Konstanty Jelski (1837-1896) Przyrodnik i badacz Ameryki Południowej

Konstanty Jelski (1837-1896) Przyrodnik i badacz Ameryki Południowej

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 605

Radosław Tarkowski Konstanty Jelski (1837-1896) Przyrodnik i badacz Ameryki Południowej Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego Kraków 2011

Recenzenci prof. dr hab. Jerzy Pawłowski prof. dr hab. Zbigniew Wójcik Copyright by Radosław Tarkowski & Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011 redaktor Marta Łukaszczyk projekt okładki Maciej Kwiatkowski ISSN 0239 6025 ISBN 978 83 7271 703-0 Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./faks 12 662-63-83, tel. 12 662-67-56 e-mail: wydawnictwo@up.krakow.pl Zapraszamy na stronę internetową: http://wydawnictwoup.pl łamanie Jadwiga Czyżowska-Maślak druk i oprawa Zespół Poligraficzny UP, zam. 4/12

Wprowadzenie Konstanty Roman Jelski (1837 1896) był jednym z wybitnych przyrodników i podróżników polskich drugiej połowy XIX wieku. Zasłużył się zebraniem kolekcji zoologicznych i botanicznych w Gujanie francuskiej i Peru (1864 1879), które przesyłał do Gabinetu Zoologicznego Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Stąd lub za pośrednictwem Maison Verreaux albo Deyrolle a w Paryżu trafiały one do największych światowych muzeów historii naturalnej. Na ich podstawie powstało wiele rozpraw z zakresu systematyki zoologicznej, a liczne gatunki zawdzięczają nazwę swemu odkrywcy. Chociaż przyczynił się znacznie do poznania fauny południowoamerykańskiej, nie został należycie doceniony za życia, a dzisiaj znany jest głównie specjalistom badającym faunę neotropikalną. Postać K. Jelskiego nie doczekała się również swojego biografa. W niniejszej monografii opisano losy Konstantego Jelskiego, szlachcica kresowego z wielodzietnej rodziny, który rozpoczął studia medyczne w Moskwie, a stopnie naukowe (kandydaturę i licencjat) uzyskał z nauk przyrodniczych (zoologii) w Kijowie. Po studiach pracował jako nauczyciel gimnazjalny w guberni kijowskiej, a później jako opiekun przyrodniczych zbiorów uniwersyteckich, prowadząc równocześnie badania terenowe. W czasie powstania styczniowego zdecydował się na emigrację polityczną i nielegalnie opuścił tereny Imperium Rosyjskiego. Wyjazd ten zaważył na jego dalszym życiu. Nie mogąc dostać pracy w wyuczonym zawodzie, przez rok podróżował po Imperium Osmańskim, podejmując się różnych prac geologicznych. W 1864 roku przybył do Paryża, gdzie szukał zatrudnienia w przedsiębiorstwach trudniących się handlem obiektami historii naturalnej. Będąc bez pracy, zdecydował się na wyjazd do Gujany francuskiej z myślą o eksploracji tamtejszej fauny. Nawiązane jeszcze w Europie kontakty z przyrodnikami, w tym z Władysławem Taczanowskim kustoszem Gabinetu Zoologicznego w Warszawie, zaowocowały możliwością sprzedaży gromadzonych eksponatów do europejskich muzeów i instytucji trudniących się handlem okazami przyrodniczymi. Początkowo za środki Uniwer- 5

sytetu Warszawskiego, a od 1868 r. korzystając z mecenatu hr. Konstantego Branickiego, Jelski przesyłał do Warszawy okazy zoologiczne. W 1869 roku opuścił Gujanę i wyjechał do Peru, gdzie przebywał do końca 1879 roku, kontynuując eksplorację fauny dla Gabinetu warszawskiego. Od 1873 r. stał się oficjalnym współpracownikiem Antonio Raimondiego, przyrodnika przygotowującego opis geograficzny Peru, a od roku 1875 razem z Janem Sztolcmanem eksplorował północne części Peru. Mając zgromadzone oszczędności oraz materiały przyrodnicze do przyszłych publikacji (w tym dublety okazów), na początku 1880 roku powrócił do Europy. Ze względów politycznych nie zdecydował się zamieszkać w swoich rodzinnych stronach czy też w Warszawie, postanowił osiąść w Krakowie. Zatrudniony jako kustosz w Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności zajmował się różnymi pracami. Porządkował zbiory zoologiczne, botaniczne, geologiczne, odbywał podróże po monarchii austro-węgierskiej, był we Francji, napisał kilka drobnych opracowań geologicznych oraz wspomnienia z Ameryki pt.: Popularno-przyrodnicze opowiadania z Gujany francuskiej i po części z Peru (od roku 1865 1871). Zmarł w 1896 roku w Krakowie. Urodził się w okolicach Mińska, w którym, tak jak jego bracia, ukończył gimnazjum. Myśląc o studiach przyrodniczych, podobnie jak mniej zasobna młodzież z kresów Rzeczypospolitej, miał do wyboru najsilniejszy w Rosji ośrodek uniwersytecki w Petersburgu, Moskwę lub Kijów, pomijając kilka niewielkich, ale na dobrym poziomie uniwersytetów w Dorpacie czy Charkowie. Na studia lekarskie wybrał Moskwę ze szczególnie cenionym wśród Polaków Wydziałem Lekarskim. Ukończył go wcześniej Adrian Baraniecki lekarz, późniejszy przyjaciel Jelskiego. Zainteresowanie zoologią i naukami przyrodniczymi skłoniły go do przerwania studiów medycznych i kontynuacji edukacji w zakresie zoologii na uniwersytecie w Kijowie. Tutaj przebywał jego kuzyn i przyjaciel, entomolog Jan Wańkowicz oraz lekarz i antropolog Izydor Kopernicki, którzy odegrali istotną rolę w życiu Jelskiego. W trakcie studiów w Kijowie Jelski zetknął się z teorią ewolucji oraz darwinizmem. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił wzrost zainteresowania tymi zagadnieniami. Ukazywały się przekłady prac Darwina, dyskutowano na ich temat w licznych publikacjach (E. Strasburgera, B. Rejchmana, H. Hoyera i inne). Pierwszym w kraju rzecznikiem biologii ewolucyjnej 6

był Benedykt Dybowski, a po nim August Wrześniowski, którzy wykładali tę tematykę w Szkole Głównej, a następnie na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Jelski jako entuzjasta teorii Darwina w Peru szukał dowodów na jej potwierdzenie, tłumaczył dziennik z podróży Darwina, który zamierzał wydać. Pierwsze sukcesy naukowe Jelskiego w Kijowie i jego dalszą karierę na tym uniwersytecie przerwał wybuch powstania styczniowego. Chociaż nie zaangażował się bezpośrednio w działalność powstańczą, jak wielu innych Polaków, mógł znaleźć się w gronie podejrzanych przez władze carskie; wiadomo o bytności u Jelskiego w Kijowie Benedykta Dybowskiego, wysłannika władz powstańczych. Skutki powstania w latach 1863 1864 miały olbrzymi wpływ na naukę polską, szczególnie w zaborze rosyjskim. Sytuacja polityczna oddziaływała na środowisko naukowe i przebywających w Kijowie Polaków. Możliwości ich zatrudnienia na uniwersytecie zostały ograniczone, a kariera naukowa wielu z nich zahamowana; dotyczyło to również Jelskiego. Tym, którym udało się uniknąć aresztowania pozostał wyjazd do Galicji, a stamtąd do Europy zachodniej lub na południe do Imperium Osmańskiego. Jak pisał S. Brzozowski 1, cechująca Polaków od wieków ruchliwość intelektualna, ciekawość odkryć naukowych, spowodowała po upadku własnego państwa nasilenie się peregrynacji w XIX wieku na niespotykaną skalę u innych narodów. Po upadku powstania styczniowego, wobec braku odpowiednich warunków do pracy naukowej i często środków do życia w ojczyźnie, szukano ich poza jej granicami, prowadzono badania na obczyźnie na dobrowolnej lub przymusowej emigracji czy na zesłaniu. Polscy emigranci lub zesłańcy polityczni znaleźli się przymusowo w głębi Azji lub dobrowolnie wyjeżdżali w poszukiwaniu pracy do Ameryki Północnej, Południowej, Francji, Niemiec oraz innych krajów europejskich. W przypadku Ameryki Południowej jednych pędziła łatwość zdobycia tam pracy, innych zaś ambicje przyrodniczo-badawcze. Wielu spośród nich, 1 S. Brzozowski, Działalność Polaków w zagranicznych ośrodkach naukowych, [w:] Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, t. IV: 1863 1918, cz. I i II, Wrocław 1987, s. 634 738. 7

także i K. Jelski, zajmowało się pracą eksploracyjno-naukową wysyłając do kraju cenne zbiory, które potem opracowywali krajowi badacze 2. Jelski w 1863 roku wyjechał na terytorium Imperium Osmańskiego, gdzie przez rok tułał się w poszukiwaniu zatrudnienia odpowiadającego jego kwalifikacjom. Późniejszy pobyt w Paryżu, który stanowił wtedy centrum nauk przyrodniczych Europy, pozwolił mu odnaleźć znajomych ze studiów, umożliwił pogłębienie umiejętności preparatorskich, zawarcie znajomości ze znanymi sprzedawcami i kolekcjonerami okazów przyrodniczych. Nie znalazł jednak zatrudnienia jako zoolog, dlatego postanowił wyjechać do Ameryki Południowej. W ten sposób wpisał się w grupę licznych polskich uczonych, podróżników i przyrodników drugiej połowy XIX wieku, którzy rozwinęli bogatą działalność poza krajem, we Francji, w Chile, Peru, Brazylii, Australii, a zwłaszcza na Syberii. Obszary te były terenem eksploracji polskich przyrodników, zoologów, geologów czy etnografów. Niektórzy opuszczali kraj i nigdy już do niego nie powrócili, inni wrócili dopiero na starość. Ogromna większość, chociaż żyła i działała na obczyźnie, pozostawała wierna ojczyźnie 3. Piętnastoletni pobyt Jelskiego w Ameryce Południowej zakończył się powrotem w roku 1880 do kraju i dalszą służbą nauce w Akademii Umiejętności w Krakowie. Należy podkreślić, że w ekspedycjach badawczych organizowanych w drugiej połowie XIX wieku przez wiele państw uczestniczyła znaczna liczba Polaków, rozproszonych po świecie głównie z przyczyn politycznych. Do poznania północnych obszarów Azji przyczyniło się wielu Polaków, którzy początkowo trafili tam jako zesłańcy. Do grupy najwybitniejszych zesłańców należeli: Benedykt Dybowski, Aleksander Czekanowski oraz Jan Czerski. O zainteresowaniach Polaków Afryką świadczy działalność przyrodnika Antoniego Wagi, który z wyprawy do Egiptu i Sudanu w 1863 r. powrócił z bogatymi zbiorami ornitologicznymi, a dzięki podróży odbytej w latach 1866 1867 z W. Taczanowskim do Algierii wzbogacił zbiory warszawskie licznymi eksponatami. Owocne badania w Oceanii przez około 30 lat prowadził Jan 2 G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce do drugiej wojny światowej, aktualizacja i uzupełnienia J. Pawłowski, T. Majewski, PAU, Rozprawy Wydziału Przyrodniczego, t. 2, Kraków 2007. 3 B. Suchodolski, Wstęp, [do:] Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, t. III: 1795 1862, Wrocław 1977, s. V XXVI. 8

Stanisław Kubary. W krajach polarnych i Arktyce działali: Aleksander Czekanowski i Jan Czerski, Leon Hryniewiecki czy Karol Bohdanowicz 4. Amerykę Południową zbadał najbardziej zasłużony dla poznania geologii w Chile Ignacy Domeyko. Oprócz inżynierów polskich, pionierów w organizowaniu w Peru komunikacji przez Andy, jak Ernest Malinowski, Władysław Kluger czy Władysław Folkierski, cenne są dokonania Jana Sztolcmana oraz rezultaty podróży amerykańskich geologa Józefa Siemiradzkiego do Ekwadoru, Brazylii, Argentyny i Chile. W tym gronie przyrodników i inżynierów znane i cenione było nazwisko Jelskiego. Pobyt Jelskiego w Ameryce Południowej przypadł na bardzo szczególny okres historii nauk przyrodniczych, jak i poznawania fauny neotropikalnej. Był to szczytowy okres świetności kolekcji zoologicznych, zwłaszcza ornitologicznych i entomologicznych, a także wyodrębnienie się ornitologii jako nowoczesnej dziedziny nauki 5. Do europejskich (w mniejszym stopniu północno- i południowoamerykańskich) muzeów i kolekcji napływały okazy zwierząt i roślin. Przysyłane przez kolejne wyprawy naukowe, wojskowe, urzędnicze okazy zoologiczne były z jednej strony obiektem badań naukowych, a z drugiej przedmiotem zwykłego handlu. Istnienie dużych i małych przedsiębiorstw żyjących z takiego handlu to charakterystyczna cecha tego okresu. Do największych z nich należały te, z którymi współpracował Jelski: Maison Verreaux i firma prowadzona przez kilka pokoleń przez rodzinę Deyrolle 6. Te paryskie prywatne przedsiębiorstwa, zatrudniające znakomitych przyrodników i skupujące na całym świecie zwierzęta, stanowiły nie tylko bardzo istotne ogniwo obiegu zoologicznych okazów w XIX wieku, ale także szczególnie ważne źródło finansowania badań naukowych. Zdarzało się, że były wręcz jedynym źródłem dochodu dla przy- 4 J. Babicz, Nauki o Ziemi. Nauki geograficzne, [w:] Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, t. IV: 1863 1918, cz. III, Wrocław 1987, s. 144 190. 5 Więcej na ten temat: P.L. Farber, The emergence of ornithology as a scientific discipline: 1760 1850, Studies in the history of modern science, v. 12, D. Reidel, Dordrecht, Boston, London 1982, oraz P.L. Farber, Discovering birds: the emergence of ornithology as a scientific discipline, 1760 1850, MD Johns Hopkins University Press, Baltimore 1997. 6 Więcej na ten temat: P. Daszkiewicz, W cieniu Maison Verreaux: Paryż polskich przyrodników-kolekcjonerów, Warszawa 1997 oraz P. Daszkiewicz, La Maison Verreaux au XIXe siècle à Paris, plaque tournante des collections naturalistes mondiales, Journal d agriculture traditionnelle et de botanique appliquée 1998, nr 74/4, s. 111 129. 9

rodników pracujących w tropikach. Nie sposób zrozumieć kontekstu pracy Jelskiego zarówno w Gujanie francuskiej, jak i w Peru bez zwrócenia uwagi na jego (niekiedy bezpośrednie, a niekiedy za pośrednictwem Taczanowskiego) związki z handlowym obiegiem okazów zoologicznych (głównie ornitologicznych). Należy zauważyć jeszcze jedną, widoczną w pracy Jelskiego, a charakterystyczną dla drugiej połowy XIX wieku cechę pracy przyrodnika: podział na przyrodnika pracującego w terenie, zdobywającego i przygotowującego do wysyłki okazy, oraz na przyrodnika gabinetowego, opisującego przysłane okazy. Oczywiście, taki podział nie zawsze był całkowity, pracujący w terenie zoolodzy bywali także autorami opisów nowych taksonów (dobrym przykładem takiej pracy jest działalność J. Sztolcmana). Ten podział funkcji posiadał zresztą długą, bo przynajmniej XVIII-wieczną tradycję (np. Buffon sam nie podróżując jest autorem setek opisów neotropikalnych zwierząt, opublikowanych w Histoire naturelle). Z dzisiejszego punktu widzenia podobne funkcjonowanie wydaje się być krzywdzące dla przyrodnika terenowego, którego owoce pracy były wykorzystywane przez innych. W XIX wieku był to podział pracy zupełnie naturalny. Nie ma nic dziwnego w tym, że autorem Ornithologie du Pérou jest W. Taczanowski, który nigdy w tym kraju nie był, a nie Jelski i J. Sztolcman, którzy dostarczyli okazy do opracowania tego dzieła. Uczciwe cytowanie pochodzenia okazów, informacji terenowych wykorzystanych w opisach, jak i dedykowanie nazw gatunkowych przyrodnikom terenowym stanowiło wtedy naukowe docenienie ich wkładu do publikacji. Tak też było w przypadku Jelskiego, który dostarczył okazy do opisania dziesiątków nowych taksonów dla zoologii i botaniki, sam nie będąc autorem lub współautorem opisu żadnego nowego gatunku. W pracy Jelskiego, a zwłaszcza w jego kontaktach z W. Taczanowskim, odzwierciedlają się także inne charakterystyczne cechy XIX-wiecznej zoologii. Ogromne znaczenie miało preparowanie zdobytych okazów. Należy podkreślić, że K. Jelski był bardzo zręcznym preparatorem. Zapewne przyczyniła się do tego praktyka nabyta w okresie studiów w Kijowie, jednej z najlepszych szkół zoologicznych Imperium Rosyjskiego. Jednakże decydująca była znajomość metod preparatorskich stosowanych we Francji, 10

wówczas niewątpliwie przodującej w tej dziedzinie. Najlepszą jednak szkołą w tym zakresie był dla Jelskiego pobyt w Ameryce Południowej. Należy także podkreślić swoistego rodzaju metodologię kolekcjonowania. W okresie tym zaprzestano już zbierania wszystkiego co wpadło w ręce przebywającemu w terenie przyrodnikowi. Zbierano nadal wiele okazów z myślą o dubletach na wymianę i do sprzedaży. Poszukiwano także okazów wystawowych (np. krokodyla, leniwca czy jaguara). Jednakże szczególnie ceniono oczywiście gatunki nowe, jeszcze nieopisane. Starano się zebrać wszystkie gatunki danego regionu, aby móc przygotować regionalną monografię danej grupy taksonomicznej (np. pajęczaki opracowane przez W. Taczanowskiego z Gujany francuskiej i Peru czy ptaki Peru). Gromadzono także serie osobników tego samego gatunku zwracając uwagę na ich geograficzne pochodzenie. W zoologii drugiej połowy XIX wieku badanie zasięgów występowania gatunków, jak i poszukiwanie form podgatunkowych było szczególnie ważnym aspektem dociekań naukowych. Służyło to także do opracowywania nowych koncepcji biogeograficznych. Ta jakże ważna, począwszy od prac Aleksandra Humboldta nauka zajmowała bardzo istotne miejsce w korespondencji Jelskiego z W. Taczanowskim, jak i w opracowywanym przez tego ostatniego programie poszukiwawczym. Prezentując organizację pracy przyrodników w tropikach, należy zauważyć jeszcze jedną nowość tamtego okresu, dotyczącą zresztą i bezpośrednio polskiego podróżnika. Do połowy XIX wieku poznawanie fauny i flory egzotycznych krajów związane było z pobytami w tych regionach ekspedycji naukowych, ewentualnie z działalnością administracji kolonialnej. Dzięki polityce Republiki Peru, a w szczególności działalności A. Raimondiego, Jelski był jednym z pierwszych ornitologów neotropikalnych zatrudnionych przez administrację niepodległego kraju. W dodatku był przyrodnikiem osiadłym na wiele lat w badanym regionie, a nie członkiem krótszej lub dłuższej misji kolonialno-eksploracyjnej 7. Pisząc o historycznym kontekście badań Jelskiego, należy pamiętać o chronologii poznawania południowoamerykańskiej fauny. J. Lescure 8 7 P. Daszkiewicz, Quelques remarques sur l Ornithologie du Pérou la première monographie de la zoologie néotropicale, Organon 2005, nr 34, s. 73 96. 8 J. Lescure, (rec.), Konstanty Jelski, Les histoires naturalistes populaires d un séjour en Guyane française et en partie au Pérou (1865 1871). Choix, Traduction et élaboration scien- 11

zauważył, iż podróż Jelskiego na te tereny, miała miejsce już po wielkich wyprawach przyrodniczych Humboldta i Bonplanda (1799 1804), Natterera, Spixa i Martiusa (1817 1820), Langsdorffa i Ménétriesa (1824 1829), d Orbigny ego (1826 1834), Darwina (1831 1836), Laporte a de Castelnau (1843 1847) 9, a w wypadku Gujany francuskiej po wyprawach Doumerca i Leschenaulta de la Tour (1823 1824), Lacordaire a (1831) i François- -Renégo Leprieura (1830 1850). Jelski poznał osobiście Leprieura, który jako emeryt zamieszkał w Kajennie. Zetknął się także ze znanym niemieckim przyrodnikiem Augustem Kapplerem (1842 1879) 10, twórcą osady Albina w Surinamie, położonej naprzeciw Saint Laurent du Maroni. W europejskiej zoologii Konstanty Jelski zajmuje ważne miejsce, a w polskiej szczególne. Jego działalność przypada na okres, który G. Brzęk 11 słusznie nazwał: złotym wiekiem ornitologii polskiej. Głównie dzięki niesłychanemu talentowi organizacyjnemu W. Taczanowskiego i jego wysokim kwalifikacjom zawodowym warszawski Gabinet Zoologiczny zmienił się z małej prowincjonalnej kolekcji w jeden z najbardziej dynamicznych ośrodków badań fauny neotropikalnej w Europie. Na zbiorach w nim zgromadzonych pracowało wielu wybitnych przyrodników z kilkunastu krajów. Przemiana ta nie byłaby możliwa bez okazów przysyłanych do Warszawy przez Jelskiego. Polscy zoologowie (K. Jelski, J. Sztolcman, Jan Kalinowski, W. Taczanowski i inni) mieli duży wkład w poznanie fauny, zwłaszcza ornitofauny południowoamerykańskiej. W. Taczanowski opracował trzytomową Ornithologie du Pérou, wydaną we Francji. Było to drugie po faunie ornitologicznej Syberii podstawowe dzieło dotyczące obszarów, które eksplorowali polscy przyrodnicy. Zagraniczne badania Polaków w drugiej tifique par P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, R. Tarkowski, Cracovie 2007, s. 201, Bulletin de la Societé Herpéthologique de France 2009, nr 130 131, s. 123 128. 9 Autor pionierskich prac o przyrodzie Ameryki Południowej; na jego prace powoływał się K. Jelski. 10 August Kappler (1815 1887) autor Holländisch-Guiana. Erlebnisse Und Erfahrungen während eines 43 jährigen Aufenthalts in der Kolonie Surinam, 1881 (więcej na ten temat: P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, L herpétofaune de la Guyane française à travers les mémoires de Konstanty Jelski de 1865 á 1869, Bulletin de la Societé Herpéthologique de France 2008, nr 125, s. 5 31). 11 G. Brzęk, Złoty wiek ornitologii polskiej, Memorabilia Zoologica 1959, nr 3. 12

połowie XIX wieku wniosły istotny wkład do światowego dorobku nauk biologicznych i zoologicznych 12. Jak podkreślał prof. B. Suchodolski 13, działalność naukowa w XIX wieku w dużej mierze i najczęściej musiała opierać się na prywatnej inicjatywie jednostek i zespołów. W wielu dziedzinach uczeni zastępowali swą pracą całe instytucje naukowe, działające w normalnych warunkach, a które niełatwo było powołać do życia w okresie niewoli. Rozwój nauki w Polsce XIX w. dokonywał się dzięki ludziom-instytucjom, takim jak: Oskar Kolberg, Karol Estreicher czy Władysław Taczanowski, który w latach 1862 1890 pełnił funkcję kustosza Gabinetu Zoologicznego w Warszawie. Pod jego kierownictwem gabinet poszerzył swoją działalność, rozwijając badania nie tylko nad fauną krajową, ale także fauną Europy wschodniej (od 1862), Azji środkowej i Syberii wschodniej (od 1864), Afryki północnej, Europy zachodniej i południowej (od 1866) oraz Ameryki Południowej (od 1868). Podstawą badań W. Taczanowskiego nad ornitofauną Peru i Ekwadoru były głównie zbiory, które nadsyłali do warszawskiego gabinetu finansowani przez Konstantego Branickiego polscy podróżnicy i odkrywcy: K. Jelski z Gujany i Peru, oraz J. Sztolcman z Peru i Ekwadoru. Potrafił on skupić wokół Gabinetu Zoologicznego wielu uczonych; przekształcił go w europejski ośrodek badań zoogeograficznych i systematycznych (przede wszystkim kręgowców i pajęczaków) ziem polskich i innych części świata, szczególnie Ameryki Południowej i Azji, centrum inspiracyjne licznych wypraw naukowych. Gromadząc zbiory, stworzył poważny warsztat pracy naukowej. Tu zbierali się na naukowe dyskusje: Antoni Wałecki, Antoni Waga, August Wrześniowski, Jan Sztolcman, Antoni Ślósarski, Henryk Hoyer, Jerzy Aleksandrowicz, Konstanty, Aleksander i Ksawery Braniccy oraz wielu młodych przyrodników Królestwa. Inspirował też wyprawy naukowe, a poprzez wymianę naukową uzupełniał zbiory 14. W rozwoju badań w tym okresie dużą rolę odegrał naukowy mecenat. W warunkach, w których polskie instytucje naukowe mogły tylko w niewielkim stopniu korzystać z budżetów państwowych, otwierało się ważne 12 K. Kowalska, Nauki o Ziemi. Zoologia, [w:] Historia nauki polskiej, t. IV, cz. III, s. 359 383. 13 B. Suchodolski, Wstęp, [do:] Historia nauki polskiej... t. III: 1795 1862, s. V XXVI. 14 Więcej na ten temat: G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce 13

pole dla takiej inicjatywy społecznej. Aktywność w tym zakresie przejawiały rody magnackie (Czartoryskich, Działyńskich, Ossolińskich, Branickich). Źródłem utrzymania polskich uczonych była praca na różnego rodzaju stanowiskach, z kolei działalność naukowa stała się ich prywatną aktywnością 15. Konstanty Branicki finansował eksplorację fauny Gujany francuskiej i Peru prowadzoną przez Konstantego Jelskiego, a później Jana Sztolcmana w Peru i Ekwadorze; zebrane niezwykle wartościowe materiały przesyłali oni W. Taczanowskiemu. W prywatnym Muzeum Zoologicznym Branickich w Warszawie, w rodzinnej willi przy ulicy Frascati, znalazły się m.in. oryginały oraz dublety okazów ze sfinansowanych przez nich podróży K. Jelskiego i J. Sztolcmana po Peru (1869 1881), dublety z wypraw B. Dybowskiego i J. Kalinowskiego na Kamczatkę z lat 1878 1882 oraz wiele innych 16. Jelski, myśląc o wyjeździe z Ameryki Południowej i powrocie do kraju, szukał zatrudnienia w charakterze zoologa. Rozważał zapewne pracę w Gabinecie Zoologicznym w Warszawie oraz w Krakowie: w Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności, czy objęcie katedry zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jak podkreślał G. Brzęk 17, Galicja posiadała szczególnie po roku 1869 szeroką autonomię, co stworzyło możliwości rozwoju kultury, szkolnictwa i nauki, znacznie korzystniejsze niż w pozostałych dwóch zaborach. Jelski wybrał Komisję Fizjograficzną AU. Oprócz innych czynników (poszukiwała ona wtedy kustosza zbiorów przyrodniczych), wybór ten był podyktowany szerokim zakresem prowadzonej działalności, co odpowiadało licznym zainteresowaniom Jelskiego. Celem Komisji Fizjograficznej było opisanie ziem polskich pod względem przyrodniczym (topograficznym, faunistycznym, florystycznym, geologicznym i klimatycznym). Miała ona pięć sekcji: chemiczną, meteorologiczną, zoologiczną, botaniczną i orograficzno-geologiczną 18. W 1880 roku wyodrębniono 15 B. Suchodolski, Wstęp, [do:] Historia nauki polskiej, t. III: 1795 1862, s. V XXVI. 16 S. Brzozowski, Warunki organizacyjne życia naukowego w trzech zaborach, [w:] Historia nauki polskiej, t. IV, cz. I i II, s. 65 488. 17 G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce 18 Działalność sekcji geologicznej, botanicznej i zoologicznej została ostatnio opisana przez: S.W. Alexandrowicza, P. Köhlera oraz J. Pawłowskiego [w:] 140 rocznica utworzenia Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz Akademii Umiejętności 14

w Komisji Fizjograficznej Muzeum Fizjograficzne, jako osobną jednostkę administracyjną, a Jelski był jej pierwszym kustoszem do roku 1896 19. Ważny dla nauk przyrodniczych dorobek Komisji, obejmujący wiele dyscyplin, publikowany był w tamtym okresie w wydawnictwach Akademii Umiejętności (Rozprawy, Sprawozdania, Biuletyn, Pamiętnik Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego AU) 20. W periodykach tych publikował również Jelski, chociaż były to prace przyczynkowe o tematyce geologicznej. W tym czasie w Krakowie działały liczne towarzystwa naukowe krzewiące wiedzę. Na polu techniki odnotować należy inicjatywę lekarza Adriana Baranieckiego, który w 1868 r. założył Muzeum Techniczno-Przemysłowe. Rok później zorganizował przy Muzeum Wyższe Kursy dla Kobiet, które były pierwszą formą kształcenia uniwersyteckiego kobiet z całego kraju 21. Wykładali tu profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Sztuk Pięknych i innych uczelni oraz nauczyciele gimnazjum. Jelski prowadził wykłady z zoologii, a z myślą o uczestnikach, za namową A. Baranieckiego, opisał swoje wspomnienia z podróży do Gujany francuskiej i Peru 22. Konstanty Jelski zmarł 26 listopada 1896 roku. * * * Postać Konstantego Jelskiego jest bliska nie tylko polskim przyrodnikom. Jego nazwisko jest znane szczególnie tym, którzy zajmują się fauną południowoamerykańską oraz udziałem Polaków w badaniach Ameryki Południowej w XIX wieku. Dlatego też nie dziwi fakt, że informacje dotyczące i Polskiej Akademii Umiejętności, red. J. Pawłowski, Studia i Materiały do Dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 2008, t. V, (S.W. Alexandrowicz, Sekcja Geologiczna Komisji Fizjograficznej TNK i AU działalność i osiągnięcia, s. 63 146; P. Köhler, Sekcja Botaniczna Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Akademii Umiejętności w latach 1866 1894, s. 147 186; J. Pawłowski, Działania sekcji zoologicznej w pierwszych dekadach istnienia Komisji Fizjograficznej, s. 187 219 oraz J. Czechowska, Komisja Fizjograficzna TNK i AU w świetle materiałów z zasobu Archiwum Nauki PAN i PAU, s. 15 35). 19 S. Brzozowski, Warunki organizacyjne 20 J. Babicz, Nauki o Ziemi. Wstęp, [w:] Historia nauki polskiej, t. IV, cz. III, s. 136 144. 21 S. Brzozowski, Warunki organizacyjne 22 K. Jelski, Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie francuskiej i po części w Peru (od roku 1865 1871), Kraków 1898, s. 13 173 [dalej: Opowiadania]. 15

działalności Jelskiego można znaleźć w encyklopediach, książkach, słownikach; dla przykładu: G. Brzęk 23, A. Dembicz i K. Smolana 24, encyklopedia Britannica 25, Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana 26, M. Kula 27, B. Orłowski 28, A. Penkalla 29, M. Paradowska 30, J. Pawłowski 31, W. Słabczyński i T. Słabczyński 32, Słownik biologów polskich 33. Życiorys K. Jelskiego podawany jest najczęściej za jego biogramem autorstwa G. Brzęka w Polskim słowniku biograficznym 34 lub za wspomnieniem pośmiertnym o K. Jelskim Jana Sztolcmana 35. W 2006 roku w Archiwum Polskiej Prowincji Zgromadzenia Księży Misjonarzy [dalej: KMK] w Krakowie autor odnalazł 36 bogaty zbiór archiwaliów (listy, dziennik podróży oraz inne dokumenty) Konstantego Jelskiego. Archiwalia te dotyczą okresu jego studiów, pracy w Kijowie, podróży 23 G. Brzęk, Jelski Konstanty, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XI, Kraków 1964 1965, s. 155 156; G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce 24 A. Dembicz, K. Smolana, La presencia polaca en América Latina, Warszawa 1993. 25 Jelski Konstanty, [w:] Britannica, edycja polska, t. 18, Poznań 2000, s. 344. 26 Jelski Konstanty, [w:] Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana, t. XXXI XXXII, Warszawa 1903, s. 845 846. 27 M. Kula, Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia, wybór, wstęp, komentarze i przypisy M. Kula, Warszawa 1982. 28 Słownik polskich pionierów techniki, red. B. Orłowski, Katowice 1984, s. 239; B. Orłowski, Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992. 29 A. Penkalla, Jelski Konstanty, [w:] J.Z. Pająk, A. Penkalla, J. Szczepański, Słownik biograficzny XIX wieku, Toruń 2005. 30 M. Paradowska, Podróżnicy i emigranci: szkice z dziejów polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej, Warszawa 1984. 31 J. Pawłowski, Historia Krakowskiego Muzeum Przyrodniczego (4), Wszechświat 1994, t. 95, nr 11, s. 281 284. 32 W. Słabczyński, T. Słabczyński, Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992. 33 Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987. 34 G. Brzęk, Jelski Konstanty, s. 155 156. 35 J. Sztolcman, Konstanty Jelski. Wspomnienie pośmiertne, Wszechświat 1897, nr 1, s. 2 4. 36 Na możliwość obecności materiałów K. Jelskiego w KMK naprowadziła autora notka o zbiorach przyrodniczych pozostałych po K. Jelskim, zamieszczona w czasopiśmie Wszechświat w 1899 roku (Zbiory przyrodnicze [pozostałe po Konstantym Jelskim], Wszechświat 1899, t. 18, nr 44, s. 703). 16

po Europie południowo-wschodniej i Turcji (przed wyjazdem do Ameryki Południowej), a przede wszystkim działalności w Ameryce Południowej (Gujanie francuskiej i Peru) oraz okresu po powrocie do Europy i pracy w Krakowie w Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności. Tylko część z odnalezionych materiałów archiwalnych została dotychczas wykorzystana przez autora w kilku publikacjach opracowanych wspólnie z Piotrem Daszkiewiczem oraz Jeanem-Christophem de Massary. Współpraca z nimi przy francuskojęzycznej edycji wspomnień K. Jelskiego z Gujany francuskiej i Peru 37 zainspirowała autora do poszukiwań dalszych materiałów, które odnaleziono oraz opracowania na ich podstawie kilku zespołowych publikacji i podjęcia dalszych badań. Analiza zawartości archiwum K. Jelskiego pozwoliła stwierdzić, że odnalezione w nim materiały zawierają liczne i interesujące, lecz mało znane informacje z życia i działalności tego przyrodnika (współpraca z Władysławem Taczanowskim, Antonim Wagą i Konstantym Branickim, zatrudnienie u Antonio Raimondiego, kontakty z Polakami w Peru, Chile i Polsce, praca w Akademii Umiejętności w Krakowie, badania geologiczne prowadzone w różnych krajach i w różnych okresach życia, szczegóły z życia osobistego i inne). Materiały rzucają szersze światło nie tylko na postać tego przyrodnika i eksploratora fauny południowoamerykańskiej, ale wnoszą również nowe informacje dotyczące różnych aspektów rozwijających się żywiołowo w XIX wieku nauk przyrodniczych, np. działalności Gabinetu Zoologicznego w Warszawie kierowanego przez W. Taczanowskiego, mecenatu nauk przyrodniczych Konstantego i Aleksandra Branickich, współpracy A. Raimondiego z polskimi przyrodnikami i inżynierami w Peru, uwarunkowań oraz eksploracji fauny i flory, badań geologicznych K. Jelskiego, eksploracji fauny przez innych polskich przyrodników (Aleksandra Czekanowskiego, Benedykta Dybowskiego, Jana Sztolcmana, W. Taczanowskiego, A. Wagi) w Ameryce Południowej, na Syberii czy w Afryce, życia emigracji polskiej w Peru oraz inne. Materiały z KMK stanowiły podstawę do opracowania tejże biografii Konstantego Jelskiego. Wykorzystano około 400 listów i innych dokumen- 37 Konstanty Jelski, Les histoires naturalistes populaires d un séjour en Guyane française et en partie au Pérou (1865 1871), Choix, Traduction et élaboration scientifique par P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, R. Tarkowski, Kraków 2007. 17

tów w kilku językach (głównie polskim, francuskim, hiszpańskim) oraz Dziennik Jelskiego. Uzupełniono je o inne archiwalne materiały i informacje o okazach zoologicznych oraz geologicznych przez niego zgromadzonych, przechowywanych dzisiaj w Muzeum i Instytucie Zoologii PAN w Warszawie, Archiwum Nauki PAN/PAU w Krakowie, Muzeum Geologicznym Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie 38. Chociaż Konstanty Jelski położył ogromne zasługi w poznaniu fauny neotropikalnej, jego koleje losów, postać oraz dorobek naukowy są mało znane i niestety wciąż słabo doceniane. Odnalezienie przez autora bogatego archiwum Jelskiego, obejmującego materiały z różnych okresów jego życia, było motywacją do ich opracowania 39. Dalsze poszukiwania 38 Materiały przechowywane obecnie w Muzeum i Instytucie Zoologii PAN w Warszawie pochodzą z byłego Gabinetu Zoologicznego (były tam przekazywane przez K. Jelskiego w wyniku realizacji umowy z Gabinetem Zoologicznym). Zbiory te po I wojnie światowej, razem ze zbiorami zoologicznymi Branickich stały się własnością Narodowego Muzeum Przyrodniczego (Dział Zoologiczny) w Warszawie (do 1928 nazwa: Państwowe Muzeum Zoologiczne). Po 1953 zostały przejęte przez utworzony wówczas Instytut Zoologii PAN (G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce, s. 313 326). Kolekcje Jelskiego przechowywane w Krakowie były przekazane przez niego do Muzeum Fizjograficznego AU, po jego zatrudnieniu w tej instytucji. Po 1953 Muzeum to w strukturze PAN podzielono na trzy człony: Instytut Botaniki (tu jest kolekcja dendrologiczna i zielnik Jelskiego), krakowski Oddział Instytutu Zoologii i krakowską filię Instytutu Nauk Geologicznych PAN, gdzie w Muzeum Geologicznym przechowane są okazy geologiczne Jelskiego (informacje od prof. J. Pawłowskiego). 39 Opracowanie niniejszej monografii było możliwe dzięki życzliwości i pomocy ze strony wielu osób i instytucji. Ksiądz dr Wacław Umiński dyrektor Archiwum Polskiej Prowincji Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie wyraził zgodę na udostępnienie materiałów archiwalnych K. Jelskiego, ich zeskanowanie oraz wszechstronne wykorzystanie. Profesor Jerzy Pawłowski z Muzeum Przyrodniczego ISiEZ PAN w Krakowie oraz profesor Zbigniew Wójcik z Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, recenzenci pracy, przedstawili swoje cenne i życzliwe uwagi i spostrzeżenia. Z dr. Piotrem Daszkiewiczem z MNHN w Paryżu autor odbył liczne rozmowy przy okazji opracowywania wspólnych publikacji związanych z K. Jelskim; dyskusja dotyczyła również prezentowanej książki. Państwo Andrzej Jelski i Ewelina Leonarda Pierzyńska-Jelska udostępnili autorowi posiadane rodzinne materiały, służyli pomocą w opracowaniu koligacji rodzinnych. Materiały i liczne rozmowy pozwoliły wzbogacić charakterystykę K. Jelskiego. Mgr inż. Katarzyna Batkiewicz pomagała w przepisaniu listów i Dziennika Jelskiego, jak również w technicznym przygotowaniu prezentowanych materiałów, a mgr Barbara Zięba wsparła autora w tłumaczeniu listów hiszpańskich. W trakcie zbierania i opracowywania dokumentów dotyczących K. Jelskiego autor uzyskał również pomoc ze strony instytucji oraz zatrudnionych w nich osób: Muzeum i Instytut 18

pozwoliły znaleźć inne materiały archiwalne, kolekcje zoologiczne, botaniczne i geologiczne oraz słabo znane, częściowo zapomniane publikacje K. Jelskiego. W powiązaniu z analizą informacji z publikacji i opracowań naukowych, pozwoliły one zweryfikować wcześniejsze dane dotyczące życia i działalności Konstantego Jelskiego po wyjeździe z Kijowa, podczas pobytu w Ameryce Południowej (Gujanie francuskiej i Peru) i po jego powrocie do kraju oraz je uzupełnić. Umożliwiło to przedstawienie osoby tego wybitnego przyrodnika drugiej połowy XIX wieku, eksplorera fauny w krajach Ameryki Południowej, a następnie w Europie. Jelski został pokazany jako wysokiej klasy kolekcjoner i preparator fauny, zoolog-systematyk, badacz terenowy, z wykształcenia zoolog, później (w Peru i Galicji) także geolog, za życia niedoceniony, a po śmierci zapomniany. Z uwagi na fakt, że autorowi, jako geologowi tematyka przyrody nieożywionej jest najbliższa oraz ze względu na znaczną liczbę odnalezionych materiałów źródłowych, wątek geologiczny w niniejszej pracy został rozbudowany. Prezentowana charakterystyka życia i działalności naukowej K. Jelskiego została oparta na analizie materiałów publikowanych oraz bogatych niepublikowanych materiałów archiwalnych. Z publikacji wykorzystano przede wszystkim te, które zawierają informacje źródłowe, w szczególności pochodzące od Jelskiego lub osób, które miały z nim kontakt osobisty, lub też zostały opracowane na podstawie materiałów archiwalnych (np. listy oraz dokumenty z akt Uniwersytetu Kijowskiego dotyczące okresu studiów i pracy w Kijowie). Późniejsze publikacje prezentujące postać Jelskiego w większości należy uznać za wtórne. Istotną pozycją zawierającą wiele cennych informacji o K. Jelskim są: Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie francuskiej i po części w Peru (od roku 1865 1871) Jelskiego 40 opublikowane w 1898 roku 41. Zoologii PAN w Warszawie, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Archiwum PAN Oddział Nauki w Poznaniu, Muzeum Geologiczne Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie. 40 K. Jelski, Opowiadania, s. 13 173. 41 P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Konstanty Jelski (1837 1896) i jego działalność w zakresie nauk przyrodniczych. Dokumenty z Archiwum K. Jelskiego unikalne materiały dla historii nauk przyrodniczych francuskiej Gujany, Prace Komisji Historii Nauki PAU 2010, t. X, s. 225 240, przedstawili genezę wspomnień K. Jelskiego z Gujany. Podkreślili, że Jelski z okresu studiów w Kijowie znał Adriana Baranieckiego, lekarza i emigranta 19

Zostały one opatrzone Wstępem księdza Józefa Sowińskiego 42, który był przyjacielem autora ze studiów w Kijowie. Publikacja ukazała się dwa lata po śmierci autora 43. Kolejnym ważnym źródłem było wspomnienie pośmiertne o K. Jelskim Jana Sztolcmana 44 oraz jego wspomnienia z podróży do Peru 45. Liczne informacje dotyczące Jelskiego znajdujemy w Listach do Antoniego Wagi, Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego 46 oraz w opracowaniu J. Kożuchowskiego opisującym kijowski okres w życiu Jelskiego, lata 1856 1863 47. O ile trzy pierwsze prace odnoszą się do całego życia Jelskiego, a przynajmniej do okresu jego aktywności zawodowej, we Francji, oraz Józefa Sowińskiego, chemika i księdza. Uwypuklili, że instytucja oświatowa A. Baranieckiego w Krakowie skupiała wśród swoich wykładowców wielu wybitnych dla polskiej nauki postaci (Raciborski, Źmigrodzki, Bujwid), natomiast Baraniecki nakłonił K. Jelskiego do napisania wspomnień z Gujany. Autorzy artykułu podali przyczyny, dla których Jelski nie dokończył pisania wspomnień, wskazali, że J. Sowiński opublikował Opowiadania Jelskiego na własny koszt oraz opatrzył wstępem, dzięki czemu dysponujemy wieloma szczegółami biograficznymi z życia Jelskiego. Zwrócili uwagę na znaczenie wspomnień J. Sztolcmana, Peru. Wspomnienia z podróży z mapą, t. I II, Warszawa Kraków 1912, które są również cennym źródłem informacji biograficznych o Jelskim. 42 J. Sowiński, Wstęp, [do:] K. Jelski, Opowiadania, s. 5 12; zob. też: Konstanty Jelski, Les histoires naturalistes, s. 201. Sowiński we Wstępie zamieścił wiele informacji z życia K. Jelskiego. Dowiadujemy się m.in., że przygotował on do druku rękopis pracy Jelskiego, gdy przedwczesna śmierć autora nie pozwoliła mu na ukończenie części dotyczącej Peru, że jest to książka o charakterze popularnym, która była przeznaczona dla słuchaczek kursów im. A. Baranieckiego, jak również o wielu faktach z życia i działalności K. Jelskiego. 43 W. Jelski, Wspomnienie o K. Jelskim, Szumsko, 29 stycznia 1943 r. [rękopis ze zbiorów prywatnych rodziny Jelskich]. Autor podaje powody, dla których nie ukazał się drugi tom Opowiadań K. Jelskiego: Kiedy stryj Konstanty powrócił do Europy i zbierał się do opracowania swoich Opowiadań Taczanowski już nie żył, a pozostała rodzina odnalazła tylko zbiór początkowych listów. W ten sposób, pomimo najlepszych chęci, nie mógł stryj opracować drugiego tomu, który by zawierał także pobyt w Limie i w lasach peruwiańskich. 44 J. Sztolcman, Konstanty Jelski, s. 2 4. 45 J. Sztolcman, Peru. Wspomnienia Pisał o wspólnie prowadzonych w Peru pracach z K. Jelskim w latach 1875 1879. 46 W. Taczanowski, Listy do Antoniego Wagi, Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego, oprac. K. Kowalska, A. Mroczkowska i B. Zielińska, Memorabilia Zoologica 1964, nr 12, s. 317. 47 J. Kożuchowski, Kijowski okres (1856 1863) w życiu Konstantego Jelskiego, Memorabilia Zoologica 1961, nr 6, s. 1 91. 20

o tyle czwarta przedstawia lata jego studiów uniwersyteckich w Kijowie. Życiorys Jelskiego autorstwa G. Brzęka zamieszczony w Polskim słowniku biograficznym, jak również informacje o Jelskim w innych opracowaniach tego autora są najczęściej cytowane 48. Opublikowane w licznych słownikach i encyklopediach biogramy K. Jelskiego często zawierają nieścisłości dotyczące np.: daty urodzenia, miejsc pobytu po wyjeździe z Kijowa w 1863 i w 1864 roku, daty wyjazdu do Ameryki Południowej, informacji o charakterze podróży Jelskiego do Gujany francuskiej, daty zaangażowania go przez hr. Branickiego, daty powrotu z Peru do kraju oraz inne. Analizowane przez autora materiały pozwoliły na sprostowanie wielu błędnych informacji. Istotny postęp w poznaniu sylwetki i działalności naukowej K. Jelskiego jak wspomniano wyżej nastąpił w ostatnich latach 49, w związku z odnalezieniem przez autora bogatego archiwum K. Jelskiego 50. Odkrycia tych materiałów dokonano przy okazji przygotowywania do druku 48 G. Brzęk, Jelski Konstanty, s. 155 156; G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce do r. 1918. Część III. Materiały do historii ośrodka warszawskiego, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio C, Supplementum VII, Lublin 1955; G. Brzęk, Złoty wiek..., s. 174; G. Brzęk, Historia zoologii w Polsce, s. 236 237 (część dotycząca opisu Muzeum Fizjograficznego została uaktualniona przez J. Pawłowskiego). 49 P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Konstanty Jelski (1837 1896) i jego działalność, s. 225 240, pisali, że do czasu odnalezienia w KMK liczącego kilkaset dokumentów archiwum Jelskiego, Opowiadania wraz z dokumentami związanymi z W. Taczanowskim z Archiwum Instytutu Zoologii PAN w Warszawie, nielicznymi listami z Archiwum PAN/PAU w Krakowie i listami Jelskiego lub z nim związanymi jak również z Biblioteką Polską w Paryżu, były jedynym źródłem informacji na temat pobytu K. Jelskiego w Ameryce Południowej. Autorzy podali sugestię, że materiały te zostały złożone u Księży Misjonarzy w Krakowie przez ks. J. Sowińskiego, przyjaciela Jelskiego, lub jako dar od rodziny. 50 P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Nowe dane na temat eksploracji przyrodniczej Gujany francuskiej w świetle zachowanej korespondencji Konstantego Jelskiego (1837 1896), [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, Kraków 28 30 maj 2007. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków 2007, s. 44 45, wstępnie scharakteryzowali odnalezione w KMK liczące kilkaset dokumentów archiwum K. Jelskiego z listami W. Taczanowskiego najbardziej interesującą jego częścią dotyczącą eksploatacji Gujany francuskiej. Autorzy uwypuklili rolę jaką odegrał Jelski w przekształceniu warszawskiego Gabinetu Zoologicznego w jedną z najważniejszych na świecie placówek z kolekcją fauny neotropikalnej. Podkreślili zróżnicowaną tematykę korespondencji ukazującą sytuację materialną Jelskiego, mecenat hr. K. Branickiego, nieznane, bardzo szczegółowe informacje na temat okazów zoolo- 21

francuskojęzycznej wersji Opowiadań Jelskiego. P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary i R. Tarkowski przetłumaczyli tekst Opowiadań Jelskiego na język francuski, opatrzyli wstępem oraz indeksami: taksonomicznym, osób i geograficznym, a tekst komentarzem naukowym 51. Odnalezione listy w KMK posłużyły do opracowania kilku publikacji związanych z osobą Jelskiego, dotyczących jego działalności w zakresie nauk przyrodniczych, w tym geologii, związków z A. Raimondim czy też prowadzonej przez niego eksploracji przyrodniczej Gujany francuskiej i Peru 52. Najistotniejszym źródłem materiałów archiwalnych dotyczących K. Jelskiego wykorzystanym w niniejszej publikacji są listy [dalej: KML] oraz Dziennik podróży [dalej: KMD] Jelskiego przechowywane w zbiorach Polskiej Prowincji Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie 53. Mategicznych z Gujany francuskiej. Wskazali, że oprócz listów Taczanowskiego jest również inna korespondencja (np. E. Strasburgera, H. Crosse a, A. Delteila). 51 Konstanty Jelski, Les histoires naturalistes P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, R. Tarkowski zamieścili życiorys K. Jelskiego, wymienili licznych przyrodników, którzy pracowali na okazach dostarczonych przez Jelskiego. Wskazali, że na Uniwersytecie Kijowskim przechowywany jest do dziś zielnik Jelskiego z Mołdawii i część zbiorów entomologicznych. 52 P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, Antonio Raimondi (1824 1890) w korespondencji polskich przyrodników Konstantego Jelskiego, Władysława Taczanowskiego i Jana Sztolcmana, [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, s. 69 70; P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, Listy Edwarda Habicha (1835 1909) do Ignacego Domeyki (1802 1899) ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 2007, t. 52, nr 2, s. 203 212; P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, Nowe dane dotyczące związków Antonio Raimondiego (1824 1890) z polskimi uczonymi i inżynierami oraz udziału Polaków w geologicznym opisie Peru, Czasopismo Geograficzne 2007, nr 1 2, s. 121 130; P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Nowe dane, s. 44 45; P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, R. Tarkowski, A few obserwations concerning the notes of Konstanty Jelski (1837 1896) in the context of the history of dendrology in French Guiana, Rocznik Dendrologiczny 2007, t. 55, s. 17 24; P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Konstanty Jelski ; R. Tarkowski, P. Daszkiewicz, Działalność Konstantego Jelskiego (1837 1896) w zakresie geologii, Przegląd Geologiczny 2008, nr 5, s. 373 377. 53 P. Daszkiewicz, R. Tarkowski, J.-Ch. de Massary, Konstanty Jelski, podkreślali, że informacje zawarte w archiwum Jelskiego są uzupełnieniem Opowiadań K. Jelskiego. Znajdujące się w nim listy W. Taczanowskiego dotyczą: pobytu Jelskiego w Gujanie, planowania badań terenowych, strony finansowej związanej ze sprzedażą dubletów, współpracy Jelskiego z Taczanowskim oraz z największymi przedsiębiorstwami zajmującymi się handlem okazami, subwencji od hr. K. Branickiego, porad taksidermicznych i innych. 22

riały te zgromadzone są w trzech zespołach: Listy, Dziennik (część I i II) oraz przetłumaczone przez K. Jelskiego Listy do niedowiarka hiszpańskiego filozofa Jakuba Balmesa 54. L i s t y. Jest ich ponad 360 z okresu od 1864 (pierwszy list z 11 maja 1864) do 1890 roku (ostatni list z 28 stycznia 1890), w języku: polskim (152), francuskim (88), hiszpańskim (119), rosyjskim (2) i niemieckim (2). Zdecydowana większość korespondencji obejmuje listy i pisma do K. Jelskiego od: Władysława Taczanowskiego (77), Antonio Raimondiego (59), Aleksandra Miecznikowskiego (25), E. Boroza (9), Luis Santa Maria (6), Juana Gasteki (6), Aleksandra Jelskiego, Aleksandra Bagińskiego, Botino Jorge, Konstantego Branickiego, Jean Luis Cabanisa, Tytusa Chałubińskiego, Carlosa Gadaro, Abelino Collasa, Hipolita Crosse, Artura Delteila, Henri ego i Emila Deyrolle, Meletiusza Dutkiewicza, Emila A. de Para, Tilarcio Espinosa, Elie Franconiego, Eduardo Hartnacka, Charlesa Oberthüra, Ignacego Szyszyłowicza, Antoniego Wagi, Antoniego Wałeckiego, Augusta Wrześniowskiego i innych, lub też instytucji, wysłane z Polski, Rosji, Rumunii, Francji, Gujany francuskiej, Peru, Gwadelupy i innych miejsc oraz listy od K. Jelskiego (kilkanaście) do osób znanych lub nieznanych z nazwiska, zwykle brudnopisy. Oprócz 24 plików listów posegregowanych przez prof. J. Michalewicza latami (1864 1890; 1864 21 listów; 1865 19; 1866 15; 1867 14; 1868 35; 1869 34; 1870 8; 1871 32; 1872 28; 1873 22; 1874 14; 1875 13; 1876 18; 1877 17; 1878 18; 1879 3; 1880 13; 1881 16; 1882 6; 1883 5; 1885 1; 1886 4; 1887 1; 1889 2; 1890 2) i ponumerowanych zgodnie z datami, w archiwum Jelskiego znajdują się też inne materiały (cztery pliki obejmujące: notatki różne, brudnopisy listów głównie od K. Jelskiego, ok. 20 listów różnych oraz rachunki i kwity). D z i e n n i k (część I i II). Dziennik część I obejmuje okres: 2 stycznia 1869 24 października 1875 (z odwrotnej strony brulionu są notatki i rachunki). Jest on formatu A 4 i nie posiada numeracji stron; zapisany na 239 stronach, na których miejscami panuje zamieszanie w kolejności zapisów (w datach). Dalsza część Dziennika zapisana jest z odwrotnej jego strony 54 Prof. Jerzy Michalewicz, porządkując Archiwum Polskiej Prowincji Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie, materiały związane z K. Jelskim ułożył latami. Opracował Katalog Archiwum Polskiej Prowincji Księży Misjonarzy w Krakowie (w druku), w którym jest informacja o spuściściźnie K. Jelskiego (informacja ustna). 23

(od końca) i liczy 61 stron, z czego część (44) to wypis z artykułu Recka o Boliwii, z jedną stroną po polsku zawierającą krótką charakterystykę Boliwii i Andów. Kolejne 16 stron to: rachunek z 15 października 1869 roku z Kajenny, spis posiadanych przedmiotów, fauna peruwiańska na podstawie Tschudiego (lista 119 gatunków), spis ptaków według tego samego autora (363 gatunki), Reptilia Germana Secundum Tschudi (wypis z listą 79 gatunków), spis ptaków z Limy i Chorillos dostarczonych do Warszawy (76 gatunków), spis ptaków z Monterico dostarczonych do Warszawy (117 gatunków), rachunek wydatków za rośliny. Dziennik część II stanowi kontynuację części I i obejmuje lata 1874 1875. Jest to brulion formatu 340x240 mm, liczący 61 zapisanych stron bez numeracji, zawierający opis pobytu Jelskiego w Peru, oraz stronę notatek dotyczących Polski (ostatnia strona); obejmuje okres: 24 kwietnia 1874 29 kwietnia 1875 [mylnie podano w Dzienniku rok 1874, faktycznie ostatnia data dotyczy 29 kwietnia 1875]. Z lewej strony jest kilkucentymetrowy margines, na którym zwykle podana jest data i miejscowość. Listy do niedowiarka Jakuba Balmesa przetłumaczon e p r z e z K. J e l s k i e g o. Manuskrypt formatu 410x255 mm składa się z 3 części: pierwsza liczy 19 stron, druga 16 i trzecia 7 (niedokończona). Tekst jest przepisany bez zbędnych skreśleń i poprawek, a charakter pisma wskazuje na K. Jelskiego, z wyjątkiem trzeciej części przepisanej kilkoma charakterami pisma. Poprawki i uwagi po prawej stronie (pisane ołówkiem tą samą ręką co tekst), jak i niekiedy w tekście (po lewej stronie) są korektami stylistycznymi tekstu. Kolejnym źródłem były materiały z Archiwum Nauki PAN/PAU [dalej: PAN i PAU] w Krakowie: Korespondencja Sekretarza Generalnego, PAN i PAU K-III-141/558, zawierająca dokumenty dotyczące Antoniego Wagi; PAN i PAU W III-8/1880; Księga Protokołów Wydziału Matematyczno- -Przyrodniczego AU w Krakowie PAU W III-1 za okres od dnia 15 marca 1873 do 1886, PAU W III-2 za okres od 1887 1895, PAU W III-2a za okres 1896 1900. Materiały związane z K. Jelskim znajdują się tutaj w kilku zasobach (poniżej te wykorzystane w pracy). Korespondencja Sekretarza Generalnego: KSG/2915 z dnia 1 października 1897 list wdowy H. Jelskiej do C.K. Akademii w sprawie udzielenia zapomogi; KSG/1243 z 16 marca 1894 pismo doty- 24