-badawczymi. Tabela 2. Projekty w ramach działania 1.2. Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany Koszt Źródła finansowania Działanie 1.2. Współdziałanie w tworzeniu infrastruktury wspierającej przedsiębiorczość Utworzenie Punku Obsługi Przedsiębiorców i Inwestorów / stanowiska ds. wspierania innowacyjności w Gminie Opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i wybór lokalizacji terenów inwestycyjnych Uporządkowanie i przygotowanie terenów inwestycyjnych, w tym uzbrojenie terenów w media, budowa/modernizacja układu komunikacyjnego terenu, promocja terenu inwest. Budowa zalewu Lubowidz-Bądzyn na rzece Wkrze Mieszkania dla młodych przedsiębiorców Budowa gminnego targowiska Wsparcia przedsiębiorców w ramach pomocy de minimis Nawiązanie współpracy przedsiębiorstw z instytucjami otoczenie biznesu i instytucjami naukowymi (wskaźnik: liczba umów o współpracy podpisanych z IOB, instytucje naukowo-badawcze. Urząd Gminy Urząd Gminy, firma doradcza Urząd Gminy, Urząd Gminy, firmy budowlane Urząd Gminy, Urząd Gminy, Urząd Gminy, Urząd Gminy, IOB Osoby prowadzące planujące założenie dział.gosp. Inwestorzy, wszyscy mieszkańcy gminy Przedsiębiorcy Wszyscy mieszkańcy gminy Osoby rozpoczynające dział. gosp. Przedsiębiorst wa + wszyscy mieszkańcy Gminy Przedsiębiorst wa + IOB i Wkład niepieniężn y W zależności od zakresu planu 30.000.000 zł. 5000 zł /rok Urząd Gminy Urząd Gminy Urząd Gminy Gmina, środki UE Urząd Gminy 50 tys. zł Urząd Gminy 10 tys./rok Urząd Gminy 1000 zł / rok IOB, UE 19

Priorytet 2. Rozwój funkcji turystyczno rekreacyjnej Zwiększenie konkurencyjności poprzez rozwój turystyki jest kluczem do bogacenia się przedsiębiorstw, samorządów i lokalnych społeczności. Rozwój funkcji turystycznorekreacyjnej Gminy Lubowidz jako miejsca do tej pory nie odkrytego lub dopiero odkrywanego może być zatem czynnikiem wzrostu pozycji konkurencyjnej Gminy. Celem działań podejmowanych w tym zakresie jest: zwiększenie turystyki przyjazdowej do Gminy, tworzenie warunków dla rozwoju i wzrostu konkurencyjności gospodarstw i przedsiębiorstw sektora turystycznego, promocję gminy jako obszaru atrakcyjnego turystycznie, w tym poprzez promowanie oferty kulturalnej. Turystyka to, interdyscyplinarny sektor gospodarki posiadający ogromny potencjał rozwojowy. Szczególnym obszarem turystyki jest turystyka wiejska, do rozwijania której niezbędne jest stworzenie określonych warunków: 1) turystycznego tworzenie produktów typowych dla okresu zimowego (kuligi, biegi narciarskie) lub niezależnych od pór roku, takich jak m.in.: warsztaty nauki rzemiosła wiejskiego dla turystów (np. nauka haftu, garncarstwa, wikliniarstwa); obserwacja dzikich zwierząt za pomocą aparatów fotograficznych, lornetek i kamer, 2) budowa obiektów małej architektury turystycznej - tworzenie zintegrowanej sieci infrastruktury turystycznej eksponującej najbardziej atrakcyjne miejsca w gminie rozwój szlaków rowerowych, konnych, pieszych i wodnych; oznakowanie miejsc i tras i inne, 3) Powstanie nowych obiektów turystycznych takich jak m.in.: karczmy wiejskie (usługi całoroczne); pola namiotowe i biwakowe (usługi sezonowe); punkty obserwacyjne i widokowe; sklepy z pamiątkami, wiaty z kominkiem, grille; gospodarstwa agroturystyczne i inne, 4) Pełniejsze wykorzystanie istniejących obiektów gospodarczych: stare spichrze, stodoły, obory i inne niewykorzystane obiekty do tworzenia bazy noclegowej, gastronomicznej i obsługi turystycznej, 20

5) Profesjonalna organizacja imprez sportowo-rekreacyjnych: tworzenie terenów rekreacyjnych; organizowanie wypożyczalni i punktów obsługi sprzętu turystyczno- sportowego (rowerów, kajaków, łodzi). 6) Rozwój systemu informacji i rezerwacji turystycznej opartego na narzędziach internetowych w tym mediach społecznościowych. 7) Tworzenie wiejskich biur podróży oferujących organizację kompleksowych wczasów na wsi z uwzględnieniem takich elementów jak piloci wycieczek, przewodnicy turystyczni i innych. 8) Udostępnienie nowych miejsc i form dla działalności turystycznej 9) Rewitalizacja obiektów dziedzictwa materialnego. Spodziewane efekty realizacji działania to między innymi: wzrost ruchu turystycznego, w tym krajowej turystyki pobytowej, na obszarze Gminy, zwiększenie liczby miejsc pracy (osób zatrudnionych) w sektorze turystycznym, wzrost udziału turystyki w przychodach gminy, pełniejsze wykorzystanie potencjału turystycznego Gminy poprzez. Działanie 2.1. Wsparcie dla tworzenia gospodarstw agroturystycznych i ekoturystycznych Przedsiębiorczość na terenie gminy wiejskiej charakteryzuje się poszukiwaniem przez rolników i mieszkańców wsi dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodów w swoich gospodarstwach domowych. Niezbędna do tego jest innowacyjność a także twórcze naśladownictwo, gdyż istnieje wiele gotowych rozwiązań, które stosunkowo łatwo można zaadaptować do warunków Gminy. Mieszkańcy obszarów wiejskich poszukują alternatywnych lub uzupełniających źródeł dochodu, które pochodziłyby z innej niż produkcja rolna działalności gospodarczej. Tymi źródłami może być turystyka wiejska, agroturystyka i ekoturystyka. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich może mieć charakter różnej działalności: 21

- rolniczej, np. produkcja ziół leczniczych i przyprawowych; uprawa plantacji roślin energetycznych; hodowla kóz, królików, koni, zwierząt leśnych; uprawa grzybów; pszczelarstwo; produkcja warzyw i owoców. - pozarolniczej związanej bezpośrednio z rolnictwem, np. handel hurtowy i detaliczny produktami rolniczymi (sklepy, punkty sprzedaży: nawozów, paszy, nasion, roślin kwiatowych); przetwórstwo artykułów rolniczych (młyny, piekarnie cukiernie, ubojnie, masarnie, mleczarnie, przetwórnie owoców); usługi produkcyjne (mechanizacyjne, remontowo-budowlane, produkcja środków ochrony roślin); działalność usługowa (serwis maszyn i ciągników rolniczych); produkcja energii elektrycznej (biogazownie rolnicze, małe elektrownie wodne) - pozarolniczej niezwiązanej bezpośrednio z rolnictwem, np. usługi: rzemiosło i rękodzielnictwo wiejskie, warsztaty naprawcze (mechaniczno - ślusarskie), punkty usługowe (np. serwis maszyn), praca dorywcza w małych zakładach przemysłu terenowego - zakładach materiałów budowlanych, tartakach; różnego typu usługi np. wikliniarskie, kowalskie; remontowo-budowlane; usługi transportowe (samochody ciężarowe, autobusy); handel: sklepy wielobranżowe; pielęgnacja krajobrazu i ochrony środowiska; muzea regionalne, skanseny; turystyka wiejska (agroturystyka, gastronomia, usługi, działalność rekreacyjna, handel, biura turystyczne). Z doświadczeń gmin w powstawały gospodarstwa agroturystyczne wynika, że jedno agroturystyczne gospodarstwo wiejskie świadczące usługi noclegowo- żywieniowe może uruchomić na obszarze wiejskim około 10 innych miejsc pracy związanych z handlem, usługami i gastronomią. Działaniami wspomagającymi rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnej gminy będzie przytępienie Gminy do Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej (roczna składka wynosi 2500 zł ) oraz utworzenie Lokalnej Organizacji Turystycznej (w formie prawno-organizacyjnej stowarzyszenia), będącej organizacją współpracy samorządu i lokalnej branży turystycznej w zakresie promocji turystycznej Gminy a w szczególności kreowania (tworzenia, promocji i rozwoju) lokalnych produktów turystycznych. Do najważniejszych zadań lokalnych organizacji będzie należało: 22

integracja społeczności lokalnej, głównie jednostek samorządu lokalnego i branży turystycznej, kreowanie produktów turystycznych (tworzenie, rozwój i promocja) wokół lokalnych atrakcji turystycznych, gromadzenie i aktualizacja informacji o atrakcjach i produktach turystycznych, utrzymanie i prowadzenie lokalnych punktów informacji turystycznej. Tabela 3. Projekty w ramach działania 2.1. Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany Koszt Źródła finansowania Działanie 2.1. Wsparcie dla tworzenia gospodarstw agroturystycznych i ekoturystycznych Szkolenia na temat wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i alternatywnych kierunków działalności gospodarczej prowadzonej gospodarstwa rolne przez Zorganizowanie cyklu spotkań informacyjnych nt. przekształcenia gospodarstwa rolnego w gospodarstwo ekologicznego. Projekt Organizacja kursu dla rolników umożliwiającego zdobycie kwalifikacji: przedsiębiorca organizator turystyki. Utworzenie strony/podstrony Internetowej prezentującej turystyczną Gminy ofertę firma szkoleniowa firma szkoleniowa firma szkoleniowa informatyk Rolnicy planujący lub już prowadzący działalność związaną z turystyką Rolnicy planujący przekształcenia gospodarstwa rolnego w gospodarstwo ekologicznego. Rolnicy i inni mieszkańcy gminy zainteresowani uzyskaniem kwalifikacji, Mieszkańcy gminy, turyści 2000 zł / rok 1000 zł / rok 1000 zł / rok Wkład niefinansow y w formie pracy informatyka Środki własne Gminy, fundusze UE Środki własne Gminy, fundusze UE Środki własne Gminy, fundusze UE Środki własne Gminy, fundusze UE Działanie 2. 2. Utworzenie wioski tematycznej w oparciu o produkty lokalne Wioska tematyczna to kompleksowe przedsięwzięcie, którego celem jest ożywienie gospodarki wiejskiej poprzez integrację lokalnej społeczności wokół zagadnień związanych z określonym produktem, usługą lub kulturą danego miejsce. 23

Utworzenie w Lubowidzu wioski tematycznej WIOSKI JAJ, nada kierunek rozwoju, który będzie podporządkowany różnorodnej działalności związanej z tematem przewodnim wioski i będzie stanowił swoisty produkt turystyczny, wokół którego tworzone będą mogły być tworzone różnorodne pomysły na alternatywne dochody mieszkańców np. 100 potraw z jaj; wyrób pisanek, wytwarzanie dekoracji nawiązujących to tematyki jajek; wytwarzanie stylizujących elementów architektury; wytwarzanie form przestrzennych stanowiących element dekoracyjny w przestrzeni publicznej: ławki w parku, ronda drogowe, itp. Wioski tematyczne powstają w Polsce z rozwijają się z sukcesem od lat 90.Obecnie w Polsce funkcjonuje ponad 55 wiosek tematycznych. Przykładowe tematy istniejących wiosek to wioska chleba, wioska pomidorowa, wioska kwiatowa itp. Dodatkowa warto zauważyć, że nie brak jest wiosek tematycznych na Mazowszu (źródło: www.wioskitematyczne.org.pl).i Lubowidz ma szansę stać się pierwsza wioska tematyczną w województwie. Tabela 4. Projekty w ramach działania 2.2. Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany Koszt Źródła finansowania Działanie 5. Utworzenie wioski tematycznej w oparciu o produkty lokalne Przygotowanie dokumentów planistycznych związanych z utworzeniem wioski tematycznej. - procedury krok po kroku przygotowania organizacji pozarządowej do prowadzenia działalności gospodarczej w ramach idei wioski tematycznej - zasady funkcjonowanie wioski tematycznej Cykl szkoleń połączony z coachingiem Inicjowanie przedsięwzięć w ramach wioski tematycznej, tworzących alternatywne dochody dla mieszkańców Gminy Firma doradcza Firma doradcza Firma doradcza Mieszkańcy gminy Mieszkańcy gminy Mieszkańcy gminy 500 zł /m-c 2000 zł / rok 5000 zł / rok Środki własne Gminy Środki własne Gminy, fundusze UE Środki własne Gminy; fundusze UE; środki PUP 24

Działanie 2.3. Organizacja imprez o charakterze ponadlokalnym, bazujących na tradycji i specyfice gminy Profesjonalna turystyka wiejska to łączenie różnych pokrewnych dziedzin przedsiębiorczości wiejskiej agroturystyki, handlu, różnych usług, gastronomii, organizacji imprez sportowo rekreacyjnych, przetwórstwa produktów żywnościowych, rękodzielnictwa i innych. Profesjonalna turystyka wiejska nie może istnieć bez produktów lokalnych i produktów turystycznych, które będą tworzyły korzyści dla mieszkańców Gminy. Produkty lokalne to najczęściej wyroby z którymi utożsamiają się mieszkańcy miejscowości i/lub gminy. Są on produkowane w sposób nieprzemysłowy, niemasowy, z surowców lokalnych lub przy użyciu lokalnych metod wytwarzania. Produkt lokalny to także produkt, który dla mieszkańców danego regionu jest codzienny, pospolity, natomiast dla osób z zewnątrz stanowi cos wyjątkowego i specyficznego. Przykładowe produkty lokalne to: - produkty spożywcze: mleczne, mięsne, z owoców i warzyw, produkty rybołówstwa, piekarnicze i cukiernicze, miody, napoje i inne, - produkty niespożywcze: rękodzieło artystyczne, pamiątki, przedmioty codziennego użytku, - usługi; gastronomiczne, hotelarskie, inne (np. zioła, grzyby, jaja i inne), Produkty lokalne w połączeniu z usługami będą tworzyły produkt turystyczne (produkt turystyczny wg definicji szwajcarskiego znawcy przedmiotu C. Kaspara to komplet przedmiotów materialnych i usług, które turysta w czasie swojej podróży wykorzystuje lub konsumuje). Przykładowe produkty turystyczne możliwe do realizacji na obszarach wiejskich: Całoroczne wczasy rodzinne, gdzie aktywność fizyczna (rajdy rowerowe, piesze wędrówki, kuligi) łączy się z nauką garncarstwa, wikliniarstwa i tradycyjnego przetwórstwa np. wypiek chleba, wyrób serów, masła i ich degustacja, 25

Zintegrowany gminny i ponadgminny szlak konny ze stanicami, w których turysta może odpocząć, posilić się i zmienić konia przed dalszą podróżą, Cykliczne imprezy sportowo-rekreacyjne dla osób aktywnych oparte na łączących się ze sobą szlakach wodnych, rowerowych i konnych promujące zdrowy styl życia. Zwiedzanie z przewodnikiem wiejskiego ogrodu dendrologicznego połączone ze sprzedażą roślin. Kompleksowe usługi lecznicze: aromatoterapia, apiterapia, hipoterapia, minisanatoria, specyficzne diety lecznicze (odchudzające, oczyszczające i wzmacniające), Wiejskie zoo prezentujące pospolite i rzadkie zwierzęta gospodarskie, np. kuropatwy, pawie, perliczki, przepiórki, kozy, owce, cielęta, Zwiedzanie istniejących obiektów historycznych i zabytków połączone z pokazem odtwarzającym życie z danej epoki, zainscenizowanym przez lokalnych przewodników w stylowych strojach. Do uruchomienia produktów lokalnych i turystycznych niezbędne jest opracowanie biznes-planu związanego z wprowadzeniem produktu lub pakietu produktów lokalnych i turystycznych na rynek, wraz z uzupełniającymi badaniami rynkowymi. 26

Tabela 5. Projekty w ramach działania 2.3. Działanie Projekt Podmioty odpowiedzial ne Grupy docelowe Szacowany Koszt Źródła finansowania Działanie 2.3. Organizacja imprez o charakterze ponadlokalny m, bazujących na tradycji i specyfice gminy Organizowanie spotkań i konkursów na produkty lokalne - przyszłe wizytówki Gminy Opracowanie produktów turystycznych - opracowanie scenariuszy turystycznych, rekreacyjnych i kulturalnych, i innych, łączących pojedyncze propozycje w taki sposób, aby układały się one w spójne programy pobytu, spędzania czasu, aktywności. Organizowanie cyklicznego wydarzenia promocyjnego święta związanego z produktem lokalnym np. DZIEŃ JAJKA Urząd Gminy firma doradcza Urząd Gminy Wszyscy mieszkańcy Gminy Wszyscy mieszkańcy Gminy Wszyscy mieszkańcy Gminy + turyści Wkład niefinansowy wkład intelektualny Wkład niefinansowy wkład intelektualny 5000 zł / rok Urząd Gminy Urząd Gminy Urząd Gminy 27

Priorytet 3. Rozwój przemysłu w oparciu o przetwórstwo rolne i kooperację Postępujący proces globalizacji różnicuje miejsce regionów w strukturze gospodarki krajowej, tak z punktu widzenia gospodarczego, jak i społecznego. Jedne z regionów, wykorzystując coraz łatwiejszy przepływ towarów i kapitału ludzkiego, znacznie przyśpieszają tempo swojego rozwoju, inne zaś pozostają na marginesie procesów rozwojowych. Istotne jest zatem poszukiwanie optymalnych proporcji między czynnikami egzogenicznymi i endogenicznymi determinującymi rozwój regionalny 2. Działanie 3.1. Rozwój przemysłu sektora rolno-spożywczego Sektor rolno spożywczy stanowi największy dział gospodarki gminy Lubowidz. Działanie podejmowane dla wsparcie tego sektora będą prowadziły do zdynamizowania produkcji rolnej (roślinnej i zwierzęcej) oraz przetwórstwa. Czynnika o największym znaczeniu warunkującymi rozwój przemysłu rolno spożywczego Gminy Lubowidz są czynniki wewnętrzne (endogeniczne): poziom i stabilność jakości, atrakcyjności i funkcjonalność oferowanych towarów i usług poziom kosztów i cen siła ekonomiczna przedsiębiorstw sprawność rynkowa firm zależna od ich organizacji i zarządzania Do rozwoju przemysłu sektora rolno spożywczego niezbędne jest aby przedsiębiorstwa realizowały projekty dotyczące unowocześnienia oraz wzrost swojego potencjału przetwórczego gdyż będzie to niezbędne do zapewnienia zdolności partnerskiego uczestnictwa w konkurencji rynkowej. 2 A. Czudec, Czynniki kształtujące spójność ekonomiczną i społeczną regionu, w: A. Czudec (red.), Możliwości i bariery rozwoju regionu, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 13 14. 28

Tabela 6. Projekty wspierające przedsiębiorczość w ramach działania 3.1 Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany koszt Działanie 3.1. Rozwój przemysłu sektora rolno-spożywczego Rozwój ekologicznej produkcji rolnej jako wizytówki Gminy, w tym zdefiniowanie preferowanych kierunków rozwoju przemysłu rolnospożywczego w tym produktów PREMIUM - doradztwo Ulgi w podatku od nieruchomości dla nowo powstających i istniejących przedsiębiorstw sektora rolno spożywczego Projekty inwestycyjne dotyczące unowocześnienia oraz wzrost potencjału przetwórczego TZD MODR, konsultanci zewnętrzni Urząd Gminy Przedsiębiorstwa sektora rolnospożywczego Przedsiębiorstwa sektora rolnospożywczego Przedsiębiorstwa sektora rolnospożywczego Przedsiębiorstwa sektora rolnospożywczego + wszyscy mieszkańcy gminy 3 tys. zł. /rok 50 tys. zł /rok Wartości określane indywidualnie dla każdego projektu Działanie 3.2. Wsparcie dla sieciowania i inicjatyw koperacyjnych Powiązania kooperacyjne bezpośrednio wpływają na kształtowanie się rynkowych warunków działania gospodarstw rolnych, przedsiębiorstw i innych podmiotów gospodarczych. Takie forma prowadzenia działalności gospodarczej mogą obejmować swym zasięgiem wiele sfer życia społeczno-gospodarczego środowiska gminy wiejskiej, w tym m.in. wytwarzanie i zaopatrzenie gospodarstw w środki produkcji, skup wytwarzanych artykułów rolnych i ich przetwórstwo, handel hurtowy i detaliczny, świadczenie usług produkcyjno-bytowych, finansowanie działalności gospodarczej. Zrzeszanie się indywidualnych producentów rolnych w sformalizowane formy współdziałania jest obecnie alternatywą na poprawę gospodarowania dla wielu producentów. Powiązania kooperacyjne mogą przybierać różne formy, m.in. kontraktacja, grupy producenckie, działalność spółdzielcza, giełdy towarowe i rynki hurtowe oraz klastry rolno-przemysłowe. 29

Grupy producentów rolnych / Grupy producentów owoców i warzyw - Zainicjowanie utworzenia np. grupy producentów jaj umożliwiającej koncentrację podaży i organizowanie sprzedaży jaj. Grupa producencka ma możliwość organizowania wspólnego sortowania i pakowania jaj, magazynowania, chłodni, transportu, logistyki i marketingu. Kontraktacja Spółdzielnie rolnicze Klaster Rolno-Spożywczy. Celem klastrów jest rozwój produkcji i kreowanie wysokiej jakości produktów spożywczych oraz stworzenie marki regionalnej produktów żywnościowych, rozpoznawalnej w regionie w kraju, a także zagranicą. Współpraca klastrowa może pozwolić poprawić kondycję ekonomiczną firm poprze obniżenie kosztów produkcji i dystrybucji oraz łatwiejsza i tańsza wspólnej promocji marki. Giełdy towarowe i rynki hurtowe Innowacyjną formą kooperacji jest tzw. rolnictwo wspierane społecznie. Podejście to polega na dialogu przedstawicieli społeczności lokalnej z rolnikami w celu wspólnego ustalenia jakiego typu produkty (np. warzywa i owoce) będą uprawiane w danym gospodarstwie. Odbiorcy mówią jakie produkty chcieliby nabyć, a rolnicy, informują jakie da się wyprodukować i jakie będą koszty wyprodukowania określonych produktów. W następstwie dialogu między producentami produktów rolnych a nabywcami podpisywane są umowy cywilno-prawne. Tabela 7. Projekty wspierające przedsiębiorczość w ramach działania 3.2. Działanie Projekt Podmioty odpowiedzialne Grupy docelowe Szacowany Koszt Działanie 3.2. Wsparcie dla sieciowani i inicjatyw kooperacyjnych Szkolenia i warsztaty i doradztwo dla producentów rolnych w zakresie powiązań kooperacyjnych: - kontraktacji - grupy producenckie - spółdzielnie rolnicze - klastry - giełdy towarowe/rynki hurtowe TZD MODR, Urząd Gminy, organizacje pozarządowe Producenci produktów rolnych 2000 zł / rok 30

Organizacja cyklu dotyczących Rolnictwa Wspieranego Społecznie Konsultant zewnętrzny Mieszkańcy gminy, rolnicy 1000 zł / rok Do realizacji powyższych projektów niezbędne będzie podjęcie działań organizacyjnych takich jak: Opracowanie zasad wsparcia dla przedsiębiorstw branży przetwórstwa rolnego Intensyfikacja współpracy z Terenowym Zespół Doradców Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, w zakresie tworzenia powiązań kooperacyjnych w agrobiznesie. Priorytet 4. Promocja gospodarcza Gminy Dla rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy Lubowidz, kluczowe znaczenie ma pobudzanie lokalnej przedsiębiorczości aby wzrastała liczba przedsiębiorstw w Gminie a istniejące przedsiębiorstwa zwiększały swoja konkurencyjność. Promocja oferty gospodarczej gminy jest sposobem wspierania lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Działania promocyjne pokazują możliwości (nie tworzą nowych możliwości) i są cierpliwym kształtowaniem wizerunku gminy jako miejsca właściwego dla odpowiednich działań. Wizerunek może mieć moc wpływania na długofalowe plany podmiotów gospodarczych, a nie tylko na bieżące decyzje. Może oddziaływać bezpośrednio i pośrednio. W dalszej perspektywie czasowej przewidywane jest podjęcie działań promocyjnych w wymiarze międzynarodowym, polegających na zamieszczaniu ofert i informacji w katalogach o zasięgu międzynarodowym, zamieszczanie informacji w interaktywnych bazach danych; udział w zagranicznych targach i wystawach. 31