Wykonawcy badań terenowych: inż. Gerard Bela mgr Magdalena Hadwiczak mgr inż. Piotr Rydzkowski mgr Katarzyna Rosińska mgr Piotr Zięcik

Sprawozdanie z inwentaryzacji ornitologicznej wraz z określeniem wpływu na stan środowiska przyrodniczego dla zadania pt. Budowa drogi ekspresowe S7 na odcinku Koszwały - Kazimierzowo" Wykonawcy badań terenowych: inż. Gerard Bela mgr Magdalena Hadwiczak mgr inż. Piotr Rydzkowski mgr Katarzyna Rosińska mgr Piotr Zięcik Autorzy opracowania: mgr inż. Piotr Rydzkowski mgr Magdalena Hadwiczak Gdańsk, 2013 r. 1

Spis treści 1. Wstęp 2 2. Teren badań... 2 3. Metody badań... 3 4. Wyniki inwentaryzacji awifauny... 9 5. Dyskusja... 26 6. Ocena wpływu, zalecenia i wnioski... 32 7. Literatura... 39

1. Wstęp Niniejsze opracowanie powstało na potrzeby raportu oddziaływania na środowisko inwestycji w postaci budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo. Zebrane dane stanowią materiał naukowy, niezbędny do: 1. Określenia wpływu planowanej inwestycji na populacje ptaków tego obszaru, 2. Określenia wniosków i zaleceń dotyczących działań minimalizujących potencjalny negatywny wpływ na awifaunę, uwzględniając specyfikę przedsięwzięcia. 2. Teren badań Planowana do budowy droga ekspresowa będzie przebiegać przez teren dwóch województw: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Obszar ten należy do mezoregionu Żuławy Wiślane makroregionu Pobrzeża Gdańskiego prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego (Kondracki 2002). Krajobraz Żuław Wiślanych, od wieków poddawany jest silnej antropopresji (Herbich, Markowski 2005). Żuławy Wiślane charakteryzuje silnie rozbudowana sieć hydrologiczna, szczególnie dotyczy to sieci rowów odwadniających. Dominującym elementem krajobrazu są tu pola uprawne, występujące w mozaice z użytkami zielonymi oraz wilgotnymi pastwiskami. Nieduże zakrzewienia i zadrzewienia związane są najczęściej z osadami ludzkimi lub z przydrożami, brzegami rowów i zbiorników wodnych. Zgodnie z podziałem przyrodniczo leśnym obszar ten wchodzi w skład I. Krainy Bałtyckiej, Dzielnicy Żuław Wiślanych. Klimat tej krainy kształtowany jest głównie pod wpływem morza. Charakteryzują go najłagodniejsze w kraju zimy, chłodne okresy letnie oraz stosunkowo wysoka suma opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi 8.5 o C 9.2 o C. W okresie zimowym i letnim średnie temperatury powietrza kształtują się między 1.3 o C 1.7 o C (styczeń) i 18.2 o C 19.8 o C (lipiec). Roczna suma opadów wynosi 555-734 mm (http://www.bdl.info.pl). Planowana droga S7 przecina Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Dolnej Wisły PLB040003. Jego powierzchnia wynosi 33 559,04 ha. Obszar ten jest ostoją ptasią o randze europejskiej. W ostoi występuje co najmniej 46 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi, a gniazduje ok. 180 gatunków ptaków. Teren stanowi bardzo ważną ostoję dla ptaków migrujących i zimujących (m. in. zimowisko bielika). W okresie wędrówek ptaki wodno-błotne występują w obrębie obszaru w bardzo dużych koncentracjach - do 50 000 osobników. Szczególne znaczenie mają populacje gatunków takich jak: bielik, nurogęś, ohar, rybitwa białoczelna, rybitwa rzeczna, zimorodek, ostrygojad, bielaczek. W stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje także derkacz, mewa czarnogłowa, sieweczka rzeczna. W ostoi występuje ponadto: bogata fauna innych zwierząt kręgowych, bogata flora roślin naczyniowych (ok. 1350 gatunków), dobrze zachowane różne typy łęgów oraz murawy kserotermiczne. Zagrożenia dla tego obszaru to niszczenie morfologicznej różnorodności międzywala, zanieczyszczenie wód, zabudowa brzegów, zalesianie muraw, spontaniczna sukcesja roślinności, zaprzestanie lub zmniejszenie wypasu zwierząt w międzywalu, zmiana użytków zielonych na pola orne. Obszar podlega działaniom z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. 3

Badania ptaków lęgowych prowadzono wzdłuż planowanej drogi S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo, w buforze o szerokości: 500 m po obu jej stronach na całej długości trasy, poza obszarami Natura 2000, 2 000 m po obu stronach planowanej drogi, na terenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Dolnej Wisły PLB040003. W obrębie buforu wyznaczono powierzchnie badawcze w postaci 3 kwadratów o powierzchni 1km 2 każdy na terenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Dolnej Wisły PLB040003 do monitoringu liczebności ptaków pospolitych gatunków lęgowych (MPPL). Rozmieszczenie powierzchni badawczych w terenie przedstawiono w załączniku graficznym (mapa nr x). Badania ptaków przelotnych i zimujących prowadzono wzdłuż planowanej drogi S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo, w buforze o szerokości 500m po obu jej stronach na całej długości trasy. W obrębie buforu wyznaczono powierzchnie badawcze w postaci: - 2 transektów o długości po 5km każdy wzdłuż Wisły od miejscowości Ostaszewo do miejscowości Gdańsk - Przegalina (km Wisły 926 do 936), - 5 kwadratów o powierzchni 4 km 2 każdy do monitoringu zimujących ptaków szponiastych. Rozmieszczenie stałych powierzchni badawczych w terenie przedstawiono na rysunku nr 1 i w załączniku graficznym (mapa nr 1.3). 3. Metody badań Materiał do analiz zebrany został w okresie od sierpnia 2012r. do sierpnia 2013r. Obserwatorzy wykonali 25 kontroli terenowych, a zestawienie ich terminów przedstawiono w Tabeli 1. Uwzględniono w nim wyniki własnych, szczegółowych badań terenowych, które porównano z wynikami uzyskanymi w trakcie poprzednich inwentaryzacji zawartych w opracowaniach Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska z 2008 i 2010 r. (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Dla pełniejszego zobrazowania miejsc koncentracji ptaków wykorzystano również niepublikowane dane z lat 2010-2013 zebrane przez członków Stowarzyszenia Drapolicz. Zasięg kontrolowanego buforu (po 500m po obu stronach drogi) oraz lokalizacje powierzchni kontrolnych do obserwacji ptaków przedstawiono na poniższym rysunku oraz w załączniku graficznym nr 1.3. 4

Rysunek 1. Przebieg projektowanej drogi ekspresowej S7 (czerwona linia) wraz z zasięgiem terenu badań (szary pas) i lokalizacją powierzchni próbnych w protokole MPPL (niebieskie pola) i monitoringu zimujących ptaków szponiastych (czerowne pola). 5

Tab. 1. Terminy kontroli i warunki pogodowe. + DATA MIGR+ ZIM KONTROLE INW N2K PCKZ MPPL + EKS Tmax [C ] POGODA Z W [km/h] O [mm/ 12h] 1 21.08.2012 + 26 2 13 0 2 16.09.2012 + 20 3 15 0 3 20.10.2012 + 18 1 16 0 4 10.11.2012 + 9 2 25 0 5 14.12.2012 + -5 2 22 0 6 15.12.2012 + -1 3 32 0,0-0,3 7 17.12.2012 + 1 3 22 0,0-2 8 18.12.2012 + -1 3 16 0,0-0,3 9 04.01.2013 + 5 2 30 0 10 05.01.2013 + 3 3 27 0,0-0,3 11 06.01.2013 + 3 3 14 0,0-0,3 12 21.01.2013 + -5 3 33 3-6 13 07.02.2013 + 3 2 13 0 14 08.02.2013 + 2 3 13 0,0-0,3 15 09.02.2013 + 0 3 16 0,0-0,3 16 10.02.2013 + 0 3 12 0,0-0,3 17 17.02.2013 + -1 2 8 0 18 25.03.2013 + + + 1 2 10 0,0-0,3 19 20.04.2013 + + + 12 3 11 0 20 22.05.2013 + + + 21 2 9 0,0-0,3 21 13.06.2013 + + 26 3 12 0 22 20.06.2013 + + + 31 3 13 0 23 22.06.2013 + + 27 1 5 0 24 30.07.2013 + + 24 3 10 0,0-0,3 25 31.08.2013 + 23 2 9 0,0-0,3 Oznaczenia: MIGR+ZIM - badania awifauny przelotnej i zimującej INW N2K PCKZ - inwentaryzacja ptaków lęgowych ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000 i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt MPPL+ EKS - Monitoring liczebności ptaków pospolitych gatunków lęgowych (MPPL) i eksploracja terenu (badania jakościowe) POGODA: T - temperatura maksymalna dnia, Z - zachmurzenie w skali 0-3 (3 - pełne), W - prędkość (km/h) i kierunek wiatru, O - zakres wielkości opadu atmosferycznego (mm/ 12h). 6

Badania terenowe prowadzono pełny rok w następujących blokach: Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. A. Badania awifauny lęgowej 1. Ocena składu gatunkowego ptaków lęgowych poprzez eksplorację terenów sąsiadujących z istniejącą drogą DK7 i planowaną drogą S7. 2. Inwentaryzacja stanowisk lęgowych ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły oraz występujących poza obszarem Natura 2000 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. 3. Monitoring liczebności ptaków pospolitych gatunków lęgowych (MPPL) chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. B. Badania awifauny przelotnej i zimującej 1. Monitoring liczebności przelotnych i zimujących ptaków wodnych chronionych w obrębie obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. 2. Eksploracja terenów sąsiadujących w celu oceny liczebności ptaków tworzących koncentracje (bocian biały, gęsi, czajka, siewka złota) poza siecią Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. 3. Monitoring liczebności zimujących ptaków szponiastych w krajobrazie rolniczym Żuław Wiślanych. 3.1. Badania awifauny lęgowej 1. Ocena składu gatunkowego ptaków lęgowych poprzez eksplorację terenów sąsiadujących z istniejącą drogą DK7 i planowaną drogą S7 Do tego celu przyjęto metodykę stosowaną przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska. Podczas kontroli notowano wszystkie stwierdzone gatunki, a na mapy nanoszono miejsca stwierdzenia wybranych gatunków, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, wybranych gatunków SPEC w kategorii 1 3 oraz wybranych lęgowych gatunków szponiastych (podając liczbę osobników, kierunek przemieszczania, lokalizację znalezionych gniazd oraz w miarę możliwości wiek i płeć zaobserwowanych ptaków). Kontrole dzienne polegały na obserwacjach bezpośrednich ptaków (przy pomocy lornetki o parametrach 10x42) oraz identyfikacji głosowej (głosy godowe i inne). Kontrole nocne to nasłuchy prowadzone dla wykrycia śpiewających samców oraz stymulacja magnetofonowa niektórych gatunków (np. sowy, chruściele). Kontrola marcowa była ukierunkowana na wykrycie gatunków wcześnie przystępujących do lęgów, m. in. żurawia, kruka, dzięciołów i sów. Ponadto, w tym terminie wyszukiwano gniazda szponiastych w zadrzewieniach i fragmentach lasów oraz notowano wszystkie gatunki przelotne, zwracając szczególną uwagę na koncentracje ptaków wędrujących wiosną nad tym terenem. W trakcie kontroli kwietniowej kontynuowano wykrywanie dzięciołów i sów oraz wykonano kontrole całego przebiegu drogi pod kątem występowania ptaków lęgowych. Podczas dziennej kontroli majowej wyszukiwano na całym przebiegu drogi ptaki lęgowe, natomiast w nocy, w wybranych miejscach, wykonano kontrole nocne ukierunkowane na wykrycie chruścieli (przede wszystkim derkacza) oraz przepiórki. Kontrola czerwcowa (dzienna) nadal była 7

ukierunkowana na identyfikację ptaków lęgowych, natomiast nocna na wykrycie chruścieli, przepiórki oraz lelka. 2. Inwentaryzacja stanowisk lęgowych ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły oraz wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt poza obszarem Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Prace prowadzone zgodnie ze standardem programu prowadzonego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (Chylarecki, Sikora, Cenian red. 2009 Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią). Wiosną i latem 2013r. prowadzono inwentaryzację ornitologiczną terenu w buforze 500 m po obu stronach na całej długości trasy, poza obszarami Natura 2000 oraz w buforze 2 000 m po obu stronach planowanej drogi, na terenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Dolnej Wisły PLB040003. Celem eksploracji było ustalenie rzeczywistej liczebności ptaków wymienionych w I Załączniku Dyrektywy Ptasiej. Kontrole dzienne polegały na obserwacjach bezpośrednich ptaków (przy pomocy lornetki o parametrach 10x42) oraz identyfikacji głosowej (głosy godowe i inne). Każdy widziany osobnik opisany był pod kątem zachowania i zaklasyfikowany do jednej z trzech kategorii gniazdowania według Polskiego Atlasu Ornitologicznego (Sikora i in. 2007): A gniazdowanie możliwe, B gniazdowanie prawdopodobne, C gniazdowanie pewne. Wyniki uzyskane w trakcie liczeń posłużyły do aktualizacji wiedzy na temat składu awifauny, liczebności poszczególnych gatunków oraz ich zagęszczenia. Inwentaryzację ptaków dziennych prowadzono w okresie lęgowym tj. od początku marca do końca lipca. Wykonano również szereg kontroli nocnych. Podczas kontroli dokonano penetracji potencjalnych siedlisk łąk, szuwarów i obszarów leśnych w poszukiwaniu gatunków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej i/lub Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (dalej PCKZ) (Głowaciński red. 2001): derkacz, kropiatka, zielonka. Zastosowano się do metodyki przedstawionej w opracowaniu Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią (Chylarecki, Sikora, Cenian red. 2009). Liczenie polegało na przemarszu wzdłuż wcześniej wytypowanych transektów lub nasłuchu punktowym w siedliskach odpowiadających poszczególnym gatunkom ptaków, mogących tam potencjalnie występować. Każdy odzywający się na powierzchni oraz w jej bezpośrednim sąsiedztwie ptak był mapowany. Kontrola odbywała się w godzinach nocnych (po godzinie 22.00), podczas bezwietrznej i bezdeszczowej pogody. 3. Monitoring liczebności ptaków pospolitych gatunków lęgowych (MPPL) chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Przeprowadzone badania w protokole MPPL zaplanowane zostały w celu oceny jakościowej i ilościowej awifauny lęgowej z pospolitych gatunków w przyjętym buforze. Umożliwi to porównania konkretnych wskaźników lokalnych populacji ptaków w odniesieniu do danych referencyjnych z całego obszaru Polski (ponad 400 powierzchni 1x1 km kontrolowanych w ramach programu MPPL). Ponadto zebrane dane umożliwią na etapie monitoringu po zakończeniu inwestycji określenie rzeczywistego wpływu inwestycji na lęgowe populacje ptaków. Do tego celu wyznaczono 3 powierzchnie próbne. W obrębie 8

każdego pola wytyczono 2 równoległe transekty każdy o długości ok. 1 km. Każdy z transektów składał się z 5 odcinków o długości 200 m. Podczas liczenia w obrębie odcinków liczone były wszystkie widziane i słyszane ptaki w trzech kategoriach odległości od obserwatora: 0-25 m, 25-100 m, >100 m. Liczone również były ptaki obserwowane w locie. Wykonane zostały 3 kontrole terenowe. Pierwsza wizyta w kwadracie miała na celu wytyczenie transektu i opis siedlisk, natomiast druga i trzecia wizyta poświęcone były na zasadnicze liczenia ptaków (w trakcie przemarszu transektem). Dla potrzeb programu sezon lęgowy został podzielony na dwa okresy liczeń - wczesnowiosenny, przypadający na kwiecień i pierwszą połowę maja oraz późnowiosenny, przypadający na drugą połowę maja i czerwiec. Oba liczenia były oddzielone od siebie o 4 tygodnie. 3.2. Badania awifauny przelotnej i zimującej 1. Monitoring liczebności przelotnych i zimujących ptaków wodnych chronionych w obrębie obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Monitoring zimowania ptaków wodnych prowadzono zgodnie z instrukcją do Monitoringu Zimujących Ptaków Wodnych (MZPW) (Meissner, Chylarecki) prowadzonym przez GIOŚ. Monitoring liczebności tej grupy ptaków opierał się na kontrolach odcinków Wisły od Ostaszewa do Przegaliny (km 926 do 936). Liczenia ptaków wodnych prowadzono podczas przemarszu wzdłuż brzegów odcinka rzeki, z lornetką i lunetą. Monitoring liczebności ptaków w okresie zimowym standardowo opiera się na wynikach jednej kontroli wykonywanej w połowie stycznia (zalecenia Wetlands International). Termin liczenia został zsynchronizowany z badaniami prowadzonymi w całym kraju. Okno czasowe przeznaczone na kontrole obejmuje tu zasadniczo okres 10-20 stycznia. Liczenie przeprowadzono od rana do wczesnych godzin popołudniowych (14-15). Ze względu na wyjątkowo niekorzystne warunki atmosferyczne w styczniu (silny mróz i zlodzenie rzeki bliskie 100%), liczenie powtórzono w lutym 2013 r. 2. Monitoring liczebności ptaków przelotnych obejmował kontrole rzeki oraz jej międzywala od miejscowości Ostaszewo-Leszkowy do Gdańska Przegaliny (km 926 do 936). Kontrole obejmowały wszystkie miejsca koncentracji bocianowatych Ciconiidae, blaszkodziobych Anseriformes i siewkowatych Charadriidae i przeprowadzone zostały w terminach uwzględniających szczyty liczebności gatunków. Dołączono tu również informacje uzyskane od obserwatorów z lat 2010-2013, jeśli stwierdzone koncentracje uznano jako istotne. 3. Eksploracja terenu w celu oceny liczebności ptaków wodno-błotnych tworzących koncentracje obejmował kontrole wzdłuż planowanej drogi S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo, w buforze o szerokości 5 00m po obu jej stronach na całej długości trasy. Kontrole obejmowały wszystkie miejsca koncentracji bocianowatych Ciconiidae, blaszkodziobych Anseriformes i siewkowatych Charadriidae i przeprowadzone zostały w terminach uwzględniających szczyty liczebności gatunków. Dołączono tu również informacje uzyskane od obserwatorów z lat 2010-2013, jeśli stwierdzone koncentracje uznano jako istotne. 4. Monitoring liczebności zimujących ptaków szponiastych w krajobrazie rolniczym Żuław Wiślanych. Prace prowadzone były jako autorski projekt Stowarzyszenia Drapolicz (Kośmicka, Kośmicki, Neubauer 2013). 9

Badaniami objęte były wszystkie ptaki szponiaste i sowy. Monitoringiem objęto teren całych Żuław Wiślanych (ok. 1650 km2), w tym obszary sąsiadujące z istniejącą drogą DK7 i planowaną drogą S7. Kontrole wykonywano pieszo w terenie badań. Uzyskane wyniki wpisywano do formularzy oraz nanoszono na mapy. Notowano dane dotyczące warunków atmosferycznych, zagospodarowania terenu, gatunku, liczebności. W okresie od grudnia 2012 do lutego 2013 wykonano trzy kontrole na każdym z kwadratów, po jednej w miesiącu. Oszacowanie obecnych zagęszczeń zimujących ptaków szponiastych w "płaskim" krajobrazie rolniczym Żuław Wiślanych pozwoli na śledzenie zmian po wybudowaniu drogi. Jest to zasadne, ponieważ niektóre gatunki celowo i z dużych odległości szukają obrzeży dróg w poszukiwaniu pokarmu, gdzie często mogą ulec kolizjom z pojazdami. Do tych szczególnie zagrożonych należą, m. in. sowy i niektóre szponiaste. 4. Wyniki inwentaryzacji awifauny Badania awifauny lęgowej. 1. Ocena składu gatunkowego ptaków lęgowych poprzez eksplorację terenów sąsiadujących z istniejącą drogą DK7 i planowaną drogą S7. Lokalizacje zinwentaryzowanych stanowisk ptaków przedstawiono na mapie w skali 1:25 000, która stanowi załącznik nr 1.3. W tabeli 3 zestawiono listę gatunków ptaków (w układzie systematycznym) stwierdzonych podczas badań na przebiegu projektowanej drogi wraz z ich statusem ochronnym, kategorią zagrożenia oraz kategorią lęgowości. Oznaczenia: Status dla powierzchni: L gatunek lęgowy na powierzchni kategorie gniazdowania według Polskiego Atlasu Ornitologicznego (Sikora i in. 2007): A gniazdowanie możliwe, B gniazdowanie prawdopodobne, C gniazdowanie pewne Tabela 2. Kryteria lęgowości i kategorie gniazdowania według Polskiego Atlasu Ornitologicznego (Sikora i in. 2007) Kod Kryterium Kategoria O pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku lęgowym jednorazowa obserwacja śpiewającego lub odbywającego loty gniazdowanie S godowe samca możliwe obserwacja rodziny (jeden dorosły ptak lub para z lotnymi (A) R młodymi) P para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym gniazdowanie TE śpiewający lub odbywający loty godowe samiec stwierdzony co prawdopodobne 10

Kod Kryterium Kategoria najmniej przez 2 dni w tym samym miejscu (zajęte terytorium) (B) lub równoczesne stwierdzenie wielu samców w siedlisku lęgowym danego gatunku KT kopulacja, toki OM odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo NP głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda i piskląt PL plama lęgowa (u ptak a trzymanego w ręku) BU budowa gniazda lub drążenie dziupli UDA odwodzenie od gniazda lub młodych (udawanie rannego) GNS gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku WYS gniazdo wysiadywane gniazdowanie POD ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt pewne JAJ gniazdo z jajami (C) PIS gniazdo z pisklętami MŁO młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne, albo podloty gniazdowników poza gniazdem WL gatunek występujący na powierzchni w sezonie lęgowym niespełniający kryteriów lęgowości dla przyznania mu którejś z kategorii gniazdowania, lecz korzystający w jakiś sposób z powierzchni (np. żerujący, polujący; fragment powierzchni jest tylko częścią terytorium); P gatunek przelotny; WP gatunek wykorzystujący teren objęty badaniami w tracie wędrówki (np. żerujący, odpoczywający, tworzący koncentracje). Status ochronny w Polsce - na podstawie: Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237, poz.1419): OŚ gatunek objęty ochroną ścisłą, OŚ 1 gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej, OŚS gatunek wymagający ustalenia strefy ochronnej wokół miejsc rozrodu i miejsc regularnego przebywania, OCz gatunek objęty ochroną częściową; Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz. U. Nr 45, poz. 433): Ł gatunek łowny; stopnia zagrożenia gatunków według Czerwonej listy zwierząt ginących izagrożonych w Polsce (Głowaciński 2001): EXP gatunki zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe w Polsce, VU gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie, LC gatunki niezagrożone. UE na podstawie: DP gatunki wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (EWG 79/409/EWG z2kwietnia 1979 r. o ochronie dziko żyjących ptaków); 11

Gatunki SPEC w kategorii 1 3 (BirdLife International 2004): SPEC 1 gatunki zagrożone w skali globalnej, Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. SPEC 2 gatunki zagrożone, których europejska populacja przekracza 50% populacji światowej i których stan zachowania uznano za niekorzystny, SPEC 3 gatunki zagrożone, których europejska populacja nie przekracza 50% populacji światowej i których stan zachowania uznano za niekorzystny. Tabela 3. Wykaz gatunków ptaków stwierdzonych w obrębie terenu badań. Lp. Nazwa gatunku Status dla powierzchni Status ochronny polska łacińska L WL P WP PL UE PEŁNOPŁETWE PELACENIFORMES 1 pelikan różowy Pelecanus onocrotalus + OŚ DP 2 kormoran Phalacrocorax carbo + OCz BRODZĄCE CICONIIFORMES 3 czapla siwa Ardea cinerea + OCz 4 czapla biała Egretta alba + OŚ DP 5 bocian biały Ciconia ciconia C + + OŚ 1 DP, SPEC 2 BLASZKODZIOBE ANSERIFORMES 6 łabędź niemy Cygnus olor B + + OŚ 7 łabędź krzykliwy Cygnus cygnus + OŚ DP 8 gęś zbożowa Anser fabalis + + Ł 9 gęś białoczelna Anser albifrons + + Ł 10 gęgawa Anser anser + + Ł 11 świstun Anas penelope + + OŚ, CR 12 krakwa Anas strepera + + OŚ 1 13 rożeniec Anas acuta + + OŚ 1 14 płaskonos Anas clypeata + + OŚ 1 15 cyranka Anas querquedula B + + OŚ 1 16 cyraneczka Anas crecca + + Ł 17 krzyżówka Anas platyrhynchos C + + Ł 18 gągoł Bucephala clangula B + + OŚ 1 19 bielaczek Mergus albellus + + OŚ DP, SPEC 3 20 nurogęś Mergus merganser B + + OŚ 1 21 głowienka Aythya ferina Ł 22 czernica Aythya fuligula + + Ł SPEC 3 23 ogorzałka Aythya marila + OŚ 24 lodówka Clangula hyemalis + OŚ SZPONIASTE ACCIPITRIFORMES 15 bielik Haliaeetus albicilla C + OŚS, LC DP, SPEC 1 16 błotniak stawowy Circus aeruginosus B + + + OŚ 1 DP 17 błotniak zbożowy Circus cyaneus + OŚS, DP, SPEC 3 18 trzmielojad Pernis apivorus + OŚ 1 DP 19 jastrząb Accipiter gentilis C OŚ 1 20 krogulec Accipiter nisus + + OŚ 1 21 myszołów Buteo buteo B + + OŚ 1 22 myszołów włochaty Buteo lagopus + OŚ 1 23 pustułka Falco tinnunculus C + + OŚ 1 SPEC 3 GRZEBIĄCE GALLIFORMES 24 kuropatwa Perdix perdix B Ł SPEC 3 25 przepiórka Coturnix coturnix B OŚ SPEC 3 26 bażant Phasianus colchicus B Ł ŻURAWIOWE GRUIFORMES 27 żuraw Grus grus A + + OŚ 1 DP, SPEC 2 28 derkacz Crex crex B OŚ 1 DP 29 zielonka Porzana parva A OŚ DP 30 łyska Fulica atra C + Ł SIEWKOWE CARADRIIFORMES 31 ostrygojad Haematopus ostralegus + Uwagi zalatujący wyjątkowo most w Kiezmarku 12

Lp. Nazwa gatunku Status dla powierzchni Status ochronny polska łacińska L WL P WP PL UE Uwagi 32 siewka złota Pluvialis apricaria + + OŚ, EXP DP 33 sieweczka obrożna Charadrius hiaticula + 34 sieweczka rzeczna Charadrius dubius C + 35 czajka Vanellus vanellus B + + OŚ 1 SPEC 2 36 kszyk Gallinago gallinago + + OŚ 1 SPEC 3 37 słonka Scolopax rusticola B + Ł SPEC 3 38 krwawodziób Tringa totanus + SPEC 2 39 kwokacz Tringa nebularia + 40 kulik wielki Numenius arquata + OŚ 1, VU SPEC 2 41 samotnik Tringa ochropus + 42 łęczak Tringa glareola + + DP 43 brodziec piskliwy Actitis hypoleucos + + SPEC 3 44 batalion Philomachus pugnax + + DP 45 biegus zmienny Calidris alpina + 46 biegus mały Calidris temminckii + 47 śmieszka Chroicocephalus ridibundus + + OŚ 48 mewa siwa Larus canus + + OŚ SPEC 2 49 mewa srebrzysta Larus argentatus sensu lato + + OCz 50 mewa siodłata Larus marinus + + OŚ 51 rybitwa rzeczna Sterna hirundo + + + OŚ 1 DP 52 rybitwa białoczelna Sternula albifrons + + DP 53 rybitwa czarna Chlidonias niger B + + + OŚ 1 DP, SPEC3 GOŁĘBIOWE COLUMBIFORMES 54 gołąb miejski Columba livia f. urbana C + OŚ 55 grzywacz Columba palumbus C + + Ł 56 siniak Columba oenas + 57 sierpówka Streptopelia decaocto C OŚ KUKUŁKOWE CUCULIFORMES 58 kukułka Cuculus canorus B OŚ SOWY STRIGIFORMES 59 uszatka Asio otus C + 60 uszatka błotna Asio flammeus + DP 61 płomykówka Tyto alba C + KRÓTKONOGIE APODIFORMES 62 jerzyk Apus apus + OŚ DZIĘCIOŁOWE PICIFORMES 63 dzięcioł duży Dendrocopos major C OŚ 64 dzięcioł średni Dendrocopos medius A + OŚ 1 DP 65 dzięciołek Dendrocopos minor C + OŚ 66 dzięcioł czarny Dryocopos martius B OŚ DP WRÓBLOWE PASSERIFORMES 67 lerka Lullula arborea + OŚ DP, SPEC 2 68 skowronek Alauda arvensis C + + OŚ SPEC 3 69 dymówka Hirundo rustica C + + OŚ SPEC 3 70 oknówka Delichon urbica C OŚ SPEC 3 71 brzegówka Riparia riparia C + + 72 świergotek drzewny Anthus trivialis + + OŚ 73 świergotek łąkowy Anthus pratensis B + + OŚ 74 pliszka żółta Motacilla flava C + + OŚ 75 pliszka siwa Motacilla alba C + + OŚ 76 strzyżyk Troglodytes troglodytes B + OŚ 77 rudzik Erithacus rubecula B + OŚ 78 słowik szary Luscinia luscinia B + OŚ 79 kopciuszek Phoenicurus ochruros B + OŚ 80 pleszka Phoenicurus B + OŚ SPEC 2 phoenicurus 81 pokląskwa Saxicola rubetra B + + OŚ 82 kos Turdus merula B + + OŚ 83 kwiczoł Turdus pilaris + + OŚ most w Kiezmarku most w Kiezmarku (2011r.) 13

Lp. Nazwa gatunku Status dla powierzchni Status ochronny polska łacińska L WL P WP PL UE Uwagi 84 śpiewak Turdus philomelos B + + OŚ 85 droździk Turdus iliacus + + OŚ 86 paszkot Turdus viscivorus + OŚ 87 świerszczak Locustella naevia B + OŚ 88 rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus B + OŚ 89 łozówka Acrocephalus palustris C + OŚ 90 trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus B + OŚ 91 zaganiacz Hippolais icterina B + OŚ 92 jarzębatka Sylvia nisoria B + OŚ DP 93 piegża Sylvia curruca B + OŚ 94 cierniówka Sylvia communis C + OŚ 95 gajówka Sylvia borin B + OŚ 96 kapturka Sylvia atricapilla B + + OŚ 97 pierwiosnek Phylloscopus colybita B + + OŚ 98 piecuszek Phylloscopus trochilus B + + OŚ 99 mysikrólik Regulus regulus + + OŚ 100 raniuszek Aegithalos caudatus A + + OŚ 101 modraszka Cyanistes caeruleus C + + OŚ 102 bogatka Parus major C + + OŚ 103 kowalik Sitta europaea C + OŚ 104 pełzacz leśny Certhia familiaris B + OŚ 105 pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla B + OŚ 106 remiz Remiz pendulinus B + + OŚ 107 gąsiorek Lanius collurio C + OŚ DP, SPEC 3 108 srokosz Lanius excubitor + + OŚ SPEC 3 109 sójka Garrulus glandarius + + OŚ 110 sroka Pica pica C + + OCz 111 kawka Corvus monedula C + + + OŚ 112 wrona siwa Corvus corone C + + OCz 113 kruk Corvus corax + OCz 114 szpak Sturnus vulgaris C + + OŚ SPEC 3 115 wróbel Passer domesticus C OŚ SPEC 3 116 mazurek Passer montanus B OŚ SPEC 3 117 zięba Fringilla coelebs C + + OŚ 118 kulczyk Serinus serinus B + OŚ 119 dzwoniec Carduelis chloris B + + OŚ 120 szczygieł Cardulelis carduelis B + + OŚ 121 czyż Carduelis spinus A + + OŚ 122 makolągwa Carduelis cannabina B + + OŚ SPEC 2 123 czeczotka Carduelis flammea + + OŚ, LC 124 dziwonia Carpodacus erythrinus B + OŚ 125 grubodziób C. coccothraustes B + + OŚ 126 trznadel Emberiza citrinella C + + OŚ 127 potrzos Emberiza schoeniclus B + + OŚ 128 potrzeszcz Emberiza calandra B + OŚ SPEC 2 14

2. Inwentaryzacja stanowisk lęgowych ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły, wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt poza obszarem Natura 2000 oraz średnio licznych w skali kraju W granicach badanych obszarów, na podstawie przeprowadzonych badań oraz danych archiwalnych stwierdzono gniazdowanie 19 gatunków średnio licznych lub rzadkich w skali kraju, z czego 10 gatunków wymienione zostało w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, jako zagrożone w obszarze Wspólnot Europejskich. Pełną ich listę prezentuje tabela 2. Przegląd gatunków wymienionych w I Załączniku Dyrektywy Ptasiej oraz będących celem ochrony obszaru Natura 2000 Bocian biały Ciconia ciconia Stwierdzono 4 zajęte gniazda w obrębie buforu, wzdłuż całej trasy. Wszystkie zlokalizowane były w obrębie zabudowań ludzkich, przez które przebiega istniejąca droga DK7. Podczas budowy drogi w km: 35+600, 45+000 wraz z przebudową istniejącej sieci energetycznej, może dojść do zniszczenia miejsc lęgowych (gniazd) bocianów. Ewentualne przeniesienie/rozebranie gniazd należy przeprowadzić poza sezonem lęgowym pod nadzorem ornitologa. Jako formę kompensacji względem bociana białego, można potraktować wykonanie prac konserwacyjnych przy starych gniazdach, obecnie nieczynnych ze względu na grubą warstwę nadbudowy oraz porośnięcie ich wnętrza przez wysoką roślinność zielną. Ich lokalizację przedstawiono poniżej: - Lp Miejscowość Współrzędne (szerokość, długość) Uwagi 1 Dworek 54.252947 18.959891 2 Nowa Kościelnica 54.244834 18.973380 1 gniazdo posadowione na drzewie bez platformy; konieczny do zdjęcia nadkład gałęzi 1 gniazdo umieszczone na platformie i posadowione na słupie; do zdjęcia nadkład gałęzi 3 Jazowa 54.167650 19.241126 posadowione na słupie (platforma); do zdjęcia nadkład; pobliże Nogatu 4 Jazowa 54.167121 19.268316 posadowione na słupie energetycznym odłączonym od sieci, na platformie, do zdjęcia nadkład; pobliże Nogatu 5 Jazowa 54.169685 19.243556 posadowione na słupie energetycznym odłaczonym od sieci, na platformie, do zdjęcia nadkład; pobliże Nogatu Rewiry żerowania bocianów zlokalizowane są w większości w promieniu 2-3 km wokół gniazd. Żerowiska obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) wokół wsi, wyjątkowo dalej (ptaki z okolic dolin rzecznych). 15

Błotniak stawowy Circus aeruginosus Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. Stwierdzono 2 pary lęgowe w obrębie buforu, wzdłuż całej trasy. Wszystkie stanowiska stwierdzono w znacznym oddaleniu (>501 m) od drogi. Lęgowiska zlokalizowane są w szuwarze trzcinowym wzdłuż sieci rowów melioracyjnych oraz niewielkich zbiorników wodnych. Rewiry żerowania ptaków zlokalizowane są w promieniu około 5 km wokół gniazd, a ich żerowiska obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki). Wielokrotnie obserwowano przeloty żerujących błotniaków w pobliżu istniejącej DK7. Bielik Haliaeetus albicilla Stwierdzono 1 stanowisko lęgowe w obrębie buforu, w bezpośrednim sąsiedztwie drogi (<100 m), w km 48+950. W Raporcie NFOS z 2010r. stwierdzono, iż "w olsie nad Nogatem (km 49+595) znaleziono tegoroczne (2010 r.) gniazdo, z którego 21 marca zerwał się dorosły ptak z oznakami zaniepokojenia i przesiadywał w pobliżu gniazda. Przy kolejnej kontroli (16 17 kwietnia) stwierdzono stratę lęgu gniazdo zostało opuszczone, nie obserwowano również w okolicy dorosłych ptaków. W 2008 r. bielik nie był stwierdzony w tej lokalizacji. Prawdopodobną przyczyną braku sukcesu lęgowego była mała powierzchnia drzewostanu, w którym zostało założone gniazdo. Niemniej próba lęgu w takim terenie potwierdza wzrost populacji bielika, który wiąże się z wykorzystywaniem każdej możliwości na założenie gniazda w miejscu o dużej dostępności pokarmu (w tym przypadku jest to Nogat zasiedlony przez ryby, jak i obfitujący w ptaki wodne, zwłaszcza w okresie migracji wiosennej). Bezsprzecznie jest to najważniejszy gatunek w granicach terenu badań." W 2011r. miejsce gniazdowania bielików objęte zostało strefą ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, Dz. U. Nr 237, Poz. 1419). Podczas kontroli w sezonie lęgowym w 2013r. ustalono, iż stanowisko jest zajęte i ptaki osiągnęły sukces lęgowy - 1 lotny młody. Kontrola strefy po sezonie lęgowym 2013 wykazała, iż ptaki posiadają tu dwa gniazda umieszczone blisko siebie (około 100m) używane zamiennie. Dalsza penetracja całego płatu zadrzewienia nie potwierdziła większej ilości gniazd bielika. Podczas budowy drogi w aktualnym przebiegu może dojść do zniszczenia miejsc lęgowych (2 gniazd) bielików oraz utraty wartości ich siedliska lęgowego - drzewostanu z dominacją olszy czarnej w wieku 60 lat o powierzchni 6,35 ha (źródło http://www.bdl.info.pl/portal/mapy-pl-pl). Rewir żerowania bielików zlokalizowany jest głównie w obrębie doliny Nogatu. Derkacz Crex crex Stwierdzono 5 stanowisk (terytorialnych samców) lęgowych w obrębie buforu, wzdłuż całej trasy. Najwięcej stanowisk derkacza (4 stanowiska, 80%) stwierdzono w znacznym oddaleniu (>501 m) od drogi, a jedną parę stwierdzono w przedziale odległości 201-500 m od osi drogi (km 25+400). Wszystkie stanowiska lęgowe (odzywające się samce) stwierdzono w obrębie łąk i pastwisk. Dzięcioł czarny Dryocopos martius Stwierdzono 1 parę lęgową w obrębie buforu, w bezpośrednim sąsiedztwie drogi (<100 m), w km 48+950. Stanowisko zlokalizowane jest w obrębie drzewostanu z dominacją olszy czarnej w wieku 60 lat (źródło 16

http://www.bdl.info.pl/portal/mapy-pl-pl). Terytorium całorocznego bytowania tych ptaków obejmuje zadrzewienie o powierzchni 6,35 ha. Podczas budowy drogi w aktualnym przebiegu może dojść do częściowego zniszczenia zadrzewienia oraz utraty wartości siedliska lęgowego. Dzięcioł średni Dendrocopos medius W 2010 r. w olsie nad Nogatem stwierdzono jednokrotnie (kat. A wg. PAO) ten gatunek. Podczas kontroli prowadzonych w 2013r. nie potwierdzono lęgu tego gatunku, zatem prawdopodobieństwo lęgów dziecioła można uznać jako niskie. Stanowiska nie nanoszono na mapie. Gąsiorek Lanius collurio Stwierdzono 30 par lęgowych wzdłuż całej trasy. Najwięcej stanowisk gąsiorka (13 gniazd, 43%) stwierdzono w znacznym oddaleniu (>501 m) od drogi oraz w kategorii 201-500m od drogi (9 gniazd 30%). Lęgowiska i żerowiska obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) z pojedynczymi zakrzewieniami i drzewami. Jarzębatka Sylvia nisoria Stwierdzono 4 pary lęgowe w obrębie buforu, w obrębie niemal wszystkich kategorii odległości wzdłuż całej trasy (km 25+400, 25+600, 39+000, 49+000). Lęgowiska i żerowiska jarzębatki obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) z pojedynczymi zakrzewieniami i drzewami. Rybitwa czarna Chlidonias niger Stwierdzono 1 stanowisko lęgowe w obrębie buforu. Ptaki stwierdzono jedynie na początku sezonu lęgowego (zajmowanie siedlisk, budowa gniazd), a w późniejszym okresie, gdy występował dość długi okres niekorzystnych warunków pogodowych, ptaki porzuciły lęgi. Siedliska lęgowe i żerowiska rybitwy czarnej obejmują rzeki, kanały i starorzecza porośnięte pływającą roślinnością wodną. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius Stwierdzono 2 stanowiska lęgowe w dolinie Wisły (km 26+000), w kategorii odległości >1001m. Pary z gniazdami stwierdzono na piaszczystych wydmach śródlądowych powstałych po naniesieniu piasku przez Wisłę podczas powodzi. Zgodnie z wynikami inwentaryzacji obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły z 2012r. (GDOŚ) liczebność tego gatunku spełnia wartości progowe jako cel ochrony obszaru. Świergotek polny Anthus campestris Stwierdzono 1 śpiewającego samca w strefie <100m od osi drogi w km 54+300. Siedliska lęgowe i żerowiska świergotka polnego obejmują fragmenty suchych łąk, tereny ruderalne, skąpo porośnięte place na obrzeżach terenów zabudowanych, inne siedliska tymczasowe. Żuraw Grus grus Stwierdzono 1 parę ptaków w strefie >501m od osi drogi (km 25+500). Rewiry żerowania ptaków zlokalizowane są w promieniu 2-3 km wokół gniazda w terenach użytkowanych rolniczo. Nurogęś Mergus merganser Stwierdzono 2 stanowiska lęgowe w dolinie Wisły (km 26+000), w kategorii odległości >501m. Pary ptaków, których zachowanie sugerowało obecność lęgów, stwierdzono kilkukrotnie w pobliżu brzegów 17

Wisły koło m. Leszkowy. Zgodnie z wynikami inwentaryzacji obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły z 2012r. (GDOŚ) liczebność tego gatunku spełnia wartości progowe jako cel ochrony obszaru. Dziwonia Carpodacus erythrinus Stwierdzono 14 stanowisk lęgowych (śpiewających samców) w obrębie buforu w dolinie Wisły (km 26+000). Najwięcej stanowisk dziwonii (7 samców, 50%) stwierdzono w znacznym oddaleniu (>501 m) od drogi oraz w kategorii 201-500m od drogi (6 samców 43%). Lęgowiska i żerowiska gatunku obejmują tereny z zakrzewieniami i drzewami nadrzecznymi. Zgodnie z wynikami inwentaryzacji obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły z 2012r. (GDOŚ) liczebność tego gatunku spełnia wartości progowe, aby stał się nowym celem ochrony obszaru. Zielonka Porzana parva Stwierdzono 1 raz w dolinie Wisły (km 26+000), w kategorii odległości 200-500m i >501m. Nawołującego głosem godowym samca (kat. A wg. PAO) stwierdzono jednokrotnie w pobliżu rozlewisk powstałych po naniesieniu wody przez Wisłę podczas powodzi. Podczas pozostałych kontroli, wcześniejszych i późniejszych nie stwierdzono tego gatunku, zatem prawdopodobieństwo lęgów zielonki można uznać jako niskie. Stanowiska nie nanoszono na mapie. Przegląd pozostałych gatunków średnio licznych w Polsce Cyranka Anas querquedula Stwierdzono 2 stanowiska lęgowe w dolinie Wisły (km 26+000), w kategorii odległości 200-500m i >501m. Pary ptaków, których zachowanie sugerowało obecność lęgów, stwierdzono kilkukrotnie w pobliżu rozlewisk powstałych po naniesieniu wody przez Wisłę podczas powodzi. Uszatka Asio otus Zweryfikowano pozytywnie gniazdowanie jednej pary uszatki (względem Inwentaryzacji NFOS 2008r.) w strefie >501m od osi drogi (41+800). Lęgowiska i żerowiska obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) z pojedynczymi zakrzewieniami i drzewami. Myszołów Buteo buteo Stwierdzono gniazdowanie jednej pary lęgowej myszołowa w strefie 201-500m od osi drogi 44+500). Lęgowiska i żerowiska obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) z pojedynczymi zakrzewieniami i drzewami. Łabędź niemy Cygnus olor Stwierdzono 4 pary lęgowe w obrębie buforu, w znacznym oddaleniu (>501 m) od drogi. Pustułka Falco tinnunculus Stwierdzono 6 par lęgowych w obrębie buforu, wzdłuż całej trasy. Najwięcej stanowisk pustułek (3 stanowiska, 50%) stwierdzono na podporach istniejącego mostu w ciągu drogi krajowej nr 7 w Kiezmarku. W latach wcześniejszych (np. 2011r.) liczebność pustułki dochodziła w tym miejscu do 12 par (Drapolicz, dane niepubl.). Żerowiska tego gatunku obejmują tereny użytkowane rolniczo (pola uprawne, łąki) z pojedynczymi zakrzewieniami, drzewami i innymi wyniesieniami terenowymi. Czajka Vanellus vanellus Stwierdzono 29 par lęgowych w obrębie buforu, wzdłuż całej trasy. Rozmieszczenie stanowisk czajki względem drogi było dość równomierne (<100 m - 28%, 101-200m - 34%, 201-500m - 14%, >500m - 18

24%). Ptaki gnieździły się najczęściej w subkoloniach liczących 2-8 par, a największe kolonie lęgowe (8 gniazd i 6 gniazd) stwierdzono między Nowym Dworem Gdańskim i Kmiecinem (km 39+500 do 40+500). Lęgowiska i żerowiska tego gatunku obejmują tereny użytkowane rolniczo, tj. rozległe i żyzne pola uprawne, łąki. N 50 N=118 40 30 20 10 0 <100 101-200 201-500 >501 [m] inne średnioliczne I Zał. Dyr. Pt. Rysunek 2. Liczba par lęgowych ptaków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej oraz średnio licznych w skali kraju stwierdzonych w badanym obszarze. 3. Monitoring liczebności ptaków pospolitych gatunków lęgowych (MPPL) chronionych w ramach sieci Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Podczas badań prowadzonych w okresie lęgowym, stwierdzono na wszystkich powierzchniach w sumie 70 gatunki ptaków, z czego 53 (76%) należy do awifauny lęgowej. Pozostałe gatunki gnieżdżą się w pobliżu powierzchni (bociany, krukowate, szponiaste, żuraw, mewy i rybitwy) lub stwierdzono je podczas migracji wiosennej (łęczak, samotnik, czapla biała i siwa), bądź też zaleciały tu wyjątkowo (pelikan różowy). Pełną listę stwierdzonych gatunków przedstawia Tabela 5, a zestawienie liczby gatunków ptaków stwierdzonych w okresie lęgowym prezentuje poniższy rysunek (3). 19

N 60 50 N=70 40 30 20 10 0 S7_N1 S7_most S7_S1 gat. razem gat. lęgowe Rysunek 3. Liczba gatunków ptaków stwierdzonych w okresie lęgowym na poszczególnych powierzchniach badawczych. Objaśnienia: kolumna ciemniejsza - liczba wszystkich gatunków, kolumna jaśniejsza - liczba gatunków lęgowych, S7_most - powierzchnia badawcza obejmująca obszar w odległości 0-500m od mostu, S7_N1 - pow. bad. obejmująca obszar w odległości od 501-1500m na północ od mostu, S7_S1 - pow. bad. obejmująca obszar w odległości od 501-1500m na południe od mostu. 20

Tabela 4. Skład gatunkowy awifauny oraz minimalna liczebność par (na podstawie śpiewających samców) na 1km2 stwierdzonych wzdłuż transektów w kwadratach o boku 1km. Objaśnienia: S7_most - powierzchnia badawcza obejmująca obszar w odległości 0-500m od mostu, S7_N1 - pow. bad. obejmująca obszar w odległości od 501-1500m na północ od mostu, S7_S1 - pow. bad. obejmująca obszar w odległości od 501-1500m na południe od mostu, X - obecność osobników z gatunku w obrębie powierzchni bez oznak gniazdowania. LP GATUNEK S7_N1 S7_most S7_S1 1 Alauda arvensis Skowronek 9 2 3 2 3 Apus apus Jerzyk x x x Carduelis cannabina Makolągwa 1 2-4 Anas platyrhynchos Krzyżówka 5 Anas crecca Cyraneczka 6 Anas querquedula Cyranka 7 Anthus pratensis Świergotek łąkowy 8 Ardea cinerea Czapla siwa 9 Bucephala clangula Gągoł 10 Buteo buteo Myszołów 11 Carduelis chloris Dzwoniec 12 Charadrius dubius Sieweczka rzeczna 13 Ciconia ciconia Bocian biały 14 Carpodacus erythrinus Dziwonia 15 Chlidonias niger Rybitwa czarna 2 1 1 x - - 1-1 2-4 x x x 1 - - x x x 1 1 - - - 1 x x x 8 5 3 - - 1 16 Corvus monedula Kawka x - - 17 Corvus corax Kruk 18 Columba palumbus Grzywacz x x x 3 2 1 21

LP GATUNEK S7_N1 S7_most S7_S1 19 Crex crex Derkacz 20 Cuculus canorus Kukułka 1 1 2-1 21 Cygnus olor Łabędź niemy x - - 22 Delichon urbicum Oknówka 23 Dendrocopos major Dzięcioł duży 24 Egretta alba Czapla biała 25 Emberiza calandra Potrzeszcz x 45 x 1 - - x - x 2 - - 26 27 28 Emberiza citrinella Trznadel 11 3 2 Emberiza schoeniclus Potrzos 7 3 7 Falco tinnunculus Pustułka x 4-29 Grus grus Żuraw 30 Hirundo rustica Dymówka 31 Pelecanus onocrotalus Pelikan różowy - x x x 10 3 - x - 32 33 Phylloscopus collybita Pierwiosnek - 1 1 Phylloscopus trochilus Piecuszek 9 10 12 34 Chroicocephalus ridibundus Śmieszka 35 Lanius collurio Gąsiorek 36 Locustella fluviatilis Strumieniówka 37 Locustella naevia Świerszczak x - - 1 1 1 2-3 1 - - 38 39 Luscinia luscinia Słowik szary 7 2 4 Mergus marganser Nurogęś 1 - - 22

LP GATUNEK S7_N1 S7_most S7_S1 40 Muscicapa striata Muchołówka szara 1 - - 41 42 Motacilla alba Pliszka siwa - 1 1 Motacilla flava Pliszka żółta 1 4 1 43 Oenanthe oenanthe Białorzytka 44 Oriolus oriolus Wilga 3-1 - - 1 45 46 47 48 49 Passer montanus Mazurek - 1 - Phalacrocorax carbo Kormoran x - - Passer domesticus Wróbel 3 2 5 Phasianus colchicus Bażant 1 1 1 Porzana parva Zielonka 1 - - 50 Pica pica Sroka 1 - - 51 Parus major Bogatka - 2-52 Phoenicurus ochruros Kopciuszek 1 1-53 Riparia riparia Brzegówka 4 - - 54 Sturnus vulgaris Szpak 1 2 x 55 Sylvia atricapilla Kapturka 1 1 3 56 Sylvia borin Gajówka 4 1 4 57 Sylvia communis Cierniówka 9 4 6 58 Sylvia nisoria Jarzębatka - 2-59 Sylvia curruca Piegża - 2 3 60 Saxicola rubetra Pokląskwa 2 - - 23

LP GATUNEK S7_N1 S7_most S7_S1 61 Sternula albifrons Rybitwa białoczelna x - x 62 Sterna hirundo Rybitwa rzeczna x x x 63 Streptopelia decaocto Sierpówka 1 - - 64 Tringa glareola Łęczak x - - 65 Tringa ochropus Samotnik x - - 66 Turdus merula Kos - - 1 67 Vanellus vanellus Czajka 2 1 1 68 Acrocephalus schoenobaenus Rokitniczka 23 17 16 69 Acrocephalus palustris Łozówka 2 5 2 70 Fringilla coelebs Zięba 1 2 1 Poszczególne powierzchnie badawcze zasiedlone były przez szereg gatunków ptaków, które wymieniono w kolejności malejącej wskaźnika dominacji (jako granicę ustalono próg 5%). Były to: - na powierzchni badawczej S7_N1: rokitniczka, trznadel, skowronek, piecuszek, cierniówka, - na powierzchni badawczej S7_most: oknówka, rokitniczka, dymówka, piecuszek, - na powierzchni badawczej S7_S1: rokitniczka, piecuszek, potrzos, cierniówka, wróbel. Nie stwierdzono znaczących różnic pomiędzy poszczególnymi powierzchniami, zarówno w bogactwie gatunkowym (32-40 gatunków) na co wpływa przede wszystkim ukształtowanie terenu i podobieństwo struktur krajobrazu. Wskaźnik ogólnej różnorodności gatunkowej Shannona-Wienera H' (Zar 1996) dla kolejnych powierzchni wynosi: S7_N1-0,50, S7_most - 0,47, S7_S1-0,40. Wyniki badań awifauny przelotnej i zimującej 1. Monitoring liczebności przelotnych i zimujących ptaków wodnych chronionych w obrębie obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Podczas przeprowadzonych kontroli terenowych stwierdzono kilka miejsc tworzenia koncentracji przez ptaki. Ich charakterystykę przedstawiono w Tabeli 5. 24

Tabela 5. Zestawienie miejsc tworzenia koncentracji przez ptaki w obrębie obszaru Natura 2000. LP GATUNEK MIEJSCE STADO OPIS TERMIN 1 Anas penelope Świstun Leszkowy 500 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 2 Anser fabalis Gęś zbożowa Leszkowy 3000 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 3 Anas clypeata Płaskonos Leszkowy 50 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 4 Anas aquta Rożeniec Leszkowy 60 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 5 Anas crecca Cyraneczka Leszkowy 100 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 6 Anser albifrons Gęś białoczelna Leszkowy 1300 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 7 Branta leucopsis Bernkla białolica Leszkowy 26 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 8 Anas acuta Rożeniec Leszkowy - Giemlice 117 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 9 Anas crecca Cyraneczka Leszkowy 229 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 10 Anas crecca Cyraneczka Mikoszewo - Drewnica 11 Ciconia ciconia Bocian biały Kiezmark - Leszkowy 500 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 40 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 12 Egretta alba Czapla biała Leszkowy 30 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 13 Vanellus vanellus Czajka Kiezmark 300 miejsce odpoczynku, żerowisko na łąkach 14 Bucephala clangula Gągoł Ostaszewo - Przegalina 15 Mergus marganser Nurogęś Ostaszewo - Przegalina 16 Anas platyrhynchos Krzyżówka Ostaszewo - Przegalina 17 Haliaeetus albicilla Bielik Ostaszewo - Przegalina 800 miejsce odpoczynku, żerowisko na rzece 150 miejsce odpoczynku, żerowisko na rzece 550 miejsce odpoczynku, żerowisko na rzece 3 miejsce odpoczynku, żerowisko na rzece 11.04.2010 26.03.2011 11.04.2010 11.04.2010 11.04.2010 26.03.2011 11.04.2010 12.03.2011 12.03.2011 11.04.2010 20.06.2013 20.06.2013 20.06.2013 17.02.2013 17.02.2013 17.02.2013 17.02.2013 2. Eksploracja terenów sąsiadujących w celu oceny liczebności ptaków tworzących koncentracje poza siecią Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. Podczas przeprowadzonych kontroli terenowych stwierdzono szereg miejsc tworzenia koncentracji przez ptaki. Ich charakterystykę przedstawiono w Tabeli 6 25

Tabela 6. Największe koncentracje ptaków stwierdzone w pobliżu planowanego przebiegu drogi S7 (poza obszarem Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły). LP GATUNEK MIEJSCE WIELKOŚĆ STADA OPIS TERMIN 1 Vanellus vanellus Czajka Niedźwiedzica 2000 żerowisko na polach 20.10.2012 2 Anser albifrons Gęś białoczelna Myszewko 4000 żerowisko na polach 18.03.2012 3 Anser albifrons Gęś białoczelna Cyganka 4000 żerowisko na polach 18.03.2012 4 Larus canus Mewa siwa Myszewko 220 żerowisko na polach 20.01.2012 5 Anser fabalis Gęś zbożowa Myszewko 1700 żerowisko na polach 12.03.2011 6 Anser anser Gęgawa Myszewko 700 żerowisko na polach 18.12.2012 7 Ciconia ciconia Bocian biały Cedry Małe 35 żerowisko na polach 21.08.2012 8 Vanellus vanellus Czajka Rakowe Pole 1500 miejsce odpoczynku, żerowisko na polach 9 Pluvialis apricaria Siewka złota Rakowe Pole 200 miejsce odpoczynku, żerowisko na polach 31.08.2013 31.08.2013 Materiał badawczy zebrany w latach 2010-2013 przedstawia rozmieszczenie znaczących koncentracji ptaków. Stwierdzono, iż stosunkowo regularnie wysokie liczebności ptaków występowały w okolicy miejscowości Myszewko koło Nowego Dworu Gdańskiego. Najczęściej stwierdzano tu kilkutysięczne stada gęsi białoczelnych, zbożowych i gęgaw. Pozostałe gatunki ptaków wodno-błotnych, np. czajka, siewka złota, bociany białe były bardziej plastyczne w wyborze miejsc żerowania i odpoczynku. Ich rozmieszczenie uwarunkowane było aktualnym miejscem zabiegów agrotechnicznych (żniwa, orka, itp.). Prace te powodowały powstanie rozległych i bogatych żerowisk (bezkręgowce, nasiona) dla ptaków. Stosunkowo częste przemieszczanie się stad ptaków może powodować wzrost zagrożenia kolizyjności z ruchem drogowym. 3. Monitoring liczebności zimujących ptaków szponiastych w krajobrazie rolniczym Żuław Wiślanych. Podczas całego okresu liczeń stwierdzono 107 os. z 5 gatunków. Poniższa tabela przedstawia liczebność poszczególnych gatunków podczas całego sezonu liczeń oraz w rozbiciu na powierzchnie. Tabela 7. Liczebność i rozmieszczenie ptaków szponiastych stwierdzonych w pobliżu planowanego przebiegu drogi S7. Objaśnienia: kody powierzchni próbnych zgodne są z oznaczeniami na mapach oraz prowadzonym programem monitoringu. LP GATUNEK POW. PRÓBNA LICZEBNOŚĆ OPIS TERMIN 1 Buteo buteo Myszołów A17 Błotnik 52 Przelot 14.12.2012 2 Circus cyaneus Błotniak zbożowy A17 Błotnik 1 Przelot 14.12.2012 3 Haliaeetus albicilla Bielik A17 Błotnik 1 Przelot 14.12.2012 4 Buteo buteo Myszołów A17 Błotnik 5 Żerujące 04.01.2013 5 Buteo buteo Myszołów A17 Błotnik 1 Żerujący 08.02.2013 6 Buteo buteo Myszołów B27 Stare Babki 5 Przelot 14.12.2012 7 Circus cyaneus Błotniak zbożowy A17 Błotnik 1 Przelot 14.12.2012 8 Haliaeetus albicilla Bielik A17 Błotnik 1 Przelot 14.12.2012 9 Buteo buteo Myszołów B27 Stare Babki 4 Żerujący 06.01.2013 26

LP GATUNEK POW. PRÓBNA LICZEBNOŚĆ OPIS TERMIN 10 Buteo buteo Myszołów B27 Stare Babki 2 Żerujący 07.02.2013 11 Buteo lagopus Myszołów włochaty B27 Stare Babki 1 Żerujący 07.02.2013 12 Buteo buteo Myszołów C52 Janowo 4 Żerujący 15.12.2012 13 Buteo buteo Myszołów C52 Janowo 3 Żerujący 05.01.2013 14 Buteo buteo Myszołów C52 Janowo 1 Żerujący 10.02.2013 15 Haliaeetus albicilla Bielik C52 Janowo 3 Przelot 10.02.2013 16 Buteo buteo Myszołów F23 Kopanka 6 Żerujący 17.12.2012 17 Buteo lagopus Myszołów włochaty F23 Kopanka 1 Przelot 17.12.2012 18 Falco tinnunculus Pustułka F23 Kopanka 1 Żerujący 17.12.2012 19 Buteo buteo Myszołów F23 Kopanka 5 Żerujący 06.01.2013 20 Buteo lagopus Myszołów włochaty F23 Kopanka 1 Żerujący 06.01.2013 21 Falco tinnunculus Pustułka F23 Kopanka 2 Żerujący 06.01.2013 22 Haliaeetus albicilla Bielik F23 Kopanka 1 Żerujący 06.01.2013 23 Buteo buteo Myszołów F23 Kopanka 5 Żerujący 09.02.2013 W obrębie każdej z powierzchni zanotowano maksymalnie 7-10 osobników z 2-4 gatunków ptaków szponiastych, co przedstawione zostało na rysunku nr 3. Najliczniejszym ptakiem szponiastym był myszołów Buteo buteo. W sumie zaobserwowano 93 osobniki, z czego 41 zakwalifikowano do grupy ptaków zimujących na danym terenie. Część myszołowów (52 os.) obserwowana w grudniu należała do grupy migrantów. Zagęszczenie myszołowa pomiędzy powierzchniami było zbliżone (4-6 os./4km2). N 12 N=31 10 8 6 4 2 0 A17 Błotnik B27 Stare Babki C52 Janowo F23 Kopanka Bielik Błotniak zbożowy Myszołów Myszołów włochaty Pustułka Rysunek 3. Maksymalne liczebności ptaków szponiastych stwierdzonych na powierzchniach próbnych w pobliżu planowanego przebiegu drogi S7. 27

5. Dyskusja Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. Oddziaływanie na populacje ptaków można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Oddziaływania bezpośrednie w postaci kolizji z pojazdami oraz barierami ochronnymi lub bezbarwnymi ekranami akustycznymi są stosunkowo łatwe do identyfikacji. Śmiertelność ptaków spowodowana ruchem samochodowym ma dwa główne powody. Najczęściej giną ptaki, które poszukują pożywienia na powierzchni dróg. Gromadzą się tam owady zwłaszcza w nasłonecznione dni, a także dżdżownice i inne bezkręgowce w okresie opadów deszczu. Drugim powodem jest obecność drzew i krzewów posiadających owoce. Ptaki żerujące na nich często przecinają oś jezdni i giną w wyniku zderzeń z poruszającymi się pojazdami. Zdarza się też, że ptaki wodne postrzegają mokry asfalt, od którego odbija się światło, jako taflę wody i giną pod kołami pojazdów podczas próby lądowania (Walasz et al 2006). Zwiększona śmiertelność ptaków ma miejsce w okresie lęgowym i wychowu młodych (kwiecień wrzesień) (Errinhton 1971, Thomsen 1992 za Erritzoe 2003). Oddziaływania pośrednie występują w postaci imisji akustycznych (hałas), świetlnych, czynników wizualnych - ruchu pojazdów na drodze czy zmiany rzeźby terenu, a ich działanie rozkłada się najczęściej na wiele lat (10-20). Wpływają one stopniowo na funkcje życiowe ptaków tj. rozmnażanie się, zdobywanie pokarmu, przemieszczanie się i możliwości komunikacji (Forman et al 2003). Konieczność zwiększenia dokładności powstających ocen wpływu budowy dróg na ptaki stała się przyczyną realizacji projektu badawczo-rozwojowego Federalnego Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Rozwoju Miast w Niemczech pt.: Określenie ilościowe i rozwiązanie problemu istotnych oddziaływań hałasu komunikacyjnego na awifaunę" (dalej zwanym "Projekt Ptaki a hałas ) (Garniel et al. 2007). Podstawowymi założeniami projektu było sprawdzenie, czy zmieniający się rozkład rozmieszczenia ptaków wzdłuż dróg można sprowadzić do dwóch podstawowych schematów: - dla jednej części gatunków, odległość przebywania ptaków od dróg wzrasta wraz ze wzrostem natężenia ruchu, - druga część gatunków przebywa w znacznej odległości od dróg, jednak odległość ta zmienia się w niewielkim zakresie w zależności od natężenia ruchu. W pierwszym przypadku prawdopodobne jest, że hałas komunikacyjny w znacznym stopniu odpowiada za małe zasiedlenie rejonów blisko dróg. Gatunki, które wykazują taki wzór rozmieszczenia i dla których wymiana możliwych do zamaskowania sygnałów akustycznych odgrywa ważną rolę, zostały zakwalifikowane jako wrażliwe na hałas. Dla wzoru podstawowego pozostałych gatunków decydujące są inne czynniki wpływu (np. zakłócenia optyczne), których wpływ nie wzrasta wraz z natężeniem ruchu (Garniel et al.2007). 28

Rysunek 4. Podstawowy wzór rozmieszczenia ptaków przy drogach (za Garniel et al.2007). Kolejnym ważnym wynikiem oceny schematu rozmieszczenia ptaków przy drogach jest szczególne miejsce pierwszych 100 metrów, które bezpośrednio przylegają do obrzeży pasów jezdni. Mała redukcja zasiedlenia ptaków w tej strefie jest widoczna w przypadku niektórych gatunków także przy drogach z natężeniem ruchu poniżej 10.000 poj./dobę. Dla dróg z natężeniem ruchu powyżej 50.000 poj./dobę w pasie pierwszych 100 metrów występuje niezwykle mało ptaków. W zjawisku tym przejawia się łączne oddziaływanie wszystkich negatywnych efektów dróg i ruchu drogowego, łącznie z czynnikami wpływu o małym zasięgu. Należą do nich m. in. opisana w literaturze specjalistycznej wyższa śmiertelność z powodu kolizji z pojazdami, która dotyczy w szczególności ptaków przebywających na skraju dróg. Do prognozy oddziaływań ruchu drogowego wykorzystuje się specyficzne dla gatunków lub grupy gatunków poziomy hałasu oraz wpływy dystansowe. Dla wrażliwych na hałas gatunków stosowane są krytyczne poziomy hałasu opisane w wytycznych Ptaki a ruch drogowy. Dla gatunków, o mniejszej wrażliwości na hałas, prognoza oddziaływania opiera się na dystansach oddziaływania, które są widoczne na schematach rozmieszczenia przestrzennego gatunków. Dla niektórych gatunków ze skomplikowanymi schematami rozmieszczenia łączy się obydwa wspomniane instrumenty. W przypadku innych gatunków stwierdzono, że zachowują taką samą odległość od dróg, jak w przypadku innych typów zakłóceń np. od przechodzących ludzi, np. żuraw. Pomocniczo jako instrumenty oceniające wykorzystuje się specyficzne dla gatunku dystanse ucieczki lub promienie zakłóceń dla dużych skupisk ptaków (kolonie lęgowe, ptaki migrujące). W celu oceny oddziaływania ruchu drogowego ptaki dzieli się na 6 grup, dla których stosowane są różne instrumenty prognostyczne: 1 grupa ptaków lęgowych (prognoza oddziaływania na podstawie poziomu hałasu, w danym wypadku dystansów ucieczki). Do grupy 1 należą gatunki, dla których hałas jest czynnikiem wpływu o największym zasięgu. Chodzi o gatunki, które można zakwalifikować jako bardzo wrażliwe na 29

hałas, którego źródłem jest ruch drogowy. Przykładowe gatunki to: głuszec, cietrzew, bąk, bączek, włochatka, brzęczka, przepiórka, derkacz, lelek. 2 grupa ptaków lęgowych (prognoza oddziaływania na podstawie poziomu dźwięku i dystansów oddziaływania). Gatunki tej grupy nie należą do gatunków o największej wrażliwości na hałas. Hałas nie jest zazwyczaj czynnikiem wpływu o największym zasięgu, ale wpływa on na ich rozkład przestrzenny przy drogach. Wraz ze wzrastającym natężeniem ruchu rośnie siła negatywnych wpływów drogi na specyficznym dla danego gatunku dystansie oddziaływania. Przykładowe gatunki to: pozostałe sowy, dzięcioły, gołębie, wodnik, wilga, dudek. 3 grupa ptaków lęgowych (prognoza oddziaływania na podstawie poziomu hałasu i dystansów oddziaływania). Gatunki z grupy 3 mogą przy wysokim hałasie w tle doznać większych strat spowodowanych przez drapieżniki. Hałas stanowi źródło zagrożenia dla skutecznej reprodukcji tych gatunków, które nie zawsze da się rozpoznać na podstawie sygnałów od rodziców. Przykładowe gatunki to: ostrygojad, kszyk, czajka, kuropatwa, rycyk. 4 grupa ptaków lęgowych (Prognoza oddziaływania na podstawie dystansów oddziaływania). Do grupy 4 należą gatunki o słabej wrażliwości na hałas, w przypadku których ma on tylko niewielki wpływ na ich wzór rozmieszczenia. Należy tu większość gatunków wróblowatych. 5 grupa gatunków ptaków: (prognoza oddziaływania na podstawie dystansów oddziaływania, dystansów ucieczki lub promieni zakłóceń dla kolonii lęgowych). W grupie 5 zebrane są gatunki, dla których hałas na miejscu wylęgu z różnych powodów nie odgrywa żadnej roli. Do tej grupy zalicza się m. in. ptaki wędrowne, które przybywają na lęgowiska już jako pary, gatunki, które lęgną się w głośnych koloniach lub z natury głośnych miejscach jak np. wybrzeże morskie. Te gatunki nie wykazują żadnego określonego zachowywania dystansu od dróg. O ile przy wyborze miejsca lęgowego widoczne jest unikanie pewnych miejsc, to odpowiada ono raczej specyficznemu dla danego gatunku dystansowi ucieczki w przypadku zakłóceń. Dla kolonii lęgowych wykorzystywane są specyficzne dla kolonii promienie zakłóceń. Przykładowe gatunki to: rybitwa rzeczna, rybitwa białoczelna, cyranka, łabędź niemy, oknówka, grzywacz, błotniak stawowy, pustułka, brzegówka, bocian biały. 6 grupa: (ptaki migrujące, prognoza oddziaływania na podstawie promieni zakłóceń). Do 6 grupy należą gatunki występujące w rejonie oddziaływania kontrolowanej inwestycji w charakterze ptaków migrujących i/lub zimujących. Przykładowe gatunki to: gęś białoczelna, siewka złota, czajka, kulik wielki, świstun, zimujące ptaki wodne. Ważnym elementem w życiu ptaków jest głos. Za jego pomocą ptaki kojarzą się w pary, oznajmiają swoje terytorium, ostrzegają przed niebezpieczeństwem (Knight 1974). Dlatego też prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem wpływającym na spadek zagęszczeń populacji ptaków wzdłuż dróg jest hałas. Ogranicza on w znacznym stopniu słyszalność poszczególnych gatunków ptaków. Czynnik ten związany jest z natężeniem ruchu oraz środowiskiem, przez jakie przebiega lub będzie przebiegać nowo wybudowana droga. Strefa oddziaływania będzie większa na terenach otwartych i niepofałdowanych niż na obszarach 30

leśnych i o znacznej deniwelacji. Wraz ze wzrostem natężenia ruchu wzrasta poziom hałasu i strefa negatywnego oddziaływania na ptaki. Przy czym dla różnych gatunków jest ona odmienna. Potencjał zakłóceń hałasem wynika z wrażliwości poszczególnych gatunków ptaków lęgowych na ten czynnik oddziaływania. Ocena tej wrażliwości opiera się na modelu, który został opracowany w ramach projektu badawczo-rozwojowego Federalnego Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Rozwoju Miast w Niemczech pt.: Określenie ilościowe i rozwiązanie problemu istotnych oddziaływań hałasu komunikacyjnego na awifaunę" (dalej zwanym "Projekt Ptaki a hałas ) (Garniel et al. 2007). Wrażliwość na zakłócenie funkcji znalezienia partnera, obrony rewiru, spostrzeżenia niebezpieczeństw, komunikacji kontaktowej i poszukiwania pożywienia została scharakteryzowana na podstawie 40 własności akustycznych i cech zachowania gatunków. Na tej podstawie stworzono ranking specyficznej dla gatunków wrażliwości ptaków na hałas powodowany ruchem drogowym. Dla niektórych gatunków w projekcie badawczo-rozwojowym określono wysoką wrażliwość na zakłócenia spowodowane hałasem drogowym. Przez ocenę przestrzennego wzoru rozlokowania tych gatunków przy drogach o różnym natężeniu ruchu określono krytyczne poziomy hałasu. Zdefiniowana u Garnela et al. (2007) wrażliwość na hałas spowodowany ruchem drogowym jest rozumiana jako prawdopodobieństwo, że głośny hałas w tle może zakłócać komunikację akustyczną. To prawdopodobieństwo zależy, z jednej strony od mniej lub bardziej stałej wrażliwości gatunków ptaków, a z drugiej strony od liczby osobników i zagęszczenia populacji ptaków na danym terenie. Imisje hałasu dla kontrolowanego projektu drogowego są obliczane zgodnie z RLS-90. W przypadku poszczególnych gatunków ptaków znaczenie dla obliczeń poziomu hałasu mają różne wysokości miejsc imisyjnych. Wysokość nad ziemią charakteryzuje warstwę wegetacyjną, na której najczęściej zatrzymują się ptaki w najbardziej wrażliwych na hałas fazach życia. Ponieważ zaburzenie komunikacji akustycznej polega na tym, że odbiorcy nie odbierają w ogóle albo odbierają w ograniczonym zakresie ważne sygnały w tym przypadku nawoływania oraz śpiew to istotne jest obciążenie hałasem na miejscu odbiorcy. Przykładowo samiec derkacza nawołuje blisko ziemi, jednakże samice mogą się znajdować przy odbiorze sygnałów nawołujących jeszcze w locie. Dlatego dla derkacza uwzględniono dalekie od ziemi miejsce imisji. Ponieważ zarówno nadawca, jak i odbiorca zmieniają swoje położenie pionowo, to dane miejsce imisji jest tylko wartością przybliżoną. Jako instrumenty prognostyczne zastosowano następujące poziomy oceny według RLS-90: 47 db w nocy i 52 db w dzień. Dla wrażliwych na hałas gatunków ptaków, które stanowią cel utrzymania obszarów należących do sieci Natura 2000, konieczne jest uwzględnienie imisji hałasu z innych planów i projektów (oddziaływanie skumulowane). Źródłem będą inne drogi oraz hałas powodowany przez inne środki komunikacji (ruch szynowy, ruch lotniczy, wodny ruch śródlądowy), hałas strzelniczy lub trwały hałas z obiektów przemysłowych i handlowych. Ponieważ przerywane źródła dźwięku mogą mieć wprawdzie działanie odstraszające, ale nie wywołują żadnego długotrwałego maskowania, to przy obliczeniach poziomu hałasu należy uwzględniać tylko źródła dźwięku, które tworzą bardziej lub mniej ciągłe tło dźwiękowe. Należą do nich inne drogi w rejonie oddziaływania inwestycji, jak również niektóre obiekty przemysłowe i handlowe. Przerywane źródła hałasu (ruch szynowy, ruch lotniczy, hałas strzelniczy, obiekty sportowe i wypoczynkowe, obiekty odstraszające ptaki itd.) nie powinny być uwzględniane w obliczeniach hałasu całkowitego. 31

Analizując w "Projekcie Ptaki a hałas rozkład przestrzenny rewirów lęgowych wzdłuż dróg stwierdzono, że liczne gatunki ptaków niezależnie od natężenia ruchu aż do określonej odległości od dróg, występują w mniejszej ilości niż w rejonach bardziej oddalonych. Odległość ta okazała się być specyficzna dla określonych gatunków. Odpowiada ona mniej lub bardziej stałemu zasięgowi wpływu dróg na dany gatunek (rysunek nr 4) i jest określana mianem dystansu oddziaływania (Garniel et al. 2007). Dystans oddziaływania charakteryzuje obszar, na którym występuje interakcja: gatunek ptaka i droga + ruch. Jest to zjawisko właściwe dla dróg i nie jest identyczne z dystansem ucieczki gatunku w razie innych typów zakłóceń. Także poza dystansem oddziaływania, zasiedlanie waha się w zależności od przydatności sąsiadujących ze sobą rejonów jako siedliska ptaków. Wahania te nie są jednak związane z określoną drogą. Wzór ten staje się widoczny dopiero wtedy, gdy podda się ocenie bardzo duże ilości danych (ok. 9.700 miejsc lęgowych, por. Garniel et al. 2007), w których tle pojawia się wpływ czynników lokalnych. Ustalone dystanse oddziaływania to rząd wielkości, np. 100 m u pliszki żółtej do maksymalnie 500 m u skowronka, żurawia (Garniel et al. 2007). Mimo prawie takiego samego zasięgu wpływu drogi (=dystans oddziaływania), u niektórych gatunków ptaków lęgowych zasiedlenie w słabiej zasiedlonym pasie jest o tyle mniejsze, o ile silniejsze jest natężenie ruchu. Jest to interpretowane w taki sposób, że wprawdzie wszystkie drogi u tych gatunków powodują unikanie ich sąsiedztwa, ale to, w jakim stopniu ptaki go unikają jest określone przez natężenie ruchu, tzn. także przez hałas. Schemat (rys. 4) prezentuje te związki na przykładzie fikcyjnego gatunku ptaków lęgowych. W dystansach oddziaływania prezentuje się łączne oddziaływanie różnych negatywnych wpływów drogi i ruchu drogowego. Tego, które czynniki, w jakiej części odpowiadają za specyficzny dla danego gatunku dystans oddziaływania, nie udało się ustalić w ramach projektu badawczo-rozwojowego "Ptaki a hałas". Podane w niniejszych wytycznych dystanse oddziaływania, które nie zostały określone empirycznie w projekcie badawczo-rozwojowym Ptaki a hałas, opierają się na uzupełniającej ocenie cech zachowania, mogących przyczyniać się do wrażliwości na zakłócenia optyczne. Zakłócenia optyczne mają znaczenie w pierwszej kolejności dla gatunków, które ze względu na swój sposób życia są konfrontowane z odpowiednimi bodźcami. Z jednej strony występuje to w przypadku ptaków żyjących na otwartej przestrzeni. Z drugiej strony należy jednak zróżnicować gatunki żyjące na terenach zalesionych. Ptaki zatrzymujące się na wysokich, wyeksponowanych stanowiskach śpiewania lub wykonujące loty tokowe lub pokazowe, mogą zauważyć ruch z większych odległości wcześniej niż ptaki, które prawie w ogóle nie opuszczają pokrywy gęstej roślinności. W oparciu o metodę stosowaną w ramach projektu badawczorozwojowego wykonano ranking mało wrażliwych na hałas gatunków ptaków lęgowych według ich wrażliwości na optyczne bodźce zakłócające. 32

Rysunek 4. Dystans oddziaływania dla fikcyjnego gatunku ptaka lęgowego przy różnym natężeniu ruchu (prezentacja schematyczna) za Garniel et al. (2007). Uwzględniając cechy zachowania, które są istotne dla oszacowania potencjalnej wrażliwości na zakłócenia optyczne, uzyskano w projekcie "Ptaki a hałas" przejrzyste dystanse oddziaływania: - do 100 m: pospolite gatunki, które zatrzymują się przeważnie w ukryciu gęstej roślinności (np. mysikrólik, modraszka), - do 200 m: gatunki, które wykorzystują wyeksponowane stanowiska do śpiewania oraz częściowo loty tokowe (np. ortolan, śpiewak), - do 300 m: gatunki, które wykonują wymagające wysiłku loty tokowe (np. lerka). W celu sprawdzenia wiarygodności wyników w projekcie badawczo-rozwojowym oceniono zebrane dane (4.380 par lęgowych), gdzie wynik badania pokazał dobrą zgodność prognoz z danymi terenowymi. Dystans ucieczki jest częściowo wrodzony a częściowo nabyty poprzez doświadczenie. I tak ptaki na regularnych terenach łowieckich są bardziej płochliwe niż tam, gdzie nie mają żadnych negatywnych doświadczeń z ludźmi (m. in. Wille 2001). Dla kolonii lęgowych i dla stad ptaków migrujących dostępne są doświadczalne wartości promieni zakłóceń, specyficzne dla określonych gatunków. Dystanse ucieczki oraz promienie zakłóceń są uwzględniane dla gatunków, które nie wykazują żadnego związku z ruchem w określonej odległości lub dla których na podstawie biologii gatunku można wykluczyć wrażliwość na hałas w miejscu lęgowym. Stosowane są one również po to, by określić ilościowo zasięg zakłócenia gatunków wrażliwych na hałas przez mało uczęszczane drogi. Dystanse ucieczki oraz promienie zakłóceń charakteryzują reakcje ptaków na wrogów. Możliwe jest, że jednolite tło bodźców powodowanych ruchem wpłynie na efekt przyzwyczajania się. 33

6. Ocena wpływu, zalecenia i wnioski Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. Prognoza wpływu drogi na ptaki Do przeprowadzenia prognozy oddziaływań komunikacyjnych na ptaki posłużono się wynikami i zaleceniami projektu badawczo-rozwojowego Federalnego Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Rozwoju Miast w Niemczech pt.: Określenie ilościowe i rozwiązanie problemu istotnych oddziaływań hałasu komunikacyjnego na awifaunę" (dalej zwanym "Projekt Ptaki a hałas ) (Garniel et al. 2007). Zakres oddziaływania na poszczególne gatunki ptaków jest pochodną wyników inwentaryzacji oraz określonych dla nich współczynników. Wyniki analiz przedstawiono w tabelach nr 8 i 9. Tabela 8. Liczba par lęgowych ptaków chronionych w ramach sieci Natura 2000 i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (PCKZ) i średnio licznych w skali kraju stwierdzonych w buforze potencjalnego oddziaływania oraz prognozowaną wielkość strat w populacji (wyrażona jako % i liczba całkowita par). Pogrubioną czcionką zaznaczono gatunki wymienione w I Zał. Dyrektywy Ptasiej. Liczba par stwierdzona w buforze oraz prognozowane straty w Lp. 1 2 Nazwa polska Świergotek polny Cyranka Nazwa łacińska Grupa Anthus campestris 4 Anas querquedula 5 <100 m 1 Zebrane w latach 2008-2013 dane terenowe oraz postęp wiedzy na temat oddziaływania dróg na ptaki, pozwalają na wyciągnięcie szeregu wniosków oraz zaleceń w toku prac projektowych. Biorąc pod uwagę dwa najistotniejsze elementy, tj. przebieg drogi i natężenie ruchu można określić zakres jej oddziaływania. Dokonany w poprzednich etapach decyzyjnych wybór przebiegu drogi S7 zbliżony do istniejącej drogi krajowej DK7 oraz prognozy średniego dobowego ruchu pojazdów (SDR = +/- 23000-42000) na projektowanej drodze ekspresowej pozwalają oszacować wielkość wpływu na liczebność i zagęszczenie niektórych gatunków ptaków, w tym wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz będących celem ochrony obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły. populacji wg. kategorii na lata 2018-2025 (SDR 23-42 tys.) 101-201- >501 47dB 52dB % 200 % % % 500 m m noc dzień m 60 (1) nd nd 1 0 1 0 nd nd 3 Uszatka Asio otus 2 1 0 0 nd 0 4 Myszołów Buteo buteo 5 1 100 (1) nd nd 5 Bocian biały Ciconia ciconia 5 5 60 (3) 3 0 2 0 2 0 nd nd 6 Sieweczka rzeczna Charadrius dubius 3 1 0 1 0 nd 0 7 Dziwonia Carpodacus erythrinus 4 1 20 (0) 6 0 7 0 nd nd 8 Błotniak stawowy Circus aeruginosus 5 2 0 nd nd 9 Rybitwa czarna Chlidonias niger 5 1 0 nd nd 10 Derkacz Crex crex 1 4 0 0 nd 0 Łabędź 11 niemy Cygnus olor 5 4 0 nd nd % 34

12 Dzięcioł czarny 13 Pustułka Dryocopus martius 2 1 Falco tinnunculus 5 3 Sprawozdanie z inwentaryzacji awifauny realizowanej dla zadania pt. 10 0 (1) nd 1 60 (2) 1 0 2 0 nd nd 14 Żuraw Grus grus 5 1 0 nd nd 10 15 Bielik Haliaeetus albicilla 5 1 0 (1) nd nd 16 Gąsiorek Lanius collurio 4 4 60 (2) 4 20 (1) 9 0 13 0 nd nd 17 Nurogęś Mergus merganser 5 2 0 nd nd 18 Jarzębatka Sylvia nisoria 4 1 60 (2) 1 0 1 0 nd nd 19 Czajka Vanellus vanellus 3 8 10 0 (8) 10 30 (3) 4 0 7 0 nd 20 20 Zielonka Porzana parva 1 1 0 nd 0 25 (3) Tabela 9. Koncentracje ptaków przelotnych i zimujących stwierdzonych w buforze potencjalnego oddziaływania oraz prognozowany spadek przydatności siedliska dla populacji (wyrażona jako % populacji). Pogrubioną czcionką zaznaczono gatunki wymienione w I Zał. Dyrektywy Ptasiej. Wielkość promienia zakłóceń przyjęto za Garniel et al. (2007). Maksymalna Promień Spadek L Nazwa łacińska Nazwa polska Grupa wielkość zakłóceń przydatności Uwagi p. koncentracji [m] siedliska [%] 1 Anas penelope Świstun 6 500 200 0 odległość >1km 2 Anser fabalis Gęś zbożowa 6 3000 300 0 odległość >1km 3 Anas clypeata Płaskonos 6 50 200 0 odległość >1km 4 Anas aquta Rożeniec 6 60 200 0 odległość >1km 5 Anas crecca Cyraneczka 6 500 200 0 odległość >1km 6 Anser albifrons Gęś białoczelna 6 4000 300 0 odległość >1km 7 Branta leucopsis Bernkla białolica 6 26 500 0 odległość >1km 8 Anas acuta Rożeniec 6 117 200 0 odległość >1km 9 Ciconia ciconia Bocian biały 6 40 100 0 odległość >100m 10 Egretta alba Czapla biała 6 30 500 0 odległość >1km w promieniu 11 Vanellus vanellus Czajka 6 2000 200 100 zakłóceń Bucephala w promieniu 12 clangula Gągoł 6 800 150 100 zakłóceń Mergus 13 marganser Nurogęś 6 150 150 100 w promieniu zakłóceń Anas 14 platyrhynchos Krzyżówka 6 550 150 100 w promieniu zakłóceń Haliaeetus 15 albicilla Bielik 5 3 500 100 w promieniu zakłóceń 35

16 Larus canus Mewa siwa 6 220 200 odległość >1km 17 Anser anser Gęgawa 6 700 200 odległość >1km Pluvialis w promieniu 19 apricaria Siewka złota 6 200 200 100 zakłóceń Przeprowadzona powyżej analiza wpływu imisji drogowych na ptaki pozwala wytypować gatunki, na które oddziaływanie może być znaczące. Ich zestawienie prezentuje Tabela 10. Tabela 10. Określenie istotności oddziaływania na ptaki. Objaśnienia: - populacja pod oddziaływaniem - wielkość populacji znajdująca się w zasięgu oddziaływania drogi - wielkość populacji w obszarze Natura 2000 - wartości odniesienia z wyników inwentaryzacji zleconej przez GDOŚ w 2011 i 2012r., - wielkość populacji krajowej określono na podstawie najnowszej literatury (Kuczyński L., Chylarecki P. 2012., Wilk i in. red. 2010, Meissner i in. 2006, Sikora i in. 2007). Lp Nazwa polska Nazwa łacińska Ilość par pod oddziaływa niem Wielkość populacji w Natura 2000 POPULACJA ROZRODCZA Wielkość populacji krajowej % populacji w obszarze Natura i krajowej 1 Świergotek polny Anthus campestris 1 nd 25 tys. nd / 0,004 2 Myszołów Buteo buteo 1 nd 52-65 tys. nd / 0,002 3 Bocian biały Ciconia ciconia 3 nd 41-52 tys. nd / 0,007 4 Pustułka Falco tinnunculus 2 nd 5 280 nd / 0,037 5 Dzięcioł czarny Dryocopus martius 1 nd 46 800 nd / 0,002 6 Bielik Haliaeetus albicilla 1 nd 1000-1400 nd / 0,100 7 Gąsiorek Lanius collurio 3 250p 643 tys. 1,2 / 0,0004 8 Jarzębatka Sylvia nisoria 2 215-225p 20-50 tys. 0,9 / 0,010 9 Czajka Vanellus vanellus 11 76-84p 107 tys. 2,7 / 0,010 POPULACJA PRZELOTNA, ZIMUJĄCA 10 Czajka Vanellus vanellus 2000 15 402 51 tys. 13 / 3,920 11 Gągoł Bucephala clangula 800 13 993 200 tys. 5,7 / 0,400 12 Nurogęś Mergus marganser 150 2 136 20 tys. 7 / 0,750 13 Krzyżówka Anas platyrhynchos 550 8 489 < 1 mln 6,5 / 0,055 14 Bielik Haliaeetus albicilla 3 42 < 3000 7 / 0,100 15 Siewka złota Pluvialis apricaria 200 2 700 22 tys. 7 / 0,909 Powyższa tabela 10 wskazuje, iż oddziaływania względem większości gatunków nie będą znaczące (poniżej 1%) w skali pobliskiego obszaru naturowego, regionu i Polski, zatem integralność sieci Natura 2000 nie zostanie pogorszona. Populacje lęgowe kilku gatunków ptaków poddane zostaną oddziaływaniom, które można określić jako lokalne zaburzenia w skali obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły (gąsiorek, jarzębatka, czajka) lub regionu (bielik). Podobnie, populacje kilku gatunków ptaków migrujących i zimujących w sąsiedztwie projektowanej drogi S7, tj. czajki, gągoła, nurogęsi, krzyżówki, bielika i siewki złotej mogą zostać poddane lokalnym zaburzeniom. Ich znaczenie dla krajowych populacji ww. 36

gatunków jest znikome, a integralność obszaru Natura 2000 nie zostanie pogorszona po zapewnieniu właściwych środków minimalizujących i kompensujących. Środki te zostaną przedstawione w dalszej część opracowania. Dla ograniczenia potencjalnego wpływu oddziaływań drogowych na ptaki lęgowe (gąsiorek, jarzębatka, czajka) oraz ptaki migrujące tworzące koncentracje wśród pól i łąk (czajka, siewka złota, gęsi, ptaki szponiaste w okresie zimowym), należy obsadzić tereny sąsiadujące z drogą pasem zieleni złożonej z kilku rzędów drzew i krzewów. Wśród nich nie powinny się znajdować gatunki chętnie wykorzystywane przez ptaki jako pokarm (róże, jarzębiny, głogi, śliwy, trzmielina, bez, itp.). Jako warte polecenia wskazuje się wierzby będące naturalnym elementem krajobrazu Żuław. Nasadzenia zieleni przydrożnej pozwolą wyeliminować lub ograniczyć oddziaływanie bodźców wizualnych na ptaki, które dla tych gatunków są istotne. Szczególnym przypadkiem jest bielik, który jak podaje literatura, jest bardzo nielicznym, a miejscami nielicznym gatunkiem lęgowym na północy i zachodzie kraju oraz w Lubelskiem. W regionach centralnych uznawany jest za skrajnie nieliczny. Wyjątkowo gnieździ się na pogórzu i w górach (Mizera i in. 2007). Najwyższe zagęszczenia (do 4 par/100 km2) osiąga lokalnie na Pomorzu Zachodnim oraz Pojezierzu Mazurskim. Krajowa populacja lęgowa na początku drugiego dziesięciolecia XXI w. szacowana jest na 1000 1400 par (http://www.koo.org.pl/). Bielik jest jednym z gatunków ptaków drapieżnych w Europie wykazujących stały i niespotykanie dynamiczny wzrost liczebności. Jego populacja zasiedlająca ziemie położone w obecnych granicach Polski w ciągu ostatnich 100 lat wzrosła 25 - krotnie. Należy podkreślić, że dopiero od połowy lat 80. można mówić o bardzo wyraźnym odradzaniu się przetrzebionej populacji bielika i ekspansji terytorialnej. Analiza danych historycznych, a w szczególności wyników monitoringu realizowanego od 1993 r. przez Komitet Ochrony Orłów wskazuje na bardzo silny związek tempa wzrostu liczebności z dostępnością preferowanych siedlisk lęgowych (Cenian, Lontkowski, Mizera 2006). Decyzję o dalszym losie tego stanowiska i ewentualnej zgodzie na odstępstwa od zakazów ochrony gatunkowej, w tym likwidacji strefy ochronnej podejmuje Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska po upewnieniu się o braku rozwiązań alternatywnych i jeżeli nie jest to szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony populacji tego gatunku i jego siedlisk. W ramach ewentualnych działań kompensujących, za poniesione przez bielika straty, należy uwzględnić odtworzenie miejsc gniazdowych oraz utraconego siedliska. W zamian za utracone gniazda konieczne jest zlokalizowanie sztucznych gniazd w stosunku co najmniej 1:2. Proponuje się posadowienie ich w starodrzewiach (drzewa powyżej 80 lat) w obrębie gruntów będących w zarządzie Lasów Państwowych. Minimum dwie platformy gniazdowe należy umieścić w obrębie oddziałów 449-456 nad Nogatem koło m. Kaczynos oraz minimum dwie platformy gniazdowe w oddziałach 469-472 koło m. Nowotki (w tym w Rezerwacie Przyrody Ujście Nogatu). Nowe lokalizacje sztucznych gniazd z jednej strony pozwalają ptakom dokonać wyboru, z drugiej zwiększają dystans stanowiska od nowej drogi S7 i ograniczają jej negatywne oddziaływanie. Lokowanie sztucznych gniazd w dalszej odległości może być mniej skuteczne ze względu na terytorialne zachowania innych par bielików w okolicy. 37

Działania łagodzące i kompensujące należy przeprowadzić poza sezonem lęgowym, przed rozpoczęciem inwestycji pod nadzorem ornitologa mającego doświadczenie w czynnej ochronie miejsc lęgowych bielika (w tym montowanie sztucznych gniazd). Budowanie sztucznych gniazd jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych form aktywnego wspierania zdolności reprodukcyjnych naturalnych populacji. W ostatnich latach sztuczne gniazda budowano przede wszystkim dla rybołowa i puchacza, ale również dla bielika, orła przedniego, orlika krzykliwego i orlika grubodziobego, ale jedynie w przypadku rybołowa i puchacza tego rodzaju działalność ma charakter programowy. Dla pozostałych gatunków platformy wznoszono w sytuacjach wyjątkowych (http://www.koo.org.pl). W latach 1993-2004 w ramach działań Komitetu Ochrony Orłów wybudowano w Polsce około 210 sztucznych platform gniazdowych, sytuując je przede wszystkim w miejscach, gdzie naturalne gniazda uległy zniszczeniu, w rewirach zajmowanych przez ptaki oraz na stanowiskach historycznych. Dla przykładu obecnie ponad połowa polskiej populacji rybołowa gniazduje na sztucznych konstrukcjach. W polskich Karpatach zostało zrekonstruowanych łącznie 18 gniazd orła przedniego z czego 8 (44%) zostało zajętych przez ptaki. Podobnie zajęta została połowa z kilkunastu sztucznych gniazd dla puchacza wybudowanych w Borach Tucholskich, Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie. Dla 23 gniazd bielików i 2 orlika krzykliwego także dokonano wielu pomyślnych rekonstrukcji. W przypadku bielika są one jednak ograniczane ze względu na dobrą sytuacje gatunku i fakt chętnego odbudowywania gniazd naturalnych, które spadły. Ma to coraz częściej miejsce, zwłaszcza w nowo powstających stanowiskach, gdzie bieliki budują gniazda w nieodpowiednich, młodych drzewostanach. Zwiększa to ryzyko ich spadania w trakcie lęgów, a utrata lęgu to częsty powód opuszczenia rewiru (http://cepl.sggw.pl/bubobory/gniazda/). Drzewo, na którym chcemy zamontować sztuczne gniazdo powinno posiadać odpowiednie rozmiary, silnie rozwinięta koronę i oczyszczony z gałęzi pień, jednak tak, aby ptaki mogły w przyszłości swobodnie dolatywać do gniazda. Zwykle najlepiej do tego celu nadają się sosny w wieku powyżej 120 lat rosnące w zwarciu luźnym niedaleko miejsc otwartych typu uprawa, młodnik, powierzchnie po rębniach gniazdowych. Najlepszy termin to sierpień - listopad. W grudniu bieliki mogą już przystępować do toków i zacząć budować gniazda (http://cepl.sggw.pl/bubobory/gniazda/). Sztuczne gniazdo składa się z wieńca średnicy minimum 1 metra wyplecionego ze świeżych gałązek dęba, buka, grabu. Elastyczne w trakcie wyplatania, po pewnym czasie zasychają i są bardzo trwałe. Praktycznie lepiej jest zrobić kilka wieńców osobno, które potem silnie scala się razem najlepiej ocynkowanym drutem tak, aby wysokość gniazda wynosiła około 30 cm. Dno gniazda powinno być wykonane z wciśniętych w krawędź dolnego wieńca, ułożonych ściśle jedne przy drugich grubszych gałęzi średnicy 3-5 cm i mocno przydrutowanych. Od samego spodu mogą jeszcze znajdować się biegnące poprzecznie, stabilizujące całość 2-3 grube gałęzie. Dopiero tak wykonaną platformę w całości wciągamy za pomocą liny i bloczka na drzewo, gdzie uprzednio w miejscu osadzenia gniazda została przymocowana podstawa z grubych gałęzi, których kształt i długość odpowiada ukształtowaniu gałęzi korony. Wciągnięty wieniec jest mocno drutowany do gałęzi podstawy, niektórych gałęzi żywych i pnia. Następnie na spód gniazda układa się krótkie, pozbawione igieł gałązki oraz otrzepaną z ziemi darń i mocno ubija (najlepiej nogą). Dodatkowo można przystąpić do ustrojenia gniazda rosochatymi gałęziami sosny, które wciska się w obrzeże wieńca, a także dokonać imitacji naturalnych odchodów, chlapiąc całość białą 38

farbą emulsyjną. Wszystkie materiały podciągane są sukcesywnie z dołu za pomocą liny przez pomocnika. Prace na wysokości wymagają odpowiedniego doświadczenia. Zalecana jest podwójna asekuracja. Wejścia na drzewo dokonuje się za pomocą drzewołazów, które są odpinane po wejściu w koronę, by nie kaleczyć kory. Całość rekonstrukcji trwa około 2-3 godzin, po czym koronę opuszcza się zjeżdżając na linie (http://cepl.sggw.pl/bubobory/gniazda/). W zamian za wycinkę fragmentu drzewostanu oraz utratę wartości tego siedliska lęgowego ze względu na spodziewane oddziaływania komunikacyjne (hałas), proponuje się wykupienie gruntu o powierzchni nie mniejszej niż utracona (6,35 ha) w sąsiedztwie doliny Nogatu i zalesienie go gatunkami typowymi dla doliny rzecznej (m. in. olcha, wierzba, osika, jesion). Lokalizacja nowego zalesienia powinna znajdować się jak najbliżej (do 500m) od żerowisk bielika wzdłuż rzeki Nogat. Powstałe zadrzewienie powinno być wyłączone z gospodarowania rębnego. Pozwoli to na zabezpieczenie w dalszej perspektywie potencjalnych siedlisk dla bielika. Ponadto każda wyspa leśna w krajobrazie rolniczym Żuław stanowi cenną ostoję wielu gatunków dzikich zwierząt z wszystkich grup systematycznych. Rysunek nr 5. Lokalizacja stanowiska bielika (czerwony punkt), orientacyjny zasięg jego rewiru łowieckiego (pomarańczowy okręg) wraz z kluczowym żerowiskiem na rzece Nogat (pomarańczowa linia) oraz proponowane miejsca posadowienia platform gniazdowych (czerwone okręgi). Ostatnią grupą wymagającą środków minimalizujących są ptaki wodne przebywające na Wiśle w znacznej liczbie (gągoł, nurogęś, krzyżówka i inne mniej liczne blaszkodziobe). Dolina Dolnej Wisły jest miejscem żerowania i odpoczynku ptaków wodnych w okresie zimowym, zwłaszcza gdy niskie temperatury powodują 39