Pióra, lecz nie wieczne... Pióra jak wiadomo stanowią charakterystyczny element ciała, wyróżniający ptaki spośród wszystkich zwierząt. Stwierdzenie banalne, ale nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że już kilka dodatkowych uwag pogłębiających ten temat, może zaszokować nie tylko laika. Drobne ptaki miewają bowiem od 2 do 4 tysięcy piór, ale niektóre większe, jak łabędź czarnodzioby, nawet 25 tysięcy. Historia pierwszych piór ptasich sięga 140 150 milionów lat wstecz. Wykształciły się one z łusek gadów. Służą przede wszystkim do latania, ale pełnią także szereg innych funkcji - chronią organizmy ptaków przed wychłodzeniem bądź przegrzaniem, niekiedy mają za zadanie wabić partnera, ale mogą także pełnić rolę maskującą. Te ostatnie funkcje piór trafnie pokazuje przykład batalionów. Samiec tego gatunku jest zwykle kolorowo ubarwiony. Natura wystroiła go w tę szatę, by jak najlepiej mógł zaprezentować się samicy rywalizując z konkurentami. Ta zaś jest raczej nieefektownie upierzona, demonstrując barwy brązowo płowe. Jak widać z popisów kandydatów na jej partnerów, żadna nie traci przez to na atrakcyjności. Za to zyskuje wielki atut: nie wyróżnia się z otoczenia i nie zwraca na siebie uwagi drapieżników. Tym samym ma większe szanse przetrwać cało okres godowy i uchronić lęg przed splądrowaniem.
Budowa i podzial piór Trzonem pióra jest dutka i położona nad nią stosina. Oba te elementy stanowią swoisty szkielet konstrukcji. Po obu stronach stosiny położona jest chorągiewka. Składa się ona z promieni oraz ze znacznie mniejszych promyków usytuowanych mniej więcej prostopadle do promieni. Promyki zakończone są haczykami umożliwiającymi sczepienie się z następnymi promykami. Mają one również luźna strukture. Taka budowa pióra powoduje, że jest ono dosyć odporne na uszkodzenia i tworzy spójną, w miarę jednolitą powierzchnię. W przypadku ewentualnego, niewielkiego defektu, ptak najczęściej może swoje pióro łatwo naprawić za pomocą kilku ruchów dzioba. Skrzydło ptaka składa się z wielu piór o rozmaitym kształcie i funkcjach, tworzących płaszczyzny o zróżnicowanym ustawieniu. Ma to niebagatelne znaczenie w trakcie lotu. Podstawowymi rodzajami piór są lotki, sterówki, pióra pokrywowe i puchowe. Od lotek do puchu Nazwy mówią same za siebie. Lotki służące do ruchu w powietrzu, charakteryzują się największymi rozmiarami, zależnymi od tego, skąd wyrastają. Mogą być pierwszorzędowe (wyrastające z kości dłoni) bądź drugorzędowe (osadzone na kości ramieniowej). Są także lotki trzeciorzędowe to zaledwie kilka piór stanowiących swego rodzaju przedłużenie lotek drugiego rzędu
i wyrastających u nasady skrzydła. Sterówki stanowią ptasi ster w trakcie lotu. Pełnią także dodatkowe funkcje w czasie lądowania, mocno zbudowane pióra w ogonie dzięciołów ułatwiają im poruszanie się po drzewach a u niektórych ptaków sterówki spełniają również funkcje ozdobne (jak na przykład u kogutów cietrzewi). Pióra pokrywowe przykrywają części lotek oraz sterówek od spodu i z wierzchu. Chronią również tułów przed utratą ciepła. Pióra puchowe mają cienką oś oraz długie i miękkie promienie, utrzymując ciepłotę ptasiego ciała stanowiąc doskonałą warstwę izolacyjną. W związku z tym ludzie wykorzystują je już od tysięcy lat (obecnie używane są nie tylko do produkcji kołder, ale również ubrań). Na kciuku dłoni ptaka wyrasta niewielkich rozmiarów skrzydełko. Są to trzy pióra tworzące specyficzne zawirowania w czasie lotu w dół i ułatwiające bezpieczne lądowanie. Pierzenie, czyli wymiana piór na nowe Pióra ulegają naturalnemu zużyciu. Dzieje się tak w trakcie lotu,
Pióra ulegają naturalnemu zużyciu. Dzieje się tak w trakcie lotu, nieraz na odległe o tysiące kilometrów zimowiska i z powrotem, ale również w wyniku nagrzewania ich przez promienie słoneczne, ocierania o gałęzie, trawę itd. Dlatego pióra podlegają procesowi pierzenia czyli wymiany starych na nowe. Wtedy zużyte pióra wypadają, a nowe stopniowo wyrastają. Ma to miejsce często raz w roku, u niektórych ptaków dwa razy, ale są też takie ptaki, które pierzą się raz na dwa lata lub jeszcze rzadziej. Większość europejskich ptaków pierzy się latem, po okresie lęgowym. Ma to zwykle miejsce przed gromadzeniem niezbędnych zapasów tłuszczowych, stanowiących rezerwy energetyczne na długą wędrówkę i odpowiednio wyprzedza etap migracji. Najczęstszym sposobem pierzenia ptaków, jest wymiana latem pierwszego roku życia tylko niektórych piór okrywowych, części pokryw, czasem również niektórych sterówek i lotek trzeciego rzędu. Ten proces nazywa się pierzeniem częściowym. Kolejnego lata (i każdego następnego) ma miejsce u tych ptaków pierzenie całkowite, w wyniku którego wymieniają wszystkie pióra, łącznie z lotkami i sterówkami. Tak pierzą się biegusy, drozdy, rudziki, sikory czy słowiki. Niektóre gatunki wymieniają także część piór zimą, w wyniku czego uzyskują one szatę godową. Taka sytuacja ma miejsce między innymi w przypadku pliszek, pokrzewki jarzębatej i świergotków. U innych ptaków bywa jednak inaczej: kompletna zmiana upierzenia następuje na zimowisku, a częsciowa ich wymiana dokonuje się latem na legowisku. Przykładem są tu między innymi drobne ptaki trzcinowe (rokitniczki, trzciniaki, trzcinniczki) lub dziwonia. W przypadku tej ostatniej, pierzenie jest nieco bardziej skomplikowane. Młode osobniki w trakcie pierwszego pierzenia całkowitego pozostawiają niektóre pióra niewymienione. Pierzenie może być jeszcze bardziej zlożone u ptaków szponiastych czy sów. Często wstrzymują one wymianę piór początkowo pierząc tylko niektóre z nich i od drugiego roku życia wymieniając
tylko niektóre z nich i od drugiego roku życia wymieniając sukcesywnie część lotek i sterówek. W ten sposob nie dochodzi do kompletnego pierzenia całkowitego w ciagu jednego roku a jest ono przerywane i kontynuowane tak, by wszystkie pióra wymienione zostały ostatecznie dopiero po kilku latach. Tak pierzy się na przykład niewielka sowa włochatka czy olbrzym orzeł przedni. Ptaki wodne (łabędzie, gęsi czy kaczki) zyskują nowe pióra w tym samym czasie. Następuje to w drugim roku ich życia i polega na zrzuceniu wszystkich lotek i sterówek, a następnie na stopniowym ich odrastaniu. W tym czasie ptaki tracą zdolność latania i są bardziej narażone na ataki drapieżników. Dobre pióra s prawny lot Naturalny proces wymiany piór zapewnia ptakom optymalne spełnianie podstawowych funkcji. Niezależnie od tego ptaki same dbają o swoje upierzenie i starają się utrzymać je w nienagannej kondycji. Przykładowo te wodne nacierają pióra tłustym łojem z gruczołu kuprowego, co jest szczególnie istotne przy niemal ciągłym kontakcie z wodą. W przeciwnym razie nie miałyby szans na loty na długie dystanse albo na skuteczne unikanie niebezpieczeństw. Trudno sobie wyobrazić, by bez tych kompleksowych zabiegów udało się na przykład rybitwie popielatej pokonać czterdzieści tysięcy kilometrów w drodze z lęgowisk na zimowiska i z powrotem. Słaba jakość piór nie dałaby także gwarancji przetrwania srogich zim jemiołuszkom. Nie zapewniłaby również sukcesów kogutom cietrzewi i głuszców zalecającym się do przebywających przy tokowiskach samic. Tekst i zdjęcia: Michał Polakowski po-larus@wp.pl, www.po-larus.com
po-larus@wp.pl, www.po-larus.com Artykuł ukazał się drukiem w Wolierze 10/2006 (42).