Charakterystyka gospodarstw rolnych w podregionach, powiatach i gminach

` Urząd Statystyczny w Kielcach Charakterystyka gospodarstw rolnych w podregionach, powiatach i gminach województwa świętokrzyskiego Powszechny Spis Rolny 2010 KIELCE 2012

Zespół Redakcyjny Urzędu Statystycznego w Kielcach Przewodniczący: Redaktor główny: Członkowie: Sekretarz: Lidia Jarosz Beata Bielewicz-Kosińska Teresa Wójcik, Edyta Wojtasik, Anna Rudnicka, Ewa Tomczyk, Małgorzata Sobieraj, Olga Szymocha, Iwona Boksa-Nowak, Aneta Królik Bożena Molus Opracowanie publikacji: Skład komputerowy: Projekt okładki: Druk i oprawa: Świętokrzyski Ośrodek Badań Regionalnych: Mateusz Orzechowski, Dominik Górski Aneta Łyżwa Zakład Wydawnictw Statystycznych w Warszawie Zakład Wydawnictw Statystycznych: Zakład Poligraficzny nr 2 w Radomiu ISBN: 978-83-89612-43-4 Publikacja dostępna w Internecie www.stat.gov.pl/kielce Przy publikowaniu danych US prosimy o podanie źródła.

PRZEDMOWA Przekazuję Państwu kolejne opracowanie prezentujące wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010, który został przeprowadzony w dniach od 1 września do 31 października 2010 r. Opracowanie stanowi kontynuację publikacji Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie świętokrzyskim wydanej po Powszechnym Spisie Rolnym 2010 i prezentuje informacje w podziale na podregiony, powiaty i gminy naszego regionu. Publikacja składa się z uwag metodycznych, części analitycznej i części tabelarycznej. W uwagach metodycznych omówiono podstawowe zasady, definicje i pojęcia obowiązujące w spisie. W części analitycznej przedstawiono opis zróżnicowania i stopnia rozwoju gospodarczego w gospodarstwach rolnych z uwzględnieniem m.in. grup obszarowych użytków rolnych, skali upraw, natężenia chowu, wyposażenia gospodarstw w ciągniki i maszyny rolnicze, cech użytkowników gospodarstw rolnych oraz struktury dochodów tych gospodarstw. Część tabelaryczna prezentuje szeroki zakres danych liczbowych zebranych ze wszystkich działów formularza spisowego, co pozwoli na dokonywanie wieloprzekrojowych analiz procesu przemian, jakie miały miejsce w rolnictwie naszego regionu w okresie pomiędzy dwoma spisami rolnymi przeprowadzonymi w 2002 i 2010 roku. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie będzie źródłem cennych informacji dla odbiorców naszych publikacji zajmujących się tematyką wsi i rolnictwa. Lidia Jarosz Zastępca Wojewódzkiego Komisarza Spisowego Dyrektor Urzędu Statystycznego w Kielcach Kielce, grudzień 2012 r.

PREFACE I present You the next publication illustrating the results of Agricultural Census 2010 which was conducted between 1 st September and 31 st October 2010. The elaboration is the continuation of publication Characteristics of the agricultural holdings in Świętokrzyskie voivodship edited after Agricultural Census 2010 and presents information by subregions, powiats nad gminas of our region. The publication comprises methodological notes, an analytical part and a tabular part. The methodological notes discuss basic rules, definitions and concepts applicable to Agricultural Census. The analytical notes provide a description of diversification and level of economic development in agricultural holdings taking into account i.a. area groups of agricultural land, sown area, intensity of breeding, equipment in agricultural tractors and machinery, features of users of agricultural holdings as well as structure of income of households. The tabular part presents wide range of data collected from all divisions of census form, which will allow to make cross-section analyses of transformation process which took place in the agriculture of our region in the period between censuses conducted in 2002 and 2010. I hope that this elaboration will be the valuable source of information for users of our publications interested in the issues connected with rural areas and agriculture. Lidia Jarosz Deputy Voivodship Census Commissioner Director of Statistical Office in Kielce Kielce, December 2012

SPIS TREŚCI Str. PRZEDMOWA... 3 UWAGI METODYCZNE... 7 UWAGI ANALITYCZNE... 16 CZĘŚĆ TABELARYCZNA Tabl. Str. Gospodarstwa i powierzchnia użytków rolnych... 1 21 Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych... 2 25 Gospodarstwa rolne według poziomu wykształcenia osoby kierującej... 3 33 Gospodarstwa rolne według lat prowadzenia gospodarstwa przez osobę kierującą... 4 41 Użytkowanie gruntów... 5 45 Powierzchnia zasiewów... 6 61 Zwierzęta gospodarskie... 7 69 Obsada zwierząt gospodarskich... 8 73 Ciągniki i wybrane maszyny rolnicze... 9 77 Gospodarstwa stosujące nawozy... 10 85 Gospodarstwa indywidualne prowadzące działalność rolniczą według głównego źródła dochodu gospodarstwa domowego... 11 93 Gospodarstwa indywidualne prowadzące działalność rolniczą według odsetka wartości końcowej produkcji rolniczej przeznaczonej na samozaopatrzenie gospodarstwa domowego... 12 101 Użytkownik i członkowie rodziny użytkownika pracujący w gospodarstwach indywidualnych... 13 105 Użytkownik i członkowie rodziny użytkownika pracujący w gospodarstwach indywidualnych według czasu pracy... 14 121 Użytkownik i członkowie rodziny użytkownika pracujący w gospodarstwach indywidualnych według wieku... 15 125 Użytkownik i członkowie rodziny użytkownika pracujący w gospodarstwach indywidualnych według wykonywania pracy dodatkowej... 16 133

CONTENTS PREFACE... 3 METHODOLOGICAL NOTES... 7 ANALYTICAL NOTES... 16 Page TABULAR PART Table Page Agricultural holdings i agricultural land area... 1 21 Agricultural holdings by area groups of agricultural land... 2 25 Agricultural holdings by the manager s education level... 3 33 Agricultural holdings by years of running the holding by the farm manager... 4 41 Land use... 5 45 Sown area... 6 61 Livetock... 7 69 Livestock per 100 ha of agricultural land... 8 73 Tractors and selected agricultural machinery... 9 77 Agricultural holdings using fertilizers... 10 85 Natural person s holdings conducting agricultural activity by main source of income of the household... 11 93 Natural person s holdings conducting agricultural activity by percentage of final production value designated for subsistence of the household... 12 101 Members of the holder s family working on natural person s holdings... 13 105 Members of the holder s family working on natural person's holdings by working time... 14 121 Members of the holder s family working on natural person s holdings by age... 15 125 Members of the holder s family working on natural person s holdings by additional work done... 16 133

UWAGI METODYCZNE Wprowadzenie Powszechny Spis Rolny 2010 (PSR 2010) oraz badanie metod produkcji rolnej przeprowadzone zostały od 1 września do 31 października 2010 r. według stanu na 30 czerwca 2010 r. Podstawę prawną PSR 2010 oraz badania metod produkcji rolnej stanowiły: a) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1166/2008 z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie badań struktury gospodarstw rolnych i badania metod produkcji rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 571/88 (Dz. U. UE nr L 321 z dnia 1 grudnia 2008 r.); b) Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o powszechnym spisie rolnym w 2010 r. (Dz. U. z dnia 10 sierpnia 2009 r., Nr 126 poz. 1040); c) Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r., Nr 88, poz. 439; z 1996 r., Nr 156, poz. 775; z 1997 r., Nr 88, poz. 554 i Nr 121, poz. 769; z 1998 r., Nr 99, poz. 632 i Nr 106, poz. 668; z 2001 r., Nr 100, poz. 1080; z 2003 r., Nr 217, poz. 2125; z 2004 r., Nr 273, poz. 2703; z 2005 r., Nr 163, poz. 1362; z 2006 r., Nr 170, poz. 1217; z 2007 r., Nr 166, poz. 1172); d) Program Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. W powyższych aktach prawnych określono termin i zakres tematyczny spisu, zasady organizacji i realizacji prac spisowych, zobowiązanie respondentów do udzielania informacji oraz sposób zebrania i ochrony danych. PSR 2010 był pierwszym spisem zrealizowanym od czasu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Z członkostwa państwa polskiego w Unii Europejskiej wynika szereg zobowiązań, m.in. konieczność dostarczenia informacji z dziedziny rolnictwa w zakresie i terminach określonych przez Komisję Europejską. Potrzeba przeprowadzenia PSR 2010 r. wynikała ponadto z konieczności: zapewnienia bazy informacyjnej o gospodarstwach rolnych, koniecznej dla realizacji krajowej, regionalnej i lokalnej polityki rolnej i społecznej na wsi, analizy zmian, jakie zaszły w rolnictwie na przestrzeni lat 2002-2010, wykonania zobowiązań Polski w zakresie dostarczenia informacji dla potrzeb innych niż EUROSTAT organizacji międzynarodowych (FAO, OECD i inne), budowy operatu do różnotematycznych badań reprezentacyjnych z zakresu rolnictwa realizowanych w latach następnych. Nowym rozwiązaniem w procesie udostępniania danych jest Analityczna Baza Mikrodanych (ABM), w której znajdują się odpersonalizowane dane uzyskane w spisie i badaniu metod produkcji rolnej. W ramach ABM, specjalnie przygotowana Aplikacja Użytkownika Zewnętrznego (AUZ) zapewnia dostęp do bezpłatnych produktów oraz umożliwia zamawianie bezpłatnych i płatnych produktów na indywidualne potrzeby odbiorców. Dane będą dostępne również poprzez Portal Geostatystyczny. Ponadto, w Banku Danych Lokalnych będą zamieszczone podstawowe informacje ze spisu dla poszczególnych szczebli podziału terytorialnego kraju.

8 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Zakres i tematyka PSR 2010 i badania metod produkcji rolnej PSR 2010 został przeprowadzony jako: A. badanie pełne w gospodarstwach rolnych: 1. osób fizycznych o powierzchni użytków rolnych wynoszącej: a) co najmniej 1 ha, b) poniżej 1 ha spełniających następujące progi fizyczne: 0,5 ha dla plantacji drzew owocowych, 0,5 ha dla plantacji krzewów owocowych, 0,5 dla warzyw i truskawek gruntowych, 0,5 ha dla chmielu, 0,3 ha dla szkółek sadowniczych i ozdobnych, 0,1 ha dla truskawek gruntowych, 0,1 ha dla warzyw i truskawek pod osłonami, 0,1 ha dla tytoniu, 0,1 ha dla kwiatów i roślin ozdobnych pod osłonami, 10 sztuk dla bydła ogółem, 5 sztuk dla krów ogółem, 50 sztuk dla trzody chlewnej ogółem, 10 sztuk dla loch, 20 sztuk dla owiec ogółem, 20 sztuk dla kóz ogółem, 100 sztuk dla drobiu ogółem oraz 5 sztuk dla koni ogółem. 2. osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej. B. badanie reprezentacyjne w gospodarstwach rolnych osób fizycznych o powierzchni poniżej 1 ha użytków rolnych (innych niż określone w pkt. A.1.b). Badanie metod produkcji rolnej przeprowadzono jako: A. badanie pełne: 1. w gospodarstwach rolnych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, 2. w gospodarstwach rolnych osób fizycznych prowadzących produkcję ekologiczną, 3. u podmiotów prowadzących działy specjalne produkcji rolnej w zakresie chowu i hodowli bydła, trzody i owiec poza gospodarstwem rolnym (działy: 21 32 i 41 42) oraz gospodarstwa rolne prowadzące chów i hodowlę drobiu (działy: 51 60). B. badanie reprezentacyjne w gospodarstwach rolnych osób fizycznych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (innych niż określone w pkt. A.2 i A.3). W spisie zebrano informacje z zakresu: 1. Użytkowania gruntów (m.in.: powierzchnia ogólna gospodarstwa, powierzchnia użytków rolnych, w tym w dobrej kulturze rolnej - zasiewów, upraw trwałych, łąk i pastwisk, lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów). 2. Działalności gospodarczej (m.in.: działalność inna niż rolnicza bezpośrednio związana z gospodarstwem rolnym oraz jej znaczenie dla gospodarstwa). 3. Struktury dochodów gospodarstwa domowego (m.in.: udział dochodów z działalności rolniczej, pozarolniczej, pracy najemnej, emerytur i rent, innych źródeł niezarobkowych w ogólnych dochodach gospodarstwa domowego z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, udział samozaopatrzenia gospodarstwa domowego w końcowej produkcji rolniczej) 4. Powierzchni zasiewów i innej (m.in.: zboża, strączkowe, oleiste, ziemniaki, buraki cukrowe, rośliny przemysłowe, rośliny pastewne, rośliny na przyoranie, warzywa gruntowe, szkółki drzew i krzewów, a także powierzchnia poplonów, grzybów i roślin energetycznych)

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 9 5. Pogłowia zwierząt gospodarskich (bydło, trzoda chlewna, owce, kozy, konie, drób, króliki, pozostałe zwierzęta utrzymywane w gospodarstwie dla produkcji mięsa, zwierzęta futerkowe oraz liczba pni pszczelich). 6. Ciągników, maszyn i urządzeń rolniczych (m.in.: liczba ciągników, samochodów ciężarowych i przyczep, kombajnów i innych maszyn do zbioru, rozsiewaczy, rozrzutników, sadzarek, agregatów uprawowych, opryskiwaczy, dojarek, a także fakt korzystania z urządzeń do produkcji energii odnawialnej). 7. Zużycia nawozów (azotowych, potasowych i fosforowych oraz wapniowych, a także organicznych pochodzenia zwierzęcego). 8. Aktywności ekonomicznej (m.in.: aktywność bieżąca i nakłady pracy poniesione w ciągu 12 miesięcy poprzedzających dzień referencyjny badania przez użytkownika, członków jego rodziny i pracowników najemnych). Tematyka badania metod produkcji rolnej obejmowała m.in.: metody orki, płodozmian, liniowe elementy krajobrazu, wypas zwierząt, budynki inwentarskie, urządzenia do magazynowania nawozów organicznych, stosowanie środków ochrony roślin, powierzchnię nawadnianą. Dodatkowo, tylko ze źródeł administracyjnych pozyskano informacje o produkcji ekologicznej (powierzchnia upraw certyfikowana i w trakcie przestawiania oraz pogłowie zwierząt gospodarskich), a także o fakcie korzystania przez gospodarstwo z płatności w ramach działań ujętych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Ważniejsze definicje, pojęcia Gospodarstwo rolne oznacza grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Gospodarstwo rolne osoby fizycznej (gospodarstwo indywidualne) to gospodarstwo o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby fizycznej oraz gospodarstwo rolne osoby posiadającej użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha lub nieposiadającej użytków rolnych, która ma co najmniej: 1 sztukę bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochę lub (i) 3 sztuki owiec lub (i) 3 sztuki kóz lub (i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 1 strusia lub (i) 5 sztuk samic królików lub (i) 5 sztuk samic pozostałych zwierząt futerkowych lub (i) 3 sztuki pozostałych zwierząt utrzymywanych na rzeź lub (i) 1 pień pszczeli. Za użytkownika gospodarstwa rolnego uważa się osobę fizyczną, osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie użytkującą gospodarstwo rolne, niezależnie od tego, czy jest właścicielem, dzierżawcą tego gospodarstwa czy też użytkuje je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty wchodzące w skład gospodarstwa rolnego są położone na terenie jednej czy kilku gmin. Za osobę kierującą gospodarstwem rolnym uważa się osobę fizyczną upoważnioną przez właściciela/użytkownika gospodarstwa rolnego do podejmowania decyzji bezpośrednio związanych z procesami produkcyjnymi, nadzorowania ich lub wykonywania. Kierujący jest na ogół, choć nie zawsze, tą samą osobą co użytkownik. Do działalności rolniczej zaliczamy działalność związaną z uprawą roślin oraz chowem i hodowlą zwierząt, która obejmuje: wszystkie uprawy rolne (w tym również uprawę grzybów), warzywnictwo i ogrodnictwo, szkółkarstwo, hodowlę i nasiennictwo roślin rolniczych i ogrodniczych, chów i hodowlę zwierząt w gospodarstwie (bydła, owiec, kóz, koni, trzody chlewnej, drobiu, królików, pozostałych zwierząt futerkowych, zwierząt łownych utrzymywanych na rzeź), pszczół oraz działalność polegającą na utrzymaniu gruntów rolnych już niewykorzystywanych do celów produkcyjnych według zasad dobrej kultury rolnej przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska (zgodnie z normami).

10 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Użytkowanie gruntów Powierzchnia gruntów ogółem oznacza łączną powierzchnię użytków rolnych, lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów niezależnie od tytułu władania - własnych, dzierżawionych (na zasadzie umowy i bezumownie), użytkowanych z tytułu zajmowania określonego stanowiska (leśniczy, ksiądz, nauczyciel, itp.), wspólnych w części przypadających użytkownikowi, a także użytkowane przez gospodarstwo grunty należące do gospodarstw opuszczonych. Powierzchnię użytków rolnych ogółem stanowią: użytki rolne w dobrej kulturze rolnej (użytki rolne utrzymywane zgodnie z normami, spełniające wymogi Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych norm z dnia 12 marca 2007 r. z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2010 r., nr 39, poz. 211), na którą składają się: łąki trwałe, pastwiska trwałe, uprawy trwałe, w tym sady (plantacje drzew i krzewów owocowych oraz ich szkółki), ogrody przydomowe (bez powierzchni przeznaczonej na rekreację), zasiewy, grunty ugorowane, użytki rolne pozostałe (użytki rolne nie użytkowane i nie utrzymywane w dobrej kulturze rolnej w dniu 30 czerwca 2010 r.). Powierzchnia łąk trwałych to grunty pokryte trwale trawami (5 lub więcej lat), z zasady koszone, a w rejonach górskich również powierzchnia koszonych hal i połonin. Łąki powinny być utrzymywane w dobrej kulturze rolnej i przynajmniej raz w roku koszone, ale zbiory niekoniecznie wykorzystywane do celów produkcyjnych. Powierzchnia pastwisk trwałych to grunty pokryte trwale trawami (5 lat lub więcej), które z zasady nie są koszone, lecz wypasane, a w rejonach górskich również powierzchnia wypasanych hal i połonin utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej (łącznie z pastwiskami trwałymi niewykorzystywanymi do celów produkcyjnych oraz z ekstensywnie wypasanymi pastwiskami położonymi na terenie pagórkowatym lub na znacznej wysokości, na glebach niskiej klasy, na których nie stosuje się nawożenia, podsiewów, melioracji itp.). Powierzchnia upraw trwałych to łączna powierzchnia plantacji drzew owocowych, krzewów owocowych, szkółek drzew i krzewów owocowych, szkółek drzew i krzewów ozdobnych, szkółek drzew leśnych do celów handlowych, innych upraw trwałych, w tym wikliny, drzew i krzewów owocowych rosnących poza plantacjami, a także upraw trwałych pod osłonami. Powierzchnia sadów to plantacje drzew, krzewów owocowych i upraw jagodowych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej (łącznie z plantacjami leszczyny, malin, winorośli) rosnące w zwartym nasadzeniu, a także szkółki drzew i krzewów owocowych, jeżeli ich łączna powierzchnia nie jest mniejsza niż 0,10 ha. Do sadów nie zalicza się powierzchni uprawy truskawek i poziomek. Powierzchnia ogrodów przydomowych to powierzchnia zlokalizowana najczęściej wokół siedziby gospodarstwa, często oddzielona od reszty gospodarstwa. Obejmuje powierzchnię upraw przeznaczonych przede wszystkim na samozaopatrzenie w gospodarstwie domowym użytkownika gospodarstwa rolnego. Sporadycznie nadwyżki zbiorów mogą być sprzedawane. Ogród przydomowy może obejmować zarówno uprawy rolne i ogrodnicze jednoroczne, jak i uprawy wieloletnie. Do ogrodów przydomowych nie należy zaliczać powierzchni trawników i ogrodów ozdobnych oraz powierzchni przeznaczonej na rekreację. Powierzchnia gruntów ugorowanych to grunty orne niewykorzystywane do celów produkcyjnych, ale utrzymane według zasad dobrej kultury rolnej, przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska. Zaliczamy tu grunty zarówno uprawnione, jak i nieuprawnione (np. gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych poniżej 1 ha) do płatności obszarowych. Do gruntów ugorowanych należy zaliczyć także grunty przygotowane pod tegoroczne zasiewy (np. warzyw), ale do 30 czerwca 2010 r. nieobsiane lub nieobsadzone, a także powierzchnię upraw na przyoranie uprawianych jako plon główny (nawozy zielone).

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 11 Powierzchnia lasów i gruntów leśnych to powierzchnia pokryta roślinnością leśną (zalesiona) lub przejściowo jej pozbawiona (nie zalesiona) oraz grunty związane z gospodarką leśną. Uwzględnia się tu powierzchnię szkółek drzew leśnych założonych na terenach leśnych i wykorzystywanych na potrzeby własne gospodarstwa rolnego (niehandlowe), a także powierzchnię drzew i krzewów szybkorosnących prowadzonych na użytkach rolnych. Powierzchnia pozostałych gruntów to grunty będące pod zabudowaniami, podwórzami, placami i ogrodami ozdobnymi, parkami, powierzchnia wód śródlądowych (własnych i dzierżawionych), rowów melioracyjnych, powierzchnia porośniętą wikliną w stanie naturalnym, powierzchnia terenów bagiennych, powierzchnia innych gruntów (torfowiska, żwirownie), nieużytków (w tym gruntów zadrzewionych i zakrzaczonych) oraz powierzchnia przeznaczona dla rekreacji (np. zlokalizowana wokół domu, pola golfowe, itp.). Do pozostałych gruntów zalicza się także powierzchnię gruntów rolnych nie użytkowanych rolniczo, jeżeli grunty te nie powrócą już do użytkowania rolniczego, np. grunty rolne przeznaczone pod budowę drogi, supermarketu. W związku z wprowadzeniem pojęcia dobrej kultury rolnej (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 7 kwietnia 2004 r. Dz. U. z 2004 r., nr 65, poz. 600), poszczególne rodzaje użytków rolnych, np. łąki, pastwiska, grunty ugorowane, sady, a także pozostałe grunty, nie są w pełni porównywalne z wynikami PSR 2002. W PSR 2010 zaprezentowano nowe lub zmienione kategorie użytków rolnych dostosowane definicyjnie do wymogów Eurostatu np. grunty ugorowane, uprawy trwałe. Obecna nomenklatura będzie obowiązywała we wszystkich badaniach prowadzonych przez GUS oraz przy publikowaniu ich wyników. Powierzchnia zasiewów Powierzchnia zasiewów to powierzchnia wszystkich upraw zasianych i zasadzonych w gospodarstwie rolnym. Do powierzchni pod zasiewami nie zaliczamy powierzchni szkółek drzew i krzewów ozdobnych, szkółek drzew leśnych do celów handlowych, uprawy wikliny, drzew i krzewów owocowych rosnących poza plantacjami, a także innych upraw trwałych oraz powierzchni upraw trwałych pod osłonami itp. Nie zalicza się tu powierzchni plantacji drzew i krzewów szybkorosnących prowadzonych na użytkach rolnych, które kwalifikowane są do lasów oraz powierzchni upraw na przyoranie uprawianych jako plon główny, ponieważ tę powierzchnię zakwalifikowano do gruntów ugorowanych. Do tej powierzchni nie kwalifikuje się również ogrodów przydomowych. Dane o powierzchni zasiewów ujmowane w spisie dotyczą powierzchni upraw poszczególnych ziemiopłodów uprawianych w plonie głównym. Do grupy zbóż ogółem zalicza się powierzchnię uprawy zbóż podstawowych (pszenica, żyto, jęczmień, owies, pszenżyto) z mieszankami zbożowymi łącznie z kukurydzą na ziarno i pozostałymi uprawami zbożowymi (gryka, proso itp.). Do grupy przemysłowych zaliczono powierzchnię buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, lnu i konopi oraz tytoniu. Nie zalicza się tu maku, słonecznika, chmielu, ziół leczniczych, wikliny i innych przemysłowych. Uprawy te w niniejszej publikacji zaliczono do grupy pozostałe uprawy. Do grupy pastewnych zaliczono uprawy okopowych pastewnych, strączkowych pastewnych łącznie z mieszankami zbożowo-strączkowymi na ziarno, kukurydzy na zielonkę, motylkowych drobnonasiennych, innych pastewnych i traw (bez upraw przeznaczonych na nawozy zielone).

12 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Zwierzęta gospodarskie Badaniu podlegały zwierzęta gospodarskie znajdujące się w gospodarstwie oraz zwierzęta wysłane na redyki, wypasy i do bacówek. Rejestrowane były wszystkie zwierzęta, tj. zarówno stanowiące własność użytkownika gospodarstwa rolnego lub członków jego gospodarstwa domowego, jak również zwierzęta przetrzymywane czasowo lub stale w gospodarstwie, tj. przyjęte na wychów, opas itp., niezależnie od tego, czy przyjęto je od gospodarstw indywidualnych, czy od jednostek państwowych, spółdzielczych, spółek. W celu przeliczenia pogłowia zwierząt w sztukach fizycznych na sztuki przeliczeniowe duże (SD) wykorzystano następujące współczynniki: bydło, tj. cielęta ogółem w wieku poniżej 1 roku 0,40; byczki i jałówki razem w wieku 1-2 lat 0,70; samce bydła w wieku 2 lat i więcej 1,0; jałówki w wieku 2 lat i więcej 0,80; krowy mleczne 1,0, krowy mamki 0,80, trzoda chlewna, tj. prosięta o wadze do 20 kg 0,027; lochy ogółem 0,50; pozostała trzoda chlewna razem (warchlaki o wadze 20-50 kg, knury i knurki o wadze 50 kg i więcej, trzoda chlewna na ubój o wadze 50 kg i więcej, tj. tuczniki) 0,30, owce ogółem 0,10, kozy ogółem 0,10, konie ogółem 0,80, drób, tj. łącznie brojlery kurze oraz kury i koguty dorosłe na rzeź 0,007; nioski kurze razem 0,014; łącznie indyki, gęsi, kaczki, drób pozostały (bez strusi) 0,030; strusie 0,35, króliki ogółem 0,020. Ciągniki, maszyny i urządzenia rolnicze Badaniem zostały objęte ciągniki oraz wybrane maszyny i urządzenia użytkowane w gospodarstwach rolnych do prac związanych z działalnością rolniczą w ciągu 12- miesięcy poprzedzających badanie. Spisano sprzęt własny (stanowiący wyłączną własność użytkownika gospodarstwa lub członka jego gospodarstwa domowego), jak i wspólny (będący własnością kilku rolników i użytkowany przez więcej niż jedno gospodarstwo). Ciągniki, maszyny i urządzenia rolnicze należące do kilku rolników spisywano u tego rolnika, u którego znajdowały się w dniu 30 czerwca 2010 r. Nie spisywano sprzętu, który był niesprawny dłużej niż rok oraz tego, który został przeznaczony do kasacji. Dane o ciągnikach dotyczą ciągników kołowych dwuosiowych i gąsienicowych. Zużycie nawozów W badaniu zebrano dane o nawozach mineralnych, wapniowych oraz nawozach organicznych pochodzenia zwierzęcego, zużytych w gospodarstwach rolnych od 1 lipca 2009 r. do 30 czerwca 2010 r. Zużycie nawozów mineralnych (azotowych, fosforowych, potasowych) oraz wapniowych prezentowane jest w przeliczeniu na czysty składnik NPK i CaO. Przeliczeń zużycia nawozów na 1 ha użytków rolnych w roku gospodarczym 2009/2010 dokonano na powierzchnię użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej.

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 13 Dochody gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego Za gospodarstwo domowe z użytkownikiem gospodarstwa rolnego uważa się zespół osób mieszkających i utrzymujących się wspólnie, jeżeli wśród nich jest osoba prowadząca gospodarstwo indywidualne. Za dochód całkowity gospodarstwa domowego uważa się łączne dochody wszystkich osób zamieszkałych wspólnie z użytkownikiem gospodarstwa rolnego i utrzymujących się razem z nim, tj. z tytułu prowadzenia działalności rolniczej i pozarolniczej (również tej niezwiązanej z gospodarstwem rolnym) oraz z tytułu: pracy najemnej, pobierania emerytur i rent, zasiłku z pomocy społecznej, zasiłku wychowawczego, alimentów, stypendiów, posiadania lokat kapitałowych, uzyskiwania pomocy zagranicznej, wygranych w grach liczbowych i loteriach itp. Dla potrzeb publikacji przyjęto, że główne źródło dochodu to źródło dochodów przekraczające 50% dochodów ogółem gospodarstwa domowego. Dane o strukturze dochodów dotyczą okresu 12 miesięcy poprzedzających badanie (tzn. okresu od 1 lipca 2009 r. do 30 czerwca 2010 r.). Pracujący Dane dotyczą osób pracujących w gospodarstwach rolnych w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie (tj. wg aktywności stałej) w podziale na gospodarstwa indywidualne oraz gospodarstwa rolne osób prawnych i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. Dane o pracujących w rolnictwie według aktywności stałej dotyczą nakładów pracy ponoszonych na wytworzenie produkcji rolnej w ciągu 12 miesięcy, a więc uwzględniają cały roczny cykl produkcyjny w gospodarstwie rolnym (pod warunkiem, że 30 czerwca 2010 r. w gospodarstwie była prowadzona działalność rolnicza). W gospodarstwach indywidualnych poddano badaniu wkład pracy użytkownika gospodarstwa rolnego oraz dorosłych członków jego rodziny (tj. w wieku 15 lat i więcej), niezależnie od tego czy stanowili jedno gospodarstwo domowe, czy nie, wkład pracy pracowników najemnych stałych, dorywczych, kontraktowych, a także pracę wykonywaną w ramach pomocy sąsiedzkiej. Za pracę w swoim/rodzinnym gospodarstwie rolnym uznaje się wykonywanie prac bezpośrednio związanych z produkcją rolniczą (roślinną i zwierzęcą) oraz prace ogólne, związane z prowadzeniem gospodarstwa np.: zakup środków produkcji, sprzedaż produktów i przygotowanie ich do sprzedaży, prace związane z magazynowaniem, transport na potrzeby gospodarstwa rolnego, bieżące naprawy sprzętu rolniczego, prace konserwacyjne budynków, maszyn, instalacji, organizację i zarządzanie pracą w gospodarstwie rolnym, załatwianie spraw urzędowych, prowadzenie rachunków, wypełnianie wniosków o dopłaty bezpośrednie i inne.

14 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Ze względu na zaistniałą w 2010 r. specyficzną sytuację, do pracy w swoim gospodarstwie rolnym wliczono również prace związane z likwidacją skutków powodzi. Jako pracy w gospodarstwie rolnym nie traktuje się takich prac jak: przyrządzanie posiłków, pranie, sprzątanie, doglądanie dzieci oraz innych prac związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wyłączone są również prace związane z leśnictwem, łowiectwem, połowem lub hodowlą ryb (bez względu na to czy prowadzone były w gospodarstwie czy poza nim), a także praca w ramach działalności gospodarczej innej niż rolnicza. Za pracę poza swoim/rodzinnym gospodarstwem rolnym uznaje się każdą pracę (również dorywczą), wykonywaną poza rodzinnym gospodarstwem rolnym (najemną lub na własny rachunek, w tym również w rolnictwie). Uwzględniona została tutaj również praca wykonywana w rodzinnej działalności gospodarczej (innej niż rolnicza) np. w agroturystyce, działalności usługowej z wykorzystaniem własnego sprzętu. Wśród pracujących członków gospodarstwa domowego z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (określonych jako pracujący w swoim gospodarstwie rolnym ) wyodrębniono następujące kategorie: 1. pracujący wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym, 2. pracujący głównie w swoim gospodarstwie rolnym i dodatkowo poza gospodarstwem, 3. pracujący głównie poza swoim gospodarstwem rolnym i dodatkowo w swoim gospodarstwie rolnym. Podziału na pracę główną i dodatkową dokonano na podstawie kryterium czasu pracy, tj.: praca główna - określana dla osób, które wykonywały więcej niż jedną pracę - oznaczała taką, która zwykle zajmuje najwięcej czasu. Jeżeli dwie prace (lub więcej) zajmowały taką samą ilość czasu, pracą główną była ta, która przynosiła wyższy dochód, praca dodatkowa oznaczała tę, która spośród innych niż praca główna wykonywanych zajęć zarobkowych, zajmowała zwykle najwięcej czasu. Jeżeli dwie prace dodatkowe zajmowały taką samą ilość czasu, należało wskazać tę, która przynosiła wyższy dochód. Ze względu na duży udział pracy w niepełnym wymiarze godzin oraz sezonowego zatrudnienia pracowników dorywczych, kontraktowych, pracujących w ramach pomocy sąsiedzkiej i pozostałych osób pracujących nakłady pracy w rolnictwie zostały wyrażone w umownych rocznych jednostkach pracy (Annual Work Unit - AWU). Roczna jednostka pracy (AWU) oznacza ekwiwalent pełnego etatu. Oblicza się ją przez podzielenie liczby godzin przepracowanych w ciągu roku przez roczną liczbę godzin odpowiadającą pełnemu etatowi. W Polsce jako ekwiwalent pełnego etatu przyjęto 2120 godzin pracy w roku, tzn. 265 dni roboczych po 8 godzin pracy dziennie. Przy wyliczaniu nakładów pracy wyrażonych w AWU (zgodnie z metodologią Eurostatu) zachowano warunek, że na 1 osobę nie może przypadać więcej niż 1 AWU, nawet jeżeli w rzeczywistości osoba pracuje dłużej. W tablicy prezentującej dane według godzin pracy podano średni czas pracy w gospodarstwie rolnym w ciągu roku w przedziałach: 0-530 godzin oznacza mniej niż ¼ etatu - (np. praca była wykonywana przez okres do 3 miesięcy), 531-1060 godzin oznacza ¼ etatu, ale mniej niż ½ etatu - (np. praca była wykonywana przez okres od 3 miesięcy włącznie do 6 miesięcy), 1061-1590 godzin oznacza ½ etatu, ale mniej niż ¾ etatu - (np. praca była wykonywana przez okres od 6 miesięcy włącznie do 9 miesięcy), 1591-2119 godzin oznacza ¾ etatu, ale mniej niż 1 etat - (np. praca była wykonywana przez okres od 9 miesięcy włącznie do 12 miesięcy), 2120 godzin i więcej oznacza 1 pełny etat - (np. praca była wykonywana przez 12 miesięcy w roku).

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 15 WAŻNIEJSZE GRUPOWANIA I ZAKRES PUBLIKOWANYCH DANYCH Dane prezentowane w niniejszej publikacji dotyczą: gospodarstw prowadzących 30 czerwca 2010 r. działalność rolniczą, wszystkich gospodarstw rolnych (prowadzących i nieprowadzących działalności rolniczej) tylko w zakresie liczby gospodarstw, użytkowania gruntów i średniej wielkości gospodarstwa. Dane prezentowane w publikacji opracowano według siedziby użytkownika gospodarstwa. W zależności od tematyki, dane zostały opracowane według niżej wymienionych klasyfikacji: grup obszarowych powierzchni użytków rolnych, osoby kierującej gospodarstwem rolnym, wykształcenia ogólnego i rolniczego osoby kierującej gospodarstwem, liczby lat prowadzenia przez osobę kierującą gospodarstwa rolnego, rodzaju prowadzonej działalności, celu produkcji rolniczej, gospodarstw domowych użytkowników gospodarstw rolnych, w których ponad 50% dochodów stanowiły dochody z działalności rolniczej, pozarolniczej, pracy najemnej, emerytury lub renty oraz innych niezarobkowych źródeł utrzymania, nakładów pracy wyrażonych w AWU. Przedziały grup obszarowych użytków rolnych są lewostronnie zamknięte, z wyjątkiem grup: 0-1, gdzie przedział jest obustronnie zamknięty <0,00-1,00>, 1-2, gdzie przedział jest obustronnie otwarty (1,01-1,99). W tablicach zawierających dane sumaryczne mogą wystąpić pewne nieścisłości rachunkowe wynikające z zaokrągleń automatycznych zastosowanych w procesie uogólnienia danych z próby. Informacje liczbowe w ujęciu odsetkowym prezentowane są z jednym znakiem po przecinku i z uwagi na elektroniczną technikę zaokrągleń mogą nie sumować się na 100%.

UWAGI ANALITYCZNE Lata 2002-2010 to okres znaczących zmian polskiej wsi związanych z przygotowywaniem, a następnie efektami przystąpienia do Unii Europejskiej. Procesy zachodzące w kraju nie ominęły również województwa świętokrzyskiego. Ich zakres, a także skala szeroko zostały omówione w wydanej w listopadzie br. publikacji Charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie świętokrzyskim. W niniejszym opracowaniu skupiono się jedynie na najważniejszych zagadnieniach ze sfery rolnictwa, w których zaprezentowano zróżnicowanie poszczególnych zjawisk w podziale na podregiony, powiaty i gminy. Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010 wskazują, że skala zachodzących w rolnictwie województwa świętokrzyskiego zmian była zróżnicowana, a różnice w charakterze gospodarowania pomiędzy poszczególnymi powiatami w dalszym ciągu się utrzymują. Charakterystycznym zjawiskiem, które można było zaobserwować w analizowanym okresie, a które występowało niezależnie od powiatu, był spadek liczby gospodarstw rolnych. W województwie wyniósł on 17,6%. Jego tempo było jednak wyraźnie większe na północy województwa w takich powiatach, jak: skarżyski, w którym odnotowano o 28,2% mniej gospodarstw niż 8 lat wcześniej, ostrowiecki o 26,0% i starachowicki o 25,1%. Na południu spadek ten był znacznie niższy, a najmniejszą jego skalę odnotowano w powiecie buskim o 9,0%. Jedyną gminą, w której przybyło gospodarstw był Strawczyn wzrost o 1,2%. Należy zauważyć, że na północy województwa znacznie częściej spotykane były gospodarstwa, które nie prowadziły działalności rolniczej. Odsetek gospodarstw prowadzących działalność rolniczą w podregionie kieleckim wyniósł w 2010 r. 66,5%, podczas gdy w sandomierskojędrzejowskim 93,3% Wyższe wykształcenie posiadało 9,7% ogółu kierujących gospodarstwami rolnymi. Zdecydowanie najwięcej było ich w Kielcach 31,0% wszystkich kierujących w stolicy województwa. W zajmującym drugie miejsce pod tym względem powiecie ostrowieckim jedynie 12,2% osób ukończyło wyższą uczelnię, a w sandomierskim 12,0%. Spośród gmin poza Kielcami wysoki odsetek osób z wyższym wykształceniem odnotowano w pozostałych gminach miejskich (Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Sandomierz i Skarżysko-Kamienna), gdzie wahał się od 17,6% do 26,2%. Wyjątkowo niski był on natomiast w Wąchocku i Imielnie, w których mniej niż co dwudziesty kierujący posiadał wyższe wykształcenie. Wykształcenie rolnicze posiadało 32,9% kierujących. Odsetek ten był wyraźnie wyższy w podregionie sandomiersko-jędrzejowskim. W powiecie kazimierskim osiągnął on 45,5%, a włoszczowskim 40,3%. Ogółem w 5 gminach [Zawichost, Ćmielów, Działoszyce, Słupia (Jędrzejowska) i Skalbmierz] ponad połowa kierujących posiada wykształcenie rolnicze. Najniższy odsetek takich osób odnotowano w powiecie skarżyskim 22,1%, a spośród gmin w Zagnańsku jedynie 10,3%. Powierzchnia jednostek samorządu terytorialnego nie zmieniła się istotnie w ciągu omawianego okresu. Znacząco zmienił się jednak sposób użytkowania gruntów. Powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się w ciągu 8 lat o 12,5%, w tym szczególnie mocno obniżyła się w Wąchocku o 69,1% i Suchedniowie o 54,9%. W 7 gminach powierzchnia użytków rolnych uległa zwiększeniu. Uwagę zwraca szczególnie Stąporków, w którym pomimo wyraźnie mniejszej liczby gospodarstw, areał użytków rolnych wzrósł o 51,3%. W pozostałych jednostkach samorządu terytorialnego wzrost nie przekraczał kilku procent. Można stwierdzić, że szybciej powierzchnia użytków rolnych, podobnie jak liczba gospodarstw, malała na północy np. w skarżyskim o 32,8% i Kielcach o 35,1%. Dla porównania w powiecie kazimierskim zmniejszyła się jedynie o 4,7%. Konsekwencją tych zmian był spadek udziału powierzchni użytków rolnych w areale gruntów ogółem z 87,6% do 84,6%. W powiatach: kazimierskim, pińczowskim i sandomierskim odsetek ten wynosił ponad 90%, podczas gdy w koneckim i skarżyskim kształtował się poniżej 75%. W gminie Stąporków jedynie 55,9% areału gruntów to użytki rolne (ponad 40% stanowią lasy i grunty leśne), natomiast w takich gminach, jak: Wojciechowice, Złota, Skalbmierz udział ten wyniósł ok. 95%.

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 17 Szybszy spadek liczby gospodarstw niż powierzchni użytków rolnych skutkował zwiększaniem się ich średniej powierzchni. W skali całego województwa przeciętny areał UR wyniósł 3,88 ha, tj. o 0,23 ha więcej niż w 2002 r. Mniejsza średnia powierzchnia cechowała jedynie 4 powiaty oraz 37 gmin. Znaczący jej spadek odnotowano w Kielcach o 0,49 ha i powiecie staszowskim o 0,25 ha. Relatywnie szybko przeciętna powierzchnia zwiększała się natomiast w takich powiatach, jak: kazimierski i opatowski po 0,72 ha oraz pińczowski 0,65 ha. W przekroju gmin szczególnie duży wzrost wystąpił w Ćmielowie o 3,18 ha. Proces komasacji szybko postępował także w Wodzisławiu i Wojciechowicach, w których przeciętna powierzchnia UR zwiększyła się o bisko 2 ha. O ponad 1 ha zmalał natomiast średni areał w gminie Fałków. W strukturze użytkowania gruntów dominowały zasiewy, które stanowiły 59,3% ogółu powierzchni użytków rolnych (w 2002 r. 60,0%). W dalszym ciągu odsetek ten był zdecydowanie najmniejszy w powiecie skarżyskim jedynie 15,9%, choć na przestrzeni 8 lat lekko się zwiększył (z 13,6%). Nieco większy udział zasiewów występował w Kielcach 26,3% i powiecie koneckim 28,1%. Na przeciwnym biegunie znalazły się powiaty kazimierski i opatowski, w których, podobnie jak w 2002 r., ponad 80% areału użytków rolnych stanowiły grunty pod zasiewami; poziom ten w 2010 r. przekroczył także powiat jędrzejowski. Duże zróżnicowanie występowało pomiędzy poszczególnymi gminami. W Stąporkowie jedynie 3,1% użytków rolnych stanowiły grunty pod zasiewami, w Bliżynie, Suchedniowie i Obrazowie odsetek ten nie przekraczał 10%, natomiast w Wodzisławiu i Wojciechowicach na ten cel przeznaczono ponad 90% użytków rolnych. Łąki trwałe stanowiły ponad 19% areału użytków rolnych (w 2002 r. 17,0%). Zanotowano przy tym znaczne różnice ich udziału w strukturze użytkowania gruntów. W ostatnich latach dysproporcje jeszcze się zwiększyły. Najwyższy udział łąk odnotowano w powiecie koneckim 38,2%, a w kieleckim i włoszczowskim stanowiły one blisko 30% użytków rolnych. We wszystkich tych powiatach udział łąk wyraźnie wzrósł. Najniższy poziom tego wskaźnika odnotowano w powiatach położonych na wschodzie województwa: sandomierskim 6,4% i opatowskim 6,5%. Spośród gmin trzy pierwsze miejsca pod względem udziału powierzchni łąk w użytkach rolnych zajmowały gminy znajdujące się powiecie koneckim: Stąporków 54,0% areału użytków, Radoszyce 47,7% i Słupia (Konecka) 43,1%. Dla porównania w gminie Samborzec było to niespełna 3%. Pastwiska trwałe nie odgrywają istotnej roli w strukturze użytkowania gruntów. Ich udział w areale użytków rolnych wyniósł 1,6%, w tym najwięcej w powiatach buskim 3,2% i staszowskim 2,7%, a najmniej, podobnie jak dla łąk trwałych, w sandomierskim 0,4%. Wśród gmin wyróżniał się Gowarczów, w którym powierzchnia pastwisk stanowiła 10,1% użytków rolnych. W pozostałych jednostkach samorządu terytorialnego odsetek ten był znacznie niższy. Uprawy trwałe zajmowały 6,3% powierzchni użytków rolnych. Wśród nich dominowały sady stanowiące 6,2% UR. Ich koncentracja występowała w powiecie sandomierskim, w którym zlokalizowane było ponad 55% powierzchni sadów w województwie. Odsetek ten nieco się obniżył (w 2002 r. wynosił ponad 58%), co wynika z relatywnie szybkiego wzrostu powierzchni upraw sadowniczych w takich powiatach, jak opatowski czy staszowski. Umacnia się dominująca pozycja zbóż w strukturze zasiewów. W 2010 r. przypadało na nie 74,8% areału ziemiopłodów ogółem, podczas gdy 8 lat wcześniej 72,2%. Na produkcji zbóż skupione były przede wszystkim gospodarstwa w takich powiatach, jak: jędrzejowski 85,2% powierzchni zasiewów, starachowicki 84,1% czy staszowski 80,6%. Koncentracja na tym rodzaju upraw jeszcze się tam w analizowanym okresie zwiększyła. Najmniejsze znaczenie w strukturze zasiewów miały zboża w kazimierskim, w którym zajmowały 60,8% areału ziemiopłodów i pińczowskim 63,3%. Ten drugi powiat był przy tym jedynym, w którym udział zbóż w latach 2002-2010 nieznacznie się obniżył. Zboża stanowiły ponad 90% powierzchni zasiewów w takich gminach, jak: Mirzec, Brody i Łopuszno. W czterech jednostkach samorządu terytorialnego uprawy te zajmowały mniej niż 50% ogółu zasiewów (najmniej w gminie Samborzec 33,5%). Ziemniaki stanowiły 6,2% powierzchni zasiewów. Na przestrzeni 8 lat odsetek ten zmalał blisko dwukrotnie. Znaczny spadek tego udziału w stosunku do 2002 r. dotyczył wszystkich powiatów z wyjątkiem kazimierskiego, w którym nie uległ zmianie. W dalszym ciągu areał ziemniaków był relatywnie najwyższy w powiecie skarżyskim. Rośliny te stanowiły tam 12,0% zasiewów. W buskim udział ten wyniósł 10,7%, natomiast najmniejszy jego poziom utrzymywał się w opatowskim 2,6%. Gminami, w których produkcja ziemniaków miała szczególnie wysoki udział były Zagnańsk 32,1% powierzchni zasiewów, Stąporków 21,9% i Bliżyn 20,0%.

18 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Rośliny przemysłowe zajmowały 3,9% powierzchni zasiewów (8 lat wcześniej 3,6%). Skoncentrowane były one na terenie kilku powiatów. Szczególnie dużą popularnością uprawy roślin przemysłowych cieszyły się w powiecie opatowskim, w którym stanowiły 12,1% areału ziemiopłodów rolnych. W takich gminach jak Opatów, Lipnik, Wojciechowice, Sadowie odsetek ten sięgał kilkunastu procent, a na powiat opatowski przypadało 40,9% powierzchni upraw przemysłowych w województwie. Były to przede wszystkim buraki cukrowe oraz rzepak i rzepik. Rośliny te stanowiły także stosunkowo duży udział wśród zasiewów ogółem w powiatach ostrowieckim (w tym przede wszystkim w gminie Ćmielów, w której przypadało na nie 17,9% powierzchni zasiewów) oraz kazimierskim. W powiecie ostrowieckim dominował rzepak i rzepik, a w kazimierskim tytoń i buraki cukrowe. Większą powierzchnię niż przemysłowe zajmowały rośliny pastewne 7,6% areału zasiewów (w 2002 r. 4,7%). Najwyższy odsetek zasiewów tych roślin występował w powiecie włoszczowskim 12,7% i pińczowskim 11,4%, natomiast w przekroju gmin w Bliżynie 18,4% i Kijach 15,8%. Pogłowie zwierząt gospodarskich w sztukach dużych wyniosło 309,8 tys. szt. Produkcja zwierzęca skupiona była przede wszystkim w podregionie sandomiersko jędrzejowskim w takich powiatach, jak: jędrzejowski 22,9% ogółu pogłowia w województwie, buskim 10,5% i włoszczowskim 8,5%. Jedynym powiatem o znacznej skali chowu zwierząt w podregionie kieleckim był powiat kielecki 14,7% pogłowia w województwie. Pomimo spadku pogłowia bydła w latach 2002-2010 utrzymała się dominująca pozycja w produkcji tych zwierząt trzech powiatów: kieleckiego, jędrzejowskiego i opatowskiego. W 2010 r. znajdowało się w nich w dalszym ciągu ponad 40% pogłowia bydła w województwie. Relatywnie duże stado występowało także w powiecie włoszczowskim. W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych największe pogłowie odnotowano w powiatach: włoszczowskim 50,6 szt., w którym obsada bydła we wszystkich gminach była wyższa niż średnia w województwie oraz opatowskim 40,4 szt. Spośród gmin najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowano w Baćkowicach 95,3 szt., Oksie 94,1 szt. i Słupi (Koneckiej) 79,8 szt. Pogłębiła się koncentracja chowu trzody chlewnej. Udział powiatu jędrzejowskiego w pogłowiu tych zwierząt zwiększył się do 35,6% (w tym w gminie Jędrzejów hodowano ponad 15% wszystkich świń w Świętokrzyskim). Znalazło to odzwierciedlenie w wielkości pogłowia trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych. Najwyższy poziom odnotowany został w powiecie jędrzejowskim 190,2 szt. (w szczególności z powodu bardzo wysokiego poziomu tego wskaźnika w Jędrzejowie 426,5 szt. i Imielnie 284,8 szt.). W zajmującym drugie miejsce powiecie kazimierskim było to 143,9 szt. Zdecydowanie najwięcej koni nadal znajdowało się w powiecie kieleckim 22,8% ogółu. Wynikało to jednak przede wszystkim z jego wielkości. W przeliczeniu na 100 ha UR najwięcej tych zwierząt było w powiecie starachowickim 5,4 szt. Na kolejnych miejscach znajdowały się staszowski, kielecki i pińczowski niewiele ponad 3 szt. Wśród gmin najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowano w Wąchocku 8,5 szt. i Michałowie - 8,0 szt. Wyraźnie wyższe niż 8 lat wcześniej (o ponad 30%) pogłowie drobiu w powiecie jędrzejowskim spowodowało, że wysunął się on na pierwsze miejsce w produkcji tych zwierząt 28,5% ogółu w województwie. Poprzedni lider (powiat kielecki) spadł na drugie miejsce, a jego udział obniżył się do 17,7%. Podobnie jak w przypadku trzody chlewnej wyróżniała się gmina Jędrzejów, w której skupiało się 14,1% ogółu drobiu w Świętokrzyskim. W powiecie Jędrzejowskim odnotowano także najwyższą liczbę drobiu na 100 ha UR 2309,5 szt., w tym w gminie Jędrzejów 5946,6 szt. Najwyższą liczbą tych zwierząt w przeliczeniu na 100 ha UR charakteryzowała się gmina Smyków 6323,8 szt. W stosunku do 2002 r. wzrósł poziom wyposażenia gospodarstw w ciągniki i maszyny rolnicze. Na 1 ciągnik przypadało 6,6 ha użytków rolnych. Najlepiej wyposażone w ciągniki były powiaty sandomierski, w którym na 1 taką maszynę przypadało 4,7 ha UR i starachowicki 5,4 ha, a zdecydowanie najgorzej Kielce 19,0 ha. W sandomierskim znajdowały się również trzy gminy, w których wskaźnik ten był najkorzystniejszy: Samborzec 3,6 ha, Łoniów 3,6 ha i Koprzywnica 3,9 ha. Dla porównania w Stąporkowie na 1 ciągnik przypadało 41,6 ha UR.

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTW ROLNYCH W PODREGIONACH, POWIATACH I GMINACH 19 Najwyższy odsetek gospodarstw z ciągnikami w ogólnej liczbie prowadzących działalność rolniczą odnotowano w powiatach kazimierskim i opatowskim, a najmniejszy w skarżyskim i Kielcach. W kombajny zbożowe dobrze wyposażone były gospodarstwa w rolniczych powiatach kazimierskim i jędrzejowskim, a także w ostrowieckim (na co wpłynęły przede wszystkim gminy Waśniów i Bodzechów), natomiast w polowe opryskiwacze ciągnikowe w kazimierskim, opatowskim i buskim. W porównaniu z 2002 r. obniżył się odsetek gospodarstw stosujących nawozy. Szczególnie duży spadek widoczny był w przypadku korzystających z nawozów wapniowych. W 2010 r. nawozy stosowało 74,6% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Zdecydowanie częściej czyniły to gospodarstwa zlokalizowane w południowej części województwa. Najwyższy odsetek gospodarstw stosujących nawozy wystąpił w powiecie kazimierskim 92,1%, a w całym podregionie sandomierskojędrzejowskim najrzadziej wykorzystywały je gospodarstwa ze staszowskiego 71,7%, podczas gdy w podregionie kieleckim najwyższy udział takich jednostek odnotowano w starachowickim 70,1%, a najmniejszy w skarżyskim 40,8%. Spośród gmin najniższy odsetek korzystających z nawozów wśród prowadzących działalność rolniczą występował w Zagnańsku 21,2%, Suchedniowie 23,9% i Bliżynie 34,4%, a najwyższy w gminach: Słupia (Jędrzejowska), Sadowie, Baćkowice i Opatowiec, w których przekraczał 95%. Na północy województwa wyróżniała się Słupia (Konecka), w której nawozy stosowało prawie 95% gospodarstw. Podobnie kształtowała się sytuacja w zakresie nawozów mineralnych. Stosowało je 69,0% jednostek, przy czym najwięcej gospodarstw korzystało z nich w powiecie kazimierskim 90,6%, a najmniej w skarżyskim 25,6%. W gminie Zagnańsk odsetek ten wyniósł jedynie 11,4%, a Suchedniów 12,1%. Dla porównania w Słupi (Jędrzejowskiej) było to 94,8%, a Słupi (Koneckiej) 93,6%. Stopień intensywności nawożenia mineralnego cechuje się znacznym zróżnicowaniem terytorialnym. Największy jego poziom odnotowano w powiatach: opatowskim 139,5 kg NPK/ha, kazimierskim 131,4 kg i jędrzejowskim 116,9 kg, a zdecydowanie najmniejszy w skarżyskim 21,8 kg i w Kielcach 23,9 kg. W gminie Opatów sięgał on 179,3 kg, a w Stąporkowie wyniósł mniej niż 4 kg. Z nawozów wapniowych korzystało 4,9% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą, w tym relatywnie najczęściej na wschodzie województwa; w opatowskim 13,0% i sandomierskim 11,7%. W gminie Zawichost udział ten osiągnął 21,2%. W tym samym okresie w skarżyskim odsetek ten wyniósł jedynie 1,2%. Zużycie nawozów wapniowych było wyraźnie zróżnicowane terytorialnie. Podobnie jak w przypadku nawozów mineralnych największe zużycie wapna nawozowego odnotowano w powiecie opatowskim 26,7 kg/ha użytków rolnych w dobrej kulturze. Mniejsze było ono w sandomierskim 22,1 kg/ha oraz kazimierskim 16,0 kg/ha. Stosunkowo najmniej nawozów wapniowych zużywano w Kielcach 1,3 kg/ha i powiecie kieleckim 3,2 kg/ha. Spośród gmin najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowano w Zawichoście 44,5 kg/ha. Nieco odmiennie wygląda korzystanie z nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego. W 2010 r. stosowało je 46,4% gospodarstw. Ich największy odsetek występował w powiecie włoszczowskim 64,1% i kazimierskim 61,3%, a najmniejszy w sandomierskim 18,1% (nawozy mineralne stosuje się tu dosyć często). W przekroju gmin odsetek ten najwyższy był w Waśniowie 77,2% i Opatowcu 75,4%. Nadal utrzymuje się niski odsetek gospodarstw, w których ponad połowa dochodu pochodziła z działalności rolniczej. W skali województwa wyniósł on 25,4%. Występuje jednak jego znaczne zróżnicowanie terytorialne. W powiecie kazimierskim udział ten wyniósł 51,5%, opatowskim 40,4%, natomiast w skarżyskim zaledwie 2,6%, a w Kielcach 4,4%. W całym podregionie sandomierskojędrzejowskim odsetek gospodarstw utrzymujących się głównie z działalności rolniczej był ponad dwa razy wyższy niż w podregionie kieleckim. Spośród gmin działalność rolnicza najczęściej stanowiła podstawowe źródło dochodu w Działoszycach 70,8% i Skalbmierzu 62,0%. Z drugiej strony były takie jednostki samorządowe, w których udział ten nie przekraczał 2%.

20 WYNIKI POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO 2010 Głównie z pracy najemnej utrzymywały się przede wszystkim gospodarstwa w Kielcach 42,7% prowadzących działalność rolniczą, a także okolicznych gminach. Ponad 30% - to odsetek, który cechował powiaty: włoszczowski, starachowicki, kielecki, staszowski, konecki i skarżyski. W trzech gminach (Sitkówka-Nowiny, Strawczyn i Morawica) udział takich gospodarstw przekraczał 50%. Warto także zwrócić uwagę na znaczenie emerytur i rent. Stanowiły one ponad połowę dochodu dla 21,6% gospodarstw, w tym najwięcej w powiecie skarżyskim, w którym blisko połowa jednostek (48,7%) utrzymywała się głównie z tego źródła (w gminie Skarżysko Kościelne odsetek ten przekraczał 60%). Dla porównania w kazimierskim było to jedynie 11,0%, a w opatowskim 14,4%. Głównie na sprzedaż produkowało (zużywało mniej niż 50% własnej produkcji) 54,2% jednostek prowadzących działalność rolniczą. Najczęściej były to gospodarstwa z powiatów: sandomierskiego 82,8%, kazimierskiego 78,4% i opatowskiego 73,8%. W 4 gminach odsetek ten przekraczał 90%, w tym najwięcej w gminie Samborzec 93,5%. Wyłącznie na sprzedaż produkowało 12,0% podmiotów, a ich największy udział odnotowano w Kielcach 30,6% i w powiecie opatowskim 18,5%. W przekroju gmin szczególnie często takie gospodarstwa spotykano w jednostkach miejskich: Ostrowiec Świętokrzyski (40,6% ogółu prowadzących działalność rolniczą), Starachowice (39,4%) i Sandomierz (35,6%). Głównie na samozaopatrzenie produkowały podmioty z powiatów: starachowickiego 71,0% wszystkich tamtejszych gospodarstw prowadzących działalność rolniczą, koneckiego 68,0% i staszowskiego 62,6%. W 6 gminach odsetek ten przekraczał 80%, a najwyższy był w Rytwianach, w których 84,8% jednostek zużywało ponad 50% własnej produkcji. Wyłącznie na własne potrzeby wytwarzało 26,0% gospodarstw. Najczęściej całą produkcję zużywano w powiatach skarżyskim 55,6% i starachowickim 49,2%. W gminach Stąporków, Brody i Wąchock ponad 70% gospodarstw wykorzystywało na własne potrzeby 100% swojej produkcji. W województwie świętokrzyskim w 2010 r. w swoim gospodarstwie rolnym pracowało 284,3 tys. użytkowników i członków ich rodzin. Na osoby te przypadało 98,3% ogółu nakładów pracy ponoszonych na prowadzenie działalności rolniczej w gospodarstwach indywidualnych. Spośród nich 19,4% pracowało w gospodarstwach rolnych w powiecie kieleckim, 11,2% w buskim, a 10,2% w sandomierskim. Kobiety stanowiły 46,8% pracujących członków rodzin, a ich najwyższy odsetek wystąpił w powiatach na północy województwa: skarżyskim 49,2% i ostrowieckim 47,8%. Panie stanowiły w Świętokrzyskim 36,8% użytkowników. W powiecie skarżyskim ich udział wyniósł 52,3%, natomiast w położonym na południu kazimierskim udział kobiet wśród użytkowników ukształtował się na poziomie 25,7%. Spośród gmin najwyższy odsetek kobiet użytkowników wystąpił w Stąporkowie i Bliżynie, w których przekraczał 58%. W powiatach północnych pracowano w krótszym wymiarze czasu niż na południu. Świadczy o tym niższy udział tych terenów w nakładach pracy niż wynikałoby to z liczby osób tam pracujących. Kobiety pracowały zwykle nieco krócej niż mężczyźni. Nakłady pracy pań stanowiły 45,0% łącznych nakładów użytkowników i ich rodzin (najwięcej w powiecie skarżyskim 48,6%). Udział kobiet w nakładach pracy przekraczał połowę w pięciu gminach województwa świętokrzyskiego. W południowej części województwa na roli pracowały młodsze osoby niż na północy. Odsetek osób do 34 roku życia pracujących w swoim gospodarstwie rolnym wyniósł 30,4%. Najwyższy był on w takich powiatach, jak: kazimierski 33,5%, sandomierski 33,3% i jędrzejowski 31,6%, a najniższy w Kielcach 18,4%, skarżyskim 18,6% i koneckim 25,3%. Z drugiej strony udział osób w wieku 65 lat i więcej, który w skarżyskim wyniósł 24,5%, w opatowskim, sandomierskim i jędrzejowskim nie przekraczał 10%. Wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym pracowało 66,8% członków rodzin. Pracę w swoim gospodarstwie z inną pracą nieco częściej łączyli mieszkańcy podregionu kieleckiego. Dla przykładu w Kielcach udział takich osób wyniósł 47,2% w powiecie kieleckim 38,4%, podczas gdy w kazimierskim takich osób było jedynie 22,6%, a w pińczowskim 26,6%.